Монография «Тұран-Астана»

Дихан Әбілевтщ «Сүлтанмахмүт» атты роман-трилогиясының: 
екінші - «Арман жолында» дейтін кітабында- «Алаштың» (Семейде 
орналаскдн /қалам иесі/) бастығы Әзімқан туралы әңгіме көтеріледі, 
мүмкін Мұхтар Әуезовтің «Абай жолындағы» Әзімқанмен туыс 
па, элде бір адам ба деп жорамал жасау әбден орынды емес пе? 
(Бұл  туралы  цараңыз: Дихан  Әбілев «Сұлтапмахмұт», роман- 
трилогия,  екінші кітап.  Алматы:  Жазушы,  1980,  30-100 бб.).
Ә зім қан  төрен ің   төң ірегін е  топтасқан  қайш ылықты 
мэселелердің қауіп төндіруінің себебі - ол жергілікті дала мен қала 
байларының Абайга деген қара ниет пиғылы, «ку мен сұмдардың» 
қан  төгіске  дейін  баратын  іс-әрекеттері,  бұл  бір.  Екіншіден, 
Әзімқанның Абайға деген тікелей көңіл-күйі, пікірі, бағасы, ойы. 
Кешегі  қаңбақ болып - «ұшарымды жел  біледі,  қонарымды  сай 
біледі», - деп, шексіз элемніңаясынан орын бұйырмай жүрген қазақ 
халқының  арман-тілегін  ұлы  орыс  халқы  дұрыс  ұғар  деген 
сенімдеміз. Қазақ халқының да мың жылдықтарихы бар екенін 
мойындап, сыйлар деген үміттеміз. Қазақ хапықының да орыстың 
Пушкиніндей, Петр Біріншісі сияқгы әл-Фарабиі, Абайдай, Абылай 
хандай даналары бар екен, бүларды сыйпауга баршамен бірге бүның 
да  құқығы  бар  емес  пе?!  ¥лы   Мұхтар  Әуезовтің  даналығы, 
көрегендігі сол туған халқына: «тіліңці біл, даналарыңды сыйла, 
тарихыңа ие бол,  қамқор бол, үмытпа!» - деп, жанашыр болған 
бабаны, суреткер-жазушыны, ғалым-тарихшыны, қоғам кайраткерін 
ұмытсақ, сыйламасақ, дәм-тұзымыздан қалдырсақ, сонда, қазақ 
кімге  сиынады?  Кім  бізді:  «Қазақ  халқы»  -  деп,  дүниежүзі 
жұртшылығына таныстырады? Міне, сол дана ұлдарының бірі -
Абай мен Мұхтар Әуезов!
¥лы  дана Абай айтпай ма: 
"
Тән қалып,  мал  da қалып,  жан кеткенде,
Сонда  ойла,  болады  не  сенікі?  -
  осы  дана  философиялық 
сөздерінің мэнін неге ойламасқа? Не «болады сенікі» - иә, біздікі 
дегені  емес  пе?  Баға  жетпес  рухани  қүндылық дегені  емес  пе? 
Халық түсінігінде - үлылар аруағын қүрмет түту, сьгйлау дегені емес
пе?
114

Тоталитарлық заманның аязды құрсауы ызғарын жастайынан 
сезген  дана  жүрегінің  түбінде  жатқан  халқымыздың  ұлтгык, 
ұлтжандылық қасиеггері туралы: «Оразбай айтқандай» - деп, өте 
қастерлеп, 
астарлап, 
өте 
қадірдеп 
түйген 
ой
толғаныстарына,болжамдарына  ұқыпты,  жауапкершілікпен
қарайықшы. «Әзімқан болып Мұхтар Әуезов не айтар екен?» - деп, 
бір сәт бэрін тастап бабаларымыздың ару ағына, рухани мұрасына 
жүгінелік.  Ендігі әңгімеміздің сарыны - дала мен қала байларының 
Абайға  деген  көңіл-күйі,  Әзімқан  төренің  Абайға деген  ынта- 
ықыласы.
«Абай  жэне  Алаш»  -  біздің  ұлттық  еанамызда,  ұлттық 
ұгымымызда  еленбей,  зерттелмей  емес-ау,  ескерілмей  жүрген 
мәселенің  бірі  -  ұлы  даналар.  Абай  да,  Мұхтар  Әуезов  те  бар 
өмірлерін сарп етіп,  армандаған тілегі - қазақ халқының елдігі, 
халықтығы, үлтгығы, тэуелсіздігі. Айтарлық, еленсе де бұл туралы 
еңсеңді көтеріп, ойынды барынша сарқа, ашық айтуға болмайтын 
заман  болатын.  Сүйікті  тақырыбымыз:  «кеңес  халқы»,  «кеңес 
адамы», «кеңес мінезі», КПСС пен коммунизм туралы болатын. 
Тарих не толғар екен бұл туралы:
«Маңайына жиылған, ат үсті кездескен, ас айналасында басы 
түйіскен Тобықгьгаьщ ақсақал, қарасақалдарьшьщ бэріне Оразбай 
төрені тіпті көрмей жатып, әдейі көпірте мақгап қояды, сондай бір 
шағыңца:
- 
Әсіресе, аса білгір адам дейді. Білімді болғанда, қазақ баласы 
шерігіне келмейді, шаңына ілеспейді деп айтады. Осында «Абай 
білімді»,  «Абай  білгір!»  -  деп,  құлағымды  сасытушы  еді.  Енді 
бақсам, мына төренің қасында Абай «аңқау елге - арамза молда 
болып қалса керек!» - дейді» 
(Соида, 255-256 6.).
Әзімқан төренің:  «Өзің  сараптап  байқашы?» - дегендей  ой 
қыртысының тағы бір сырын ашып, мінезінің мүмкін ойнақы,мүмкі н 
байыгіты сараптағыш, біз үшін тагы бір (тәуелсіз буынға/қалам иесі) 
жаңа қьфымен танысайық. Осы шаққа дейін Әзімканның әр сэтгегі 
мінезі, қылыгымен, ой талғамымен сырлас болдық. Мұхтар Әуезов
115

Әзімқан төре  мінезінің  ең өзекті, түйіндейтін  сәтін жан-жақты 
танытатын кезеңіне ат басын тірелік. Иэ, бұл ой қопарарлық сәт. 
Әзімқан төре Абаймен жүзбе-жүз кездеспей, эуелі ол туралы бар 
мәліметті жинап жэне әлеуметтің эр ортасының бага-пікірін, сый- 
құрмет  дэрежесіне де  қанық болмақ.  Осы  себепті  төре  Абайға 
сэлем  бермес  бұрын  өзіне  тыңшы,  қулық-сұмдыққа  жүйрік, 
жүртшылыққа силы, тыңшы адамды Құнанбай эулетінен іздестірді. 
Қалауы Шұбарға келіп тоқгады. Сөйтіп, Абайға апаратын соқпакты 
Әзімқан Шұбармен бірге салмақ.
Роман-эпопея бойынша Шұбармен таныспыз. БірақӘзімқан 
төре бүны қай қасиеті: арамдыгы ма, элде білгірлігі үшін бе? - деп, 
екі үшты күпті күйден шыга алмай әлек боласың. Бірақ: «Өзің шеш»- 
деп Мұхтар Әуезов қайшылықтар түйіншектерін алдыңа жайып 
салады.  «Әзімқанның  да  Шұбарды  бір  есептен  керек  еткен 
мүқгажы бар екен. Сол жөнінде жиын аяғында ол Шұбармен қысқа 
түрде  жауаптасып, сөйлесіп те қалып еді. Онысы Абайдың жайы. 
Төре Шүбардан Абайдың жөнін сұраган. «Өлең жазатыны рас па 
және орысша білетіні шын ба? - деп еді» (Сонда, 261 б.).
Мұхтар  Әуезовті  ұлы  психолог  деп  айтуға  батылымыз  да, 
біліміміз де жетіспейтін сияқгы. Бірақ-та, сол бір сәттегі оқиғалар 
киыл ысындагы Мұхтар Әу езовтің терең адамтанығыштық қасиетін 
іс жүзінде көргенде таң қаласың. Адам деген қат-қабат шың екені 
туралы Мұхтар Әуезовтің терең психологиялық тапдауынан, ой 
түжырымдарынан сабақ алатын орайлы сәті де келіп-ақ тұр.
Үлы суреткер жазушы, ойшыл галым, тарихшы Мұхтар Әуезов, 
сөз етіп отырған сэтге байқалмай жүрген жаңа қьфымен - психолог
дарынымен де көрініп, өзін жетік таныстырады. Мұхтар Әуезов
үлы сөз суреткері гана емес, адамның мшез-күиі мен сезімдерінщ 
тамыршысы. Адамның ішкі рухани дүниесін терецбойлай сезініп, 
тани  білетін  психолог-жазушы.  Бүл  арнайы талдауды,  тексеріп 
зерттеуді  талап  ететін  күрделі  тақьфып.  Бұның  кейбір  жеке 
көріністеріне социологиялық ізденістің, талдаудың бес бағытын 
анықтап,  сөз  еткенде  тоқтап  өткен  болатынбыз.  Осылардың 
жиынтық көрінісі - Шұбардың шұбар мінезі мен қылыгы.
116

жүзінде
туысы
жолына қарсы әрекет жасаушылардың қатарынан табылып жүр. 
Жай көзге Абай сөзін тек қал қан егігі үстан жүрген айлакер, екіжүзді, 
лас,  пасық  ісіне досын да,  қасын  да  пайдалаиуга  құныққан,  өз 
пайдасы  үшін  кылмыстың  қандайына  да  баруға  арланбайтын
AL. 
к 
-
 - —
адам. Аларамзал
КҰР
әр ортада әрғилы мінез көрсетіп, эр топтың таін
көрсетуте төселген, айла-тэсілі мол эккі, оте сақ
ҚУ
«Жарылған  жүмыргканың  біреуі  -  анау  Шүбар
дерт
қүртын көбейтігі жарылғандай», - бүл Абай бағасы (Бесінші там, 
үшінші кітап,  406 б).
  Осы жерде  ескерте  кететін жайт -  менің 
түсінуімде  Шұбар  Мефистофель  сияқты  эзэзілдіктің жиынтық 
көрінісі. Енді келіп, эр шақга пайдаланып жүрген, ысылған айласын 
Шүбар  Әзімқан төреге де  қолданбақ.  Роман-эпопеяда Әзімқан 
тұлғасы  жақсылықтың  нышаны  емес  сияқты,  жоғарыдағы 
жорамалымыз  бойынша «Алаш» - деген  аса қауіпті  саналатын, 
қогамдық қозғалысы туралы Мүхтар Әуезовтің қүпия сырынан елес 
береді деп ойлаймыз.
Маңайына «шірік, лас дерт» таратып отырған Шүбар ауруына 
білгір дәрігерше қойған диагнозы: азғындық, арамдық. Осы аурудың 
тарихын Мүхтар Әуезов былай деп түйген:  «Ол (Шүбар /қалам 
иесі/) Абайға сыртымен гана жылтыраган болып, ішкі есеп, айла- 
тэсіл, ниет, мақсатта мүлде басқа болатын. Кім Абайға түбегейлі 
жау болар-ау десе, сонымен бұның сыры да ұштасып, достығы да 
беки түсіп, тілеуі де ұзаққа қосыла беретін.
Оның Тәкежаннан бетер қастық етер кайраты бар, қырыстығы 
бар Әзімбайды өзіне «жақын туыс», «жақсы досым» етіп алган. 
Әсіресе,  екеуі,  кейде  Тәкежанмен  үшеуі  ғана  болып,  өзге 
жанбаласына естіртпей сөйлескен сырларьш тыңцаса, шындарын
117

сұмдық қыльш ашушы еді. Олар айдан ай, жылдан жыл еткен сайын
эрбір үжен-кішіш таргыс-таласқа Абай ықгиярсыз араласқан сайын,
оның сыртынан айтпайтын өсегі, тақпайтын айыбы қапмайтын.
Тек Абай ғана ол туралы ойламай, білмей жүрген кісі болады. 
Іші сезсе де, элі де ол алданумен, жұбанумен келеді. «Қызғанышы 
болмаса, ІІІұбардың қастыгы болмас» - деп санайды. Себебі ІІІүбар 
элі күнге болымсыз ғана сезік аңдатқаны болмаса, бүл шаққа шейін 
соншалық айлакер сақтықпен қастық етеді. Үнемі бір содырды, 
согқарды, өз сүмдығы өзіне өзі жетіп жатқан біреуді алдына салады. 
Солардың сыртында, ыгы мен тасасында жүріп Абайға ататьгн оғын 
кезеп отырады. Сондай есебінде біресе Оразбайды, бірде Тэкежан 
жэне  бірде  Әзімбайды  алдына  салып  жүреді.  Кейде Жиренше, 
Әбділдэ  сияқгы  аталас  елдердің  айлалы  жуан  содырларын  да 
ақьфындап түрткі салып, алға шығарып, өзі сыртгарынан далдалап 
тасағатүсіп кетіп жүреді. Қаладағы киізші Сейсеке, Қасен, Жақып 
сияқгы байларды, мешіт-медреседегі хазірет-халфелерді де ақырын 
тамызықгатып, Абайға жау ете түсетін сөздер айта біледі» (Алыншы 
там,  Төртінші кітап,  257 б.).
Шұбардың  шұбар  мінезі  міне  осындай.  Әзімқанды  Абайга 
қарсы қойып, төренің өзін дала мен қала жуандарының ақылшысы 
етіп, Шұбар өзінің кара ниетіне пайдаланбақшы. Әзімқан төре Абай 
туралы  жұрт  сөзін  де  көп  ұғыпты.  Қазір  төренің  Абай  туралы 
бірталай  ойлары  бар  (әрине  үлы  жазушы  ғалым  ойлары  «хан- 
төреден» асып, көмейінен шықпады гой /қалам иесі/). Көп ниетін 
шынымен айтса, әзірге өзі білген қалпында Абайды жақсы көруден 
гөрі сынап, мінеп, ұрысу жағына бейім тәрізді. Әсіресе, осы ойына 
оны  бекіткен  соңгы  бес  күндей  бүның қасында болган  Шұбар, 
Әзімбай  тәрізді  Абайдың  өз  жақындары.  Ол  Оразбайдан  Абай 
туралы естігеніне бір түрлі қарар еді. Ал Абайдың дэл қасынан, ет- 
бауырынан  шыгып  келіп,  оның  бар  сөздерін  де  айтқан,  іс- 
мінездерінде, ой-ниеттерін де баяндаған ІІІұбарларды тыңдаған 
Әзімқан Абаймен түсінісуден бұрын дауласардай» (Сонда, 265 б.).
118

Шұбар Абайды көп білетін кісі қылып көрсеткен жоқ, мақгауға
дағдылы қызғаншақтығы жібермеді. Өтірікті жэне бадырайтып
айта алмады. Бірақ, Әзімқан төренің Абай жөнінде көп деректерге,
оның ішінде шығармашылығынан да хабардар екеніне көзі жеткен
соң ғана Шұбар төреге Абай туралы толық мэлімет беріп, эрі өзінің
бүған дүпгпан екенін танытты. Осы тұста ескерте кететін жайт -
Абай ақындығының ел ішіне кең жайылғаны туралы Әзімқан төре
де хабардар екен.  Бұл туралы Мұхтар Әуезовтің төре ойы етіп, 
Абайға берген бағасы:
«Төренің Абай жайынан естігені аз емес тэрізді. Соньщ ішінде 
осыдан бір жыл бұрын бұған ерекше көрінген бір жай Абайдың 
акындығы  жөнінде  болатын.  Былтырғы  жылы  жаз  басында  ол 
Петербордан Семейге келіп, содан Семейтауцы басып, Қарқаралыға 
қарай жүрген. Семейтаудың баурайындағы Бураньщ бір байының 
ауылына қонып отырғанда ол оқшау, ойда жоқ бір жайды аңғарған»
(Сонда,  262  б.).
«Оқшау», эрі «ойда жоқ» жай.  Бұл қалай? Не себеппен деп, 
еріксіз ойға қаласың. Әзімқан төре ойы етіп Мұхтар Әуезов қазак 
мәдениетінің  күрделі  мэселесін  көтеріп  отыр.  Осы  бір-екі  сөз 
төңірегіне  Абай  ақындығы  мен  таланты  жөнінде  сыр  шертеді. 
Әзімқанның қайшылықгы пікірін сөз ете отырып, Мұхтар Әуезов 
Абайдың бүгіні мен болашагына көз жіберген сияқгы.
Қазақ эдебиеті мен мәдениетінің, әсіресе, қазақ эдеби тілі мен 
жазба әдебиеті өріс ала бастаған шақта орысша оқып, тәрбие алған 
қазақ  интеллигенциясының,  «қаратаяқтың»,  Абайға  деген 
көзқарасына  айрықша  мэн  беріп  отыр.  Қазақ  жерінде  Абай 
шығармашылығым е н таныс оқығандар арасында эр түрлі пікірлер 
туып қалыптаса бастағанын көреміз. Ақынның шәкірттері, өнерпаз 
жанкүйерлері арқылы қалың бұқараға да таныс болып, жастардың 
ақылшысына, сүйікті сазгеріне айнала бастаған Абайды көреміз.
Оразбай бастаған дала жуандары Абай сөзін, сыншыл, әшкере 
сөздерін, ақыл сөзі деп қабылдамады. Осы турасында ел арасында 
әрғилы пікірлердің бар екенін Әзімқан төре анық білетін-ді.  Бірақ
119

осы «қаратаякгың» іш пікірш толық ашпаса да, дана ойшыл туралы 
ойын, қайшылыкты пікірін, әрі-сәрі етіп көрсетуі арқалы Мұхтар 
Әуезов  казақ  халкының  елдігі,  халықтығы,  мемлекеттігі  мен
ft 
•
мәдениетш казірп мемлекетпк тәуелсвдіп көзімен карауга шақырып 
тұрғандай күй-сезімі билегендей сезінесің.
М ұхтар  Ә уезов  туған  халқының  тарихы  туралы  көп 
мәселелердің түйінін Оразбай айтады: «Былай сапсан да төре, олай 
салсаң да хан-төре» - деп, «Алаш» тұтастық қаг идасы төңірегінде 
қайшылықты  мэселелердің  өріс  ала  бастаганын  байқатқандай. 
Сонымен,  алдымызда  көптеген  «оғаш»  оқшалар туындап,  бүл
арқандаи пікірлерді аяктандырып, қогамдықои казаны на кандаи 
сыбага салар екен деп эбігерленесің. Сөз етіп отырган «оғаш» жай 
осының айгагы. Мүхтар Әусзовтің айтуынша: «Көрші үйде, аңгары 
отау үй болу керек, көп жастардың жиыны, думан-сауыгы болмп 
жагыр еді. Үлкен үйде ауыл иесінің қасында отырган Әзімқан сол 
отаудағы ән, сау ыкты естіп, алаңдай берген.
Ол думаннын жөнін сұраса күйеу келіл жатыр екен. Және оол 
күйеудің жолдасы болып, осы Семсйтау, Көкенге агы шыққан бір 
әнші келіпті. Осы жайды естіген соң жас төре үй ішінен өтініп, сол 
әншіні  шақыртып  алган»  (Сонда.  262,6.).  Ол  көршілес  Көкен
болысындағы УакіыңҚандардейтін руынан шыққан Мүкаметжан, 
достары арасында Мұқа атапған сері жігіт, өнер иесі, домбырашы, 
скрипкашы болаггын. Бүл жігіттек әнші гана емес, Абай сезі мен 
өнерін халық арасына таратушы, эрі үгітшісі, насихатінысы да еді. 
Жас  өнерпаздың  осы  қасиетгері  айрыкша  жагдайда  байқалып 
огыр.Абай жолын табанды қоргап, жақтайты н дард ы ң бірі екенін 
сөзімен  де,  өнерімен  де  танытып  отыр.  Қара  халықтың  калың 
орманынан шыққан осы Мұқаң өзінің өнерімен, зсреюігімен Әзімкан 
төрені  таңқалдырды.  Сойтіп  окыган  «қаратаяқ»  емес,  хапқы 
тэрбиелеген, Абай мектебінен өткен МүканӘзімқаи төрсні Абай 
даналығымен де таныстырып опгыр. Mine, енді халык өкілі мен хан- 
төре  түқымынан  шыққам  оқыган,  білімді  Әзімқанның  Абайга 
арналган сұхбатына назар аударай ы қ.
120

« А қ с ұ р  ж ү зд і,  к е л іс т і т о л ы қ  б е т  б іт ім і  б а р , е т ш е ң  д е н е с і  зо р
сақалды  энші  бұл  төрені  салған
таңқал
мал  жоқ
каитып
Қоймады  дертің күйдірмей,
салсаң да тартамын!» -
 деп. біп кетті
е тп
маңғаз пішінмен бұл өлеңді біраз айтып барып, енді тағы бұл өлеңге 
ауысарында: «Жаңағы хатқа Онегиннің жауабы мынау» - деп салды. 
Төре енді анық өзі болжаган жайды жыр қылып отырған эншіге 
басын жастықган жүлып алып, ентелей беріп сұрау салды:
-  Өй, сенің айтып отырганың «Евгений Онегин бе?» - деп, өзіне
біткен топастау, оқыс мінезімен тұрпайы сұрады. Әнші бұған бет
бұрмастан, эдейі  паңдана жай еөздей етіп, тағы бір жайды айта
салды. Өзің де біледі екенсің гой, мырза!  Иә, бұл сол «Татьяна, 
Онегин»  жайлары.
I Е, сен оны қайдан білуші ең?
- Мен білмейтін несі бар!?
I Кім деп білесің оларды?
- Олар орыстың мен ейякгы Пушкин деген ақыны жазган қыз 
бен жігіт. Солардың жөнін қазақша өлең қылган біздің досымыз, 
үлкен ақынымыз Абай - деді» (Сонда,  263 б.).
Мұқаметжан мен Әзімқан төре арасында болган пікір алысу 
сэті көңіл алдау, әуесқойлар эңгімесі емес, керісінше, енді гана қазақ 
мэдениетінде  берік  орныга  бастаган  Абай  шыгармашылыгына 
деген  бұқара  халық,  өзінің  талант  иесі  -  Мұқаң  арқылы  үлкен 
ықыласпен танытып, өзінің қүрметтүтатынын іс жүзінде көреміз. 
Бүл -  1900 жылдар болатын.  Ресейдің жогары мектебін бітірген 
қазақ оқығандары Патша экімшілігінде эртүрлі қызмет бабында 
жүрген, өздерін халқына таныстыра бастаган алгаш қадамы еді. 
Солардың оқыган, білімді дегендерінің бірі - Әзімқан төре.  Бүл 
төренін қоғамдық, әлеуметтік мінезі кайшылықты. Төренің осы
121

қасиетіне Мұхтар Эуезов айрықша мэн бергені дау тудырмайды. 
Ғалым-жазушының Әзімқанға деген көзқарасын «хан-төрелер» 
деген жағымсыз, тагпық қағида негізінде беруге ниет қойғанымен, 
бірақ іш пікірі қарсы екенін байқагады. Жогарыда бүл іуралы айткан 
едік. Мұхтар Әуезов өз ойының құпиясы етіп, жасырын астарлы, 
қастерлі сырын: «өзіңтанып, түсінуге міндеггісің» - деген пікірін 
оқырманға тұжырым-болжам ретінде ұсынып отыр деген ойды 
қуаттамакпыз. Ойымызды негіздеу мақсатьшда дәл еліміздің тарихи
кезеңіне құнтгай отьфып, ден қоялық.
Біріншіден, КПСС пен кеңес үстемдігі 70 жылдан астам уақыт 
дәуірлеп тұрғанда қогамдық сананы билеген жалпы, оның ішінде 
қазақтың ғылыми да, қоғамдық та санасын билеген, мәдениет пен 
гылым  саласы нда  тамы ры н  терең  ж айы п,  өріс  алған 
« партиял ық», «таптық», «интернационализм» туралы қағидалар 
болатын.  Бұлар  болса  ұлтты ққа  «ұлтш ылдық»  айдарын, 
халықтыққа  «халық  жауы»  айдарын  тағып,  ұлттық  тарихты 
«феодалдық-байшылдықты  көксейтін  тарих»  -  деп,  құпия 
архивтердің  қамауында  ұстады.  Осының  ызғарын  Мұхтар 
Әуезоетің Әзімқан туралы пікір болжамынан байқауға болады. Бір 
жағынан, Әзімқан оқыған, білімді, саналы азамат. Абайға деген ниеті 
де қайшылықгы, бірақ Абайды жақынырақ танып, тереңірек білуге 
ынталы екенін төре Мұқамен пікір алысуы сэтінде анықбайқапады. 
Міне, осыған дәлел төменде қастерлеп отырған көрініске зейін сала,
ден қоялық.
Әзімқан төре Абай шығармашылығы туралы көп мәліметті 
Мұкадан естіп білді, сөйтсе де <окаратылысында өлеңді сүймейтін 
бұл төре, қаншалық оқыған адам болса да, өзінің туған елінін тілі, 
қазақ тілінде жазылған Абайдың өлеңін танымады» - деп, Мұхтар 
Әуезов өз ойының желісін аңғартып, эрі жалғастырады. Әзімқан 
төренің казақ эдебиеті туралы пікірінің таяздығын сынаған: «Бір ауық 
ол  Абай  Пушкинді  аударыпты,  Лермонтовтың  көп  өлеңін 
қазақшалап айтыпты - дегенге елендеді. Ол Абайдың қазақ жаиынан 
айтқан,  өз  жанынан  шығарған  сөздерін  тыңдап  отырып,  бұл 
өлендерді багаламай басқа бір жайды айтып кетті.
122

- 
Қазактың ең жақсы  ақыны  -  Бұхар жырау болатын!  - деп, 
Абайға оны салыстырмай жоғары атап отырған тэрізді» (Сонда
264  б.) 
\
Мүхтар Әуезовтің Әзімқан төре болып, Абай мен Бұхар жырау 
туралы XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ интеллигенциясы 
тарапынан  айтылған  ойларына  қазіргі  аяқтанд^бастаған  қазақ 
тэуелсіздігінің көзімен қарасақ, ғылым мен мэдениеттің көптеген 
мэселелері талдаусыз, тексерусіз жатқан сияқты.
Екіншіден, КПСС үстемдігі қыспағьшда өмір сүрген Мұхтар 
Әуезов қазақ тарихы мен әдебиеті, мэдениеті туралы мэселелерді, 
жоғарыда келтірілген аты шулы қағидалардан тәуелсіз, өз бетімен 
шешім қабылдау, пікір айту өмірге қауіпті болатьш. Күштілердің иегі 
астында жүруге  амалсыз  мэжбүр  болды.  Сондыісган  да  болар,
Әзімқан сөзі епп Абай мен Бұхар жырауды бір-біріне қарсы қойып, 
екеуі де қазақ әдебиегі қайраткерлері екенін Мүхтар Әуезов білмеді 
Деу орынсыз болар. Ендеше, «ең жақсы ақын» деп Бүхар жырауды 
-«жоғары  атау»  заман  тэлкегіне  сай  еді.  Себебі,  «хан-төрелер 
кілемінде сайраған ақынның бірі» - деп Бүхар жырауды санаушы 
еді  «таптық сана».  Осыған  орай  қазақ санасында  «феодалдық- 
байшылдықты  көксеген  ақын» деген  жалған,  кертартпа қағида 
зерттеушінің алды-артьш орап, уысынан шығармады. Бұған қоса, 
Әзімқан  сияқты  оқыған,  білімді  деген  адамдарды  «ұлтшыл- 
буржуазияшыл»  интеллигенция  өкілі  деген  қагида  да  үлттық 
мәдениетгі зертгеуде кесірін тигізбей қалған жоқ.
Ү шіншіден, Мұхтар Әуезов Әзімқан төре қөзқарасын қатты 
сынаган болып, эрі оны Абайға қарсы шеп түзеген дала мен қапа 
байларының рухани демеушісі, қолшоқпары етіп те таныстырады. 
Осы сәтті ұлы ғалым-жазушының қаламынан шыққан ойын қаз- 
қалпында келтірейік. Шұбар, Сэмен, Оразбай, Есентай бастаган 
дала мен қала содырлары тура Абайдың жеке басына қастандық 
жасауға  баталасып,  анттасып  жатыр.  Абайдан  «жала  шеккен» 
жуандардың атынан Сәмен «тілеуін» бір-ақ кесіп түйді.
123

«Сәмен Абайға, Оразбайдан да бетер өші бар болыстың бірі. 
Оның өз есептері жетерлік болса да, қазір гэп онда емес, Оразбай 
айтқан жайда. Енді ол да өзімен жақсы құрбы төрені «ағеке» деп, 
жалына түсіп:
- Тура ақылыңа қоңсы қона келдік, ағеке! Ендігі басшым, асыл 
төрем!  Айтарықцы  өзің  айт!  Қалай  етейік  осы  Абайды?  -  деп,
қадалып отыр»  (Сонда,  268-269 бб.).
Осы сәттегі Әзімқан төренің қылығы қанқұмар тобырымен 
бірігіп кеткенін көрсетеді. Не үшін? - деген сұрақ жауапсыз қалған 
сияқты.  Шешім  тым  қатал,  ақылға  сиымсыз  көрінеді.  Абай 
ақындығы мен таланты төңірегіне қазақ эдебиеті мен мәдениеті
мэселелерін талқылай отырьш, кенет:
«Төре Абайға сыншы ғана емес, өшігіп алған жазалаушы есепті.
Аямас жаудың қалпына келіп, қырыс қабағын суыта жауып, түйіп
алыпты. Ол өз жауабын енді бір-ақ кесіп, шолак айтты...
-  Еще  не  сөз  бар?  Бар  сөз  біткен,  бар  жол  таусылған  да! 
Сондайда  жол  таппайтын  Оразекең  бе  еді?!  Несіне  ұйлығып, 
қамалып отырсындар?!  Бұндайдың сөзі, тілі - біреу-ақ болады. Ол 
тілді Оразекең оқыған да оқытқан. Абайды молда қылатын да сол 
Тұщыкөлде жұмсалған қайрат, қара шоқпар!  Оған тыйылмаған, 
аюсыған Абайды көріп алармын! ¥  қгындар ма? - дегенде, Оразбай 
мен Сәмен бір-біріне эрі таңырқап, эрі  қуана қарасты»  (Сонда, 
269- б.).
 Бұдан артық қандай қорлық, азғын мінездің шегі болады,
міне, мүмкін түсінігіміз үстірт болар.
Бірақ, тағы да айтпағымыз - өлгеніміз тіріліп,  елдігіміздің, 
ұлттығымыздьщ, мемлекетгігім іздің тізгіні халықгьщ қолына тиген 
шакта - үлтжандылық бейіл көрсетіп, бұның тарихын, тілін, дінін 
қастерлеп, бар жан дүниесімен сыйлайтын келешек ұрпактарға өз 
даналарын, осылардың ішінде Абай мен Мұхтар Әуезовтей ұлы 
ойшылдарының рухани  мұрасын  білу -  эрбір  казақтың ұлттық 
борьнпы. Бұған ие болмасақ, онда бар елдік, ұлтгық қасиеггерден 
жұрдай болғанымыз да?!  Міне, «Абай», «Абай жолы» атты ұлы 
шыгарма иесінің элі де көзге ілінбей, ойдан да орынсыз қағыс қалып
124

келе жатқан қасиеттері көп, осылардың ішінде Мұхтар Әуезовтің 
кісілік те, гылыми да ұлы ерлігі. Келешекте элі талай-талай жаңа 
буындар  бұған  ат басын  тірейтіні  сөзсіз.  Әрине,  идеологиялық 
бояманың  шырмауында  болган  «қаргыс  атқан  төре  тұқымы 
Әзімқан» - келешек ұрпактың талайына көп  мэселелердің бетін 
ашып,  ой  саларлыгы  сөзсіз.  ¥лы  «Абай»,  «Абай  жолы»  роман- 
эпопеяны халықтығымыз бен ұлтжандылыгымыздың тарихи да, 
рухани да ту ы деп кастерлесек, Абай мен Мухтар Мухтар Әуезовті 
сый-қүрметке бөлегеніміз гой. Бұл тэуелсіздігіміздің ас-суынан 
соңғы, мүмкін, бұдан да деңгейі биік мәртебелі ұлттық, адамдық 
таусылмас қазынамыз болар!
1.1.4  Ә И ЕЛ   ТА ҒД Ы РЫ
Мүхтар Әуезов көзімен қарасақ, Абай мұралары тарихи, эдеби- 
көркем,  гылыми  жэне  мэдени  құндылығын  көтере  түсетін 
тағдырлы,түтқалы  мэселенің  бірі  -  ол  әйел  тағдыры.  Мүхтар 
Әуезовтің  «Абай»,  «Абай  жолы»  роман-эпопеясы  тарқататын 
тарихтың бастамасы - Қарашоқьі трагедиясынан қалмай, іпесіп келе 
жатқан шикілі-пісілі тарих сыбағалары бір сэтке де толастамайтын, 
үнемі бықсып, тұганып жалынға айналатын, еш бітпейтін, бітіспейтін 
қайшылықтар түйіншектері. Халық қарғысына ұшыраған бүндай 
қайшылықтардың  түйіншектерін  тарқатып,  шешіп,  талдауда 
қоғамдық,  саяси-әлеуметтік  сипаттарымен  өзіне  ерекше  назар 
аударатын, эрі ерекше даралана байқалатын тадырлы да, тарихи 
түлга бітімді де мәселе -қазақ әйелінің тағдыры.
Тарихтың  қай  заманында,  уақытында,  кезеңінде  болмасын 
өркениеті дамыған адамзаттың назарынан тыс қалмаған, қашанда 
қайшыл ыктар түйіншектері, түйіндері больш, шешімін тапап ететін- 
ол эйел тағдьфы. Адам қоғамының дэулетгілігі, мэдениеггілігі мен 
рухани байлыгы әйелге деген көзқараспен танылып, бағалануы 
нысаналы қажетгілік - адамзат иыгын жауыр қылатын азап жүгі.
125

¥ л ы   Абай  мен  М ұхтар  Ә уезовтей  даналарды ң 
адамгершіл ік,кісілік өлшемінің ең айдарлысы, тұлғалысы - әйел 
еріктігі мен бас бостандығы. Ендігі сөз осы мәселені төркіндемек.
Қоғам өмірі  қашанда әлек-шәлек, тартыстарға толы  шексіз 
оқиғалар қиылыстары. Осының бір қыры - заман сырын ашатын, 
аса бір толассыз шиеленіс-тартыстан айықпайтын қоғамдық, эрі 
саяси-әлеумепік мэселе 1 Мүхтар Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» 
роман-эпопеясының  тарихына  сүйенсек  -  ол  эйел  тағдыры. 
Жалпылай айтсақ, әйел мэселесіне қатысты-ау және де бұны ретгеп, 
сұрыптап  жиынтықтағанда,  біздің ойымызша,  бар  ауыртпалық 
салмағы менен белді шойыр қылатын - әйел мэселесі. Қарашоқы 
трагедиясынан басталып, қарапайым ауьш қызы Мәкен тағдырына 
келіп  шоғырланып,  бар  кэрін  төгеді.  Мұхтар  Әуезов  айтатын 
қырдың«қара заңы» мен патшалық Ресейдің адам құқығы, бұган 
қоса  эйел  бостандығын  қорғамаққа  талпынған  «шолақ  заңы» 
«Мәкен  ісін»тергеу  барысында  бір-бірімен  ауыз  жаласып  та, 
араздасқан да кездерін де көреміз. Қорыта келіп, эйел тағдырына 
байланысты  осыдан  туындайтын  мәселелерді  тұжырымдап, 
жиышығын - «Мәкен ісі» деп атадық. Сондықган да, заман талғамы 
мен сұрқын танытатын мәселені диалектиканың тарихилық пен 
логикалық эдістері тұрғысынан талдау жасап, қысқа шолу беруді
дұрыс деп түйдік.
Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясыньщ
тарихи кеңістігі шеңберіне киліккен эйел мәселелерін қоғамдық, 
саяси-элеуметтік, адам кұқығы көзімен қарасақ, таным мен логика 
қалауына орай болады деп ойлаймыз. Себебі, тарихгың сол кезеңіне 
тән  қазақ  қоғам ы ны ң  дам у  ерекш еліктері  осыны  талап 
етеді.Тарихтың басқан  ізімен  жүріп  отырып,  бүны  ойлауца,  ой 
сараптау арқылы қорытылып, сүрыпталып, байыта отырып, адам 
миында кайталанып, бейнеленуі - нақгылы тарихи үдеріс.
Халқымыздың өткен тарихын Мұхтар Әуезов эдеби-көркем 
құралдармен,  пәлсапалықпен  тьныз  байланысып,  сабақтасып 
жаткан көркем сөздің логикалық, үғымдьгқ мэні ерекше байқалады.
126

Мэкен қыздың тарихи тұлга бітімі ізденісіміздің әдеби-көркем де, 
философиялық та құралы. Мэкен қыз тағдырын Мұхтар Әуезов 
тарих  дерегі,  ягни  таным  нысаньт,  нысандық-бейнысандық
епп
Әйел тағдыры: қайшылықтар шиеленісі түйіншектері
>еген арман, теңсіздік, құлщ>іқ психология 
қасіреті. Дегенмен де, қара бояуды қоюландыра түсуден аулақпыз.
Тарих шежіресі бәрі-бәрісін орын-орнына қойып, баршасына 
қамқоршы да, эмірші де болады. Сөз етіп отырған тарих кезеңі эйел 
мәселесін  айықпас  шиеленістерге  белшесінен  батырып,  қоғам 
дәрменсіздігін бетіне басып, өршелендіре түсгі. Ырың-жырыңы көп 
ата атын жамылып, кертартпа шаригат жолын бетке қалқан етті. 
Әйел бас бостандығын қорлайтын орта ғасырлық әд ет-ғү р ы пты ң 
қамауында қыз зорлықпен кісендеп ұсталмақшы. Бесікке бөленген 
ш агы нан-ақ  қыз  бала  тағдыры  ру-тайпалы қ  қоғамдық 
қатынастармен байланатын: көп әйел алу, эмеңгерлік салты, малға 
сату,  қүн  орнына  төлем  ретінде  пайдалану,  міне,  рушылдық 
қоғамның қызға, әйелге деген «сый-қүрметі» осьшдай. Қыз баланың 
еркі  мен  бас  бостандығы,  махаббаты  ру  ақсақалдары  мен 
басыларының иегі  астында, тағдыры  қас-қабақтың қимылымен 
шешілетін. «Мәкен ісі» деп тақырыбымыздың жиынтық агын ұсыну, 
эрине, көп көңілінен шыға қоймас. Себебі, Мәкен қыздан да зор 
тұлғалар  бар  ғой.  Мәселен,  окырманның  бірі:  «Мэкеннің 
орнынаТогжан  немесе  Әйгерімнің  біреуін  неге  таңдамаған»  - 
демесіне - кім кепіл. Балбала, Керімбала, Салтанат, Үмітей сияісгы 
эсем, сүлу жандар т.б. үн шығарса шы? Бүлардан да айдарлы, сый- 
мәртебесі де жогары ел анасы Зере, кісілік мінезімен есте қалатын 
Ұлжан ана да бар гой. Адамдардың қарым-қатынысгарында кісілік
қогамның элеумегпк
еріктігі
бостандыгы мен құқыктыгының
төрт кітабы бойы
отбасы,  елдік,  салт-сана  дэстүрлері;  адамилық
127

\ j   қасиеттер өлшемі; апалы-сіңлілі, қарындас, қалыңдық, жар, ана 
ретінде  Мұхтар  Әуезов  қаламынан  бір  сәтке  де  ескерусіз,  не 
қағысқалған емес. Мэкен қыздың тағдыры - заман қайшылыкдары 
тоғысып,  тағы лы қпен  қақты ғы сы п  түйіскен,  шытырман 
оқиғалардың қиылысы. Сондықтан да Мэкен қыздың жеке-дара 
басы  қазақ  қоғамы  дамуының  жаңа  кезеңі  талаптарына  сай 
қалыптасып, қоғамдық сахнаға шыға бастаған казак әйелдерінің 
жаңа тарихи  тұлғасы.  Патшалық Ресейдің  шөміштеп  болса  да 
беретін  мэдениеті  мен адам  кұкығын  қорғайтын  Абай  айтатын 
«законсыз қорлыгы» көріністері ойымызды эр саққа жүгіртіп қояды. 
Патриархалдық-рушылдық катынастары орнаткан ата жолы кер 
тартпа дәстүрлеріне, шариғат заңының дүмбілез шикілігіне қарсы 
«сахара үнсіздігінен» шықкан қазақ қызыньщ қарсы шығуы ақылға 
сыйымсыз  көрінуі  мүмкін.  «Е,  е,  мынау  сұмдық  екен!»  -  деп, 
жағаларын ұстап, беттерін шымшитындар да табылар. Абай жолы 
-дэуір талабы,  лебі,  әсері,  жаңа уақыт өктемдігі деп  қабыл  алу 
табиғи заңдылық. Абай жолы қазақ жерінде өріс альт, қоғамық 
күш, эрі адамның кісілігінің өлшемі болып, қогам өмірінде нық орныға 
бастаған шағы, эрі өзін батыл, сенімді көрсете бастайды. Бұл қиял 
емес, тарих куэлігі, нақты шындық. Елеусіз көрінетін, бірақ Абай 
жолы қазақ сахарасына жағымды эсерімен таныстыратын біраз 
көріністерді келтірейік. Мэселен, Абай ауылының, Абайдың өзі 
адам ға  деген  қам қорлы ғы н  көрсететін  мына  төм ендегі 
жағдайлар.Татар жігітін (кішкентай молда /қалам иесі/) паналатуы, 
Мүхаметжанды қолына альт тәрбиелеуі, Мэкен мен Дәрменге пана 
болуы.  Қаншама  кедей  балаларын,  өз  балаларын  орыс  оқуына 
түсіруі, міне, Абай жолының іс жүзіндегі көріністері. Бұған айгақ 
Мэкен қызға көрсеткен Әйгерім ықыласы, тэрбиесі. Мәкен қыз - 
өр, өжет, бапгыр мінезді, ақылымен, кісілігімен, адам бас бостандығы 
үшін  табанды  күрескер  қасиетімен  көзге  түсе  бастаған  казақ
әйелдерінің жаңа  буыны.
Абайды  тек  ұлы  ақын,  ойшыл  деп  қабылдаумен  ғана 
шекгелмей, көбіне ескерілмей жүрген Абайдың кісілік сипатгарьтың
128

тың қырларына айрықша назар аудару - тарихи қажеттілік. Атап 
айтсақ,  саяси-әлеуметтік,  заңгерлік  қызметі.  Мәселен,  жаңа 
деректер  бойынша,  Абай  жиырма  жыл  бойы  қоғамдық  жэне 
мемлекетпк қызмет бабында болғаны анықталып отыр. Ресейлік 
жэне қазақ заң жобаларына өз пікірін айтып, ұсыныс жасағаны да 
анықталып отыр.  Бұл туралы төменде ұсынып оц>ірған ғылыми 
мақалаларды  караңыз:  Әлкей  Маргұлан  «Абай  қолжазбасы» 
(«Абай  тагылымы»  Әдеби-сын  мақалалар  мен  зерттеулер.
Алматы  «Жазушы»  1986,300-305  бб.);  Сапар  Байжанов
«Абайга  қатысты  архив  деректері».  (Сонда,  403-425  бб.);
Бейсенбай Байгалиев «Абай Құнанбаевтың ел басқару қызметі
туралы»  (Абай  және  қазіргі  заман.  Өмірі  мен  әдеби
мұраларының жаңа қырлары).  Алматы:  Ғылым,  1994,  285-296 
бб.).
Роман-эпопеяның төрт кітабы,  әсіресе бірінші,  екіншісінде 
рушылдық  қоғамның  іргесі  элі  сөгілмеген  шақтағы  қазақ 
қьіздарымен әйелдерінің тағдыры «терең ойға» калдырады. «Теңінен 
айырылып,  тілегінен  кесілген»  қыздар:  Балбала,  Салтанат, 
Тоғжан,Үмітей,  тым  жас  Кэмшат  тағдырлары,  міне,  қоғам 
тарапынан ескерусіз, сұраусыз калган «қан жүрекгі, қайғылы-ау» 
деп ышқынадолғана, ашу-ызамен, ауыр зілмен айтқан Абайдьщ ең 
аяулы жас достары. Бұган кім кінэлі? Тек патриархалдық қазақ 
қоғамы ғана ма? Осыған жатқыза салу ең оңтайлы - «қасқыр да 
тоқ, қой да шығъгасыз» - деп, тоқшылық етеміз бе?
Патшалық  Ресейдің  қазақ  жерін  отарлау  -  тікелей  жаулау 
саясаты, бұның табиғи жалғасы - КПСС-тің қазақ халқын жаппай 
орыстандыру саясаты туралы деректер купия қоймаларын тастап, 
қашан әлем жұртшылығы алдында жауап берер екен!
М ыңжылдық  ұлтты қ  тарихы мы зды ң  беттерін  ашып 
оқы ғанда,тек  кеңес  дэуірін ,  социализм ді  мадақтап,  ең 
«әділ»,«демократияшыл» коғам деп мэз болатынбыз. Иә, өтірігі жоқ 
сияқты:  орысша  оқыдық,  ойладық,  анау-мынау  кызметтерде 
болдық,  мэдениетті,  жаппай  «100  пайыз  сауатты  халық» деген
129

Қуанарл
жалған
Халқымызға мұндай “бақыт” өте қымбатқа түсті 
ұлтымызды,  тілімізді,  ұлттық  ғылымды,  дініі 
мемлекеттігімізді  құрбандыққа  шалдық.  Бұн 
айыптылардың атын неге атамасқа?
ұлттық
халқымыз
социализм
елімізді  индустриаланды ры п,  қолхозданды ры п,  жаппаи 
сауаттылыққа  жеткіземіз  деп,  бұдан  соң  тың  жерлерді  игеру 
саясатын  бетке ұстап, қазақ жері мен халқын орысгандыру үдерісін 
жеделдетті. Социализм қогам ретінде халық қолдауына ие бола 
алмады, керісінше, мылтықпен идеологиялық шырмаудың қалауы 
еді.  Алысқа бармайық  1986 жылгы  қазақ халқының Желтоқсан 
көтеріпісін қанғабояган М.С.Горбачевтің қылмысты ісі қашан сотқа 
тартылады. Мұхтар Әуезов сараптайтын Абай дэуірінің тарихы, 
алдымен  әйел  тағдырына  байланысты.  «Абай»,  «Абай  жолы» 
роман-эпопеясы бетпердесі Қамқатрагедиясымен ашылады, бүл 
бірінші  кітапта.  Соңғы  төртінші  кітабында:  Абайды  оралмас 
сапарына атгандырған Зейнеп жоқгауын еске алсақтүсінікті болар. 
Т өрт кітап бойы мындаған адамдардың тағдырларына ортақ болып, 
осылардың іс-әрекеттеріне, мінез-қылықгарына, о 
қанықпыз.  Қоғам  өмірінің  экономикалық  жэне  әлеуметтік 
құрылымының  эр  сатысында,  эр  саласында  тіршілік  қамымен 
айналысып  жүрген  әйел  қауымы  тағдырымен  жақынырақ 
танысайық.  Ру  басылары  мен  ақсақалдардың  ықпалымен  әйел 
тагдырына байланысты болған мән-жайды, оқиғаларды Мүхтар 
Әуезов қаламынан шыққан күйінде келтірейік. Талай per оқып, таныс 
болсақ та,  болған  оиғаларды  жадымызда тағы  да бір  қайталап, 
жаңғыртайық. Ру-тайпалық қогамның әдет-дәстүрлері мен «қара 
заңының» тірегі болган агасүлтан Қүнанбайдыңөмірінен бастайық. 
«Осы Нұрғанымды Қаратайдың ақылымен Қүнанбай тоқалдыққа
130

ұйғарды  да,  Бердіқожаға  кісі  салды.  Көп  қатын  алу  эзірше  өз 
тұқымында салт бол маган қожа әуелі үркіп кетті. Жэне Нұрганым 
мұның жаксы көретін баласы еді.  Өзі ерке, тентек қыз болса да
көп  қақпайтын.  Қүнанбай  сәлемін  есіткен  жерде  Бердіқожа 
томырылып  қалып:  Е,мен  баламды  кэрі  Құнанбайға кішілікке 
беруші ме ем?! - деді. Бастығы Бурахан болып, салмақ салып, екі-
үш күңде көндіріп берді...
Бердіқожаның көнген хабарын алысымен,  Құнанбай қалың 
малды, жыртысты бір-ақ жібертті. Сөйтіп, осы бір қыстың ішінде 
Нұрганымды алып та қойды. Үлжан мен Айгыз жаңа тоқал хабарын 
Күнке  жіберген  сәлемшіден  естіген,  -  деп,  күндестердің  сезім 
дүниесін Мұхтар Әуезов терең психолог ретінде талдап барып, ойын 
әрі жалғастырьпт, Үлжанның өз басы бай қызғанайын деген ойда 
болмайтын. Ержеткен төрт ұлы бар. Құнанбайды бұл күнде бай 
деп те санамайтын. Ол балалардың экесі. Көп өмірі, көп азабы, 
көпмашық мүңы табыстырған жай гана туысы сиякты. Содан басқа 
сезімдер суалғандай еді» (Үшінші том. Бірінші кітап, 334 б.).
Күндестердің үлкені - бәйбіше Күнке қандай мінез көрсетіп, 
жас токалды қабылдар екен. «Күнке эркашан бүқпа есепке бейім 
түратын: Үлжанның балалары көп. Оларға болысып отыратын, Зере 
де бар.  Сол себепті  Жидебайдағы ауылға  Құнанбайдың қырьш 
қарап жүргенін эрдайым өзіне пайдалы көретін. Әсіресе, Ұлжанньщ 
айналасындағы  үбірлі-шүбірлі  молдықты,  кеңдікті  сүймейтін. 
«Түбінде солар көктей д і-ау!.. Артық үлес, үлкен сыбаға экетеді- 
ау!» деп, үнемі қызғанумен болатьга.
«...Нұрғанымды өз қолыма әкеп түсір! Менімен бір болсын! 
Ұлжан күн көрсетпес» - деп, тіпті қамқор болып та шықты. Сол 
Күнкенін дегені болды да, Құнанбай Нұрғанымды Қара шоқыға 
келтірді» (Сонда,  335 б.).
Иэ, сонымен күндестердің тіршілігінде жаңа өмір басталды. 
Бұрын бұлар үшеу еді, енді төртінші жас тоқал Нүрғаным қосылды. 
Байлыққа бұккан, озбыр, өктем, катал ага сұлтан Құнанбай мінезін 
көрдік. Осы жерде Бердіқожа шатасқан екен, Бурахан тас бауыр.
131
' 1

Қаратай болса алжыған екен деп, ал күндестерді де эр саққа жүпрту 
орынсыз болар. Ананікі дұрыс, мынанікі бүрыс деп пікір айтуға эркім 
де ерікті. Бірақ адамзат жаратылысынан бері айтып, қолдап, күресіп 
келе  жатқан  гуманизм  көзқарасын  қорғау  ұлы  Абай  айтатын 
«саналы жанның» азаматтық, кісілік борышы.
Үлкен-кішіге өнеге, үлгі болатын қашанда аналар гой. Осы бір 
нәзік сезім күйінің пернелерін қозғайтын, кісілік қасиеттердің нүрын 
шашатын ұлы аналар Зере мен ¥лжандай болар. Өлімнің соңғы 
демі  алдында  да  адамдықты  сақтаған  ұлы  ана  Зере  сүйікті 
немересіне айтқан сөздері, Абай қүлағына шалынған соңғы үні:
«Дене күші бітсе де, ойы сап-сау. Тек үні әлсіз.
-  Өнегем...  болса...  тірлігімде  көрсете  алдым  ба,  жоқ  па? 
Өсиетім болса... қүлағым, тілім барында айтып болдым ба, жоқ 
па? Қайтейін!.. Енді қайтейін!.. Бүгін мынау әлім біткен шагымда 
не дэме етееің екеуің!.. Не күтіп телміресің? - деді. Осы сөздерін 
көп қиналып, ұзақ айтып еді...
Әжесі тағы да сыбырлап:
- Қарағым... жалғыз қарашығым! - деп,¥лжан жаққа қарады
да:
- анаңды күт! - деді.
Осыдан кейін тағы бір толастан соң:
-  Ішімнен  шыққан  жалғыз  еді  ғой...  Жалғызға  топырағым 
бүйырсын! - деді. Бүл сөзді тіпті ап-анық айтгы да, қайтып үндеген 
жоқ. Көзі тағы да жүмылып кетті. Жаңағы айтқаны Қүнанбай екенін 
Абай да лезде түсінді. Сол сөзді бастай  бергенде, ¥лжан басын 
изеп: «тыныш болыңыз, орындаймыз» - деген белгі еткен. Қадірлі 
ана осы таңға жетпей қайтыс болды» (Сонда,  338-339 66.).
Міне, Абайды ң ұлы әжесі өмірмен қоштасқалы жатқан сәтте
де аналық, кісілік қзсиеттердщ оиіпнен көрінді.
Саналы, ақыл-ойы өзіне де, өзгеге де жететін - әйел тіршілігі 
ауыр  жүгін  арқалаған,  арманы,  мұцы,  зары  тұргысынан  өмірді 
қарайда, талдай да, сынай да білетін көреген, терең, нэзік жанды 
адам -¥лжан ана! Мүхтар Әуезов те осы ұлы анаға деген мейірін,
132

адамға деген бар сүйіспеншілік нұрын төккенін сезбеске болмайды. 
Келіні Ділдэ, немересі Әбіштің Ұлжан анаға деген мейірі, сый- 
кұрметі қазіргі ұрпаққа өнеге тұтарлық. Әсіресе, қазіргі рухани 
жүдеулік шағымызда тәлім-тәрбие аларлық мінез. Ділдэ мен Ұлжан 
мінездерінде көзге сезілер-сезілмес ұқсастық бар сияқгы. Келіндері
- Ділдэ мен Еркежанның өнеге деген пейт-ьгқыласы:
«¥зын бойлы, кесек сүлу жүзді Еркежан салқын сабырмен,
байыпты етіп сөйлеп отыр. Әбіш турасында ол кісі айтқан сөздерді 
еске алды» - деп, Мүхтар Әуезов келін сөзін эрі жалғастъфады:
- «Қалқам Әбіш, әжең сені де көп ойлады ғой, марқұм. Өзінен 
өнген өрен-жаранньщ ішінде жалғыз сенің шетге жүргеніңщ қанша 
уайым  етуші  еді.  Басы  ауырып,  балтыры  сыздаса  серігі  жоқ, 
бүтағьшан үзілген мәуем еді, дегеніне жеткенін, пісіп толғанын, 
экесіндей-ақ  аңсаушы-ем!  -  деп,  Әбішке  ажарлы,  ойлы  көзін 
аударып,  үзақ  қарап  отырды.  Ділдәмен  екеуі  кезек  эңгімелеп 
Ұлжанның соңгы шагын түгел баяндады. Былтыр күз аяғында, ел 
қыстауга  қонысымен  қайтыс  бопты.  Соңғы  жылдарда  қатты 
қартайған жэне үзақ аурулы болған Ұлжан ана, ел анасы, көбінше 
ақырын, баяу, үнсіз өмір кешіпті» (5 т.  Үшінші кітап, 156 б.).
Роман-эпопея бойы айрықша орын алатын осы бір эпизод заман 
сырын, сұркы мен сүреңін ашатын, эрі көркем тілмен логикалық 
абстракция мәніндегі ой толғанысын байыптап, тереңіне бет қойып, 
ақыл таразысына салып салмақтасақ, бүны тек көркем шығармаға 
тэн эпизод не сюжет деп қабылдап қана қоймай, осыменен ғана 
шектемей,  қоғам  дамуы  заңдылығы  сапасындағы  көрініс  деп 
есептесек ақиқатқа сәйкес.
Әңгіме үлы ана Ұлжан туралы болмақ. Не себепті Ұлжан ана 
өмірін қоғам дамуы зандылыгына теңемекпіз. Ойымызды негіздеп, 
дэлелдейік. Заңдылық деңгейіне көтерілген окиғалар қиылысын 
Мүхтар Әуезов талдауында толық келтірейік.
«Өмір бойы ашык ойлы, білгір саналы болған асыл жан өлім 
сагатында да даналық қайратынан айрылмаған. Барлық ықгиярсыз, 
тенсіз тірлігіне өзінің адамгершілік таза биігінен қарап өте білген.
/  
л _Ь > 
1
1,3  
Д г е -в Ы к , 
і  ' . 4
.теГт^т.т.*’
W tSrr
 if нІЯЯв
4
 ufbw ^Sk j-^ 
-9И г 'І£і  ?
133

Өлімнен  жасқанбай,  бұқпай  кеткен  тэрізді.  Кең  сабырға  толы 
момынжан, өмір есігін ақырын ғана жауып, жол кешкендей» - деп, 
Мүхтар Әуезов бар мейірі сэулесін ¥лжан анаға төккендей сезінесің
(Сонда, 156-157  бб.).
Мүхтар Әуезовтің ¥лжан анаға деген тебіреніс, толғаныс ойын 
баяндайтын «теңсіз тірлік деген» ұгым бар. Бұл түсінік жалпылық 
мәніндегі ұғым - заңдылық дәрежесіндегі логикалық абстракция. 
Ру-тайпалық қоғам шеше алмаған алеуметтік мэселелер түйіншегін 
қарапайым тіршілік көрінісі ¥лжан ана өмірі арқылы бейнелеген. 
«Теңсіз тірлік» деп ұлы Мұхтар Әуезов көне, аргга қалған қоғамдық 
қатынастардың даму заңдылығын ашып, тұжырымдаған.
Абай логикасы сиқырлығы Мұхгар Әуезовгің ойлау мэдениетіне 
де дарыған. Жазушы ғалымның әр сөзі логикал ық деңгейдегі ұгым. 
Осының келесі бір көрінісін Мұхтар Әуезов қаншама рет деоек, 
тағы да, табиғатгың адам өмірін шектейтін, осы тұста ¥лжан ана 
өмірі сызыгы қиылған сәтін бейнелеу арқылы элем кеңістігін бір 
қауызға  сиғызған  сияқты.  ¥лжан  өлімін  суреттеу  арқылы  ру- 
тайпалық  қоғамның  даму  заңдылығын  бейнелеген.  Ақылымен 
сараптап, түсіне білген кісіге, міне, сол логикалық ұғымдық сөздер. 
¥лжан ана: «Кец сабырғатолы момын жан, өмір есігін ақырын ғана 
жауып, жол кешкендей» - дейді ғалым-жазушы. Әйел тағдырына 
байланысты тағы бір мазмұнды эпизод, Мұхтар Әуезов қаламынан 
шыққан  күйінде  қағаз  бетіне  түсуге  тіленіп  тұр.  Бұл  да 
заңдылықгың бір көрінісі. Сөз төркіні ¥лжан ананың аналық өсиегін, 
кісілік қасиеттерін өнеге, тэрбие түгқан үлы ананың ізін басқан Ділдә 
ана сүйікті ұлы Әбішке аналық арманын айтып, арызда етгі. Міне
сол сәт.
- 
«Сәулем! - деп, Әбіштің жіңішке қолын өз қолына алды. Кешегі 
өткен енеден менің де үққан өсиетім бар-ды. Баяғыда, сендер жас 
шақта,  Абай  қалаға  оқуға  кетем  дегенде,  «Талабына тілек  қос, 
тізгінін  алмай  оң шырайыцмен үзат.  Білім  іздеп  барады.  Адам 
болсам  деп  аттанып  отыр.  Ол  сенің  де,  мына  кішкентай 
күшіктеріңнің де ырысы» - деген еді. Сенің ұзақ шырқап жүрген
134

жүрісіңді де солай ұғынғам. Әлі де жолың болсын», - деп көзіне 
жас  алды.  Орамалымен  бетін де  басты.  Қимастық шерге толы, 
сағынышты ана көңілі зорға шыдап жүргенін сездіреді.
- 
«Бірақ... - деп жыламсыраған үні қатқылдай түсті, - менің де 
сенен тілер тілегім  болса,  сенің бермесіңе  бола ма?  Мен  сенен 
аналық  өтініш  етем.  Сол  қолқамды  бересің  бе? -  деп,  баласын
иығынан құшактаи түсш, жауап күто.
Әбіш іркілген жоқ.  Шешесі бұлай өтінгенге ол өзі де катты 
толқыған-ды.
I Апа, айт! Беремін! - деп тез кесті.
- Ендеше өзің ұзаққа кетсең де, мұнда сенің ұяң болсын. Өз 
қолымда, қасымда болсын. Мен саған қалыңдық айттыр деп өтінем»
- дед і. Әбіш тәрбиелі жастың ашық шыншыл мінезі бойынша, бұл 
өтінішке таң қалғанын жасыра алмады.
ғ *#
- «Ойбай-ау, не деді апам! Не деп огыр? Бұған мен не деймін?.. 
Мен еркім, ыктиярым өзімде, ержеткен азамат емеспін бе!.. Өзім 
ойламаймын ба?» - деп, Мағаштарға қарап еді. Мағаш ақырын ғана 
жымиды да:
I  «Әбіш аға, оньщыз рас қой. Зорлау жоқ, апамдікі өтініш емес 
пе?  Ал  жэне  осы  өтініштің  мезгілі  жеткен  жоқ  па  еді?  -  деді» 
(Сонда,І57  б.).
Үлжанньщ аналық, кісілік тұлгасы төңірегіне топтасқан терең 
философиялық,  психологиялық  силаттағы  оқиғалар  қиылысы 
топтасуын - даму заңдылығы деп қабылдасақ талдауды, зерттеуді 
талап етеді  емес пе?  Басқаша түсінілуі  оқырман еркінде.  Біз өз 
түсінігімізді ұсындық.  Диалектика талабы - нысаналылық,  көп 
жақгьшық.
Жазушы гашлмньщ ойлау көрігінде сомдалған логикалық ұғым 
дэрежесіндегі  көркем  сөздер  дэл  сэтіндегі  қызмет  бабындагы: 
«ықтиярсыз»,  «теңсіз»,  «еркім»,  «ойламаймын  ба»  т.б.  ойша 
сұрыпталып,  сарапталып,  жиынтықталып,  адам  миында  заман 
сырын,  яғни  даму  заңдылығынан  ба,  «әйел  теңдігін»  ашып, 
бейнелейтін логика - логикалық абстракциялар емес пе?
135

¥лжан ана тағдыры жалпы  қазақ әйелі  қауымы:  жас-кэрісі, 
кедей-байы т.т. баршасының тіршілігін сөз өрнегі арқылы бейнелеп, 
табиғилығьш, тарихилығын сақгап, жиынтықгап тркырымдайтын 
адамдар өмірі.
Әйел  тағдырын  -  тұтастық  мэселені  көркем  танымның 
құралдарымен  Мұхтар  Әуезов  жан-жақты  зерттеп,  талдап, 
тексерген.  Тұтастық  деу:  қоғамдық,  саяси-әлеуметтік,  бас 
бостандығы  жэне  құқықтық  мәселелері  жиынтығы  деген  сөз. 
Диалектиканьщ  жекеден  дараға,  қарапайымнан  күрделіге, 
абстракгіліктен нақгылыққа өрлеу эдістерін Мұхтар Әуезов көркем
оилаудың логикалық құралдары ретінде шеоер қолданғанын аиту 
қажег. Әйел қауымының ерікгігі мен бас бостандығын, кұқықгығьш, 
еркекпен  теңдігін  патриархалды-рушылдық  қоғам  өрескел 
бұзатындыгын  шебер  бейнелеген.  Нұрғанымды  кісі  санатына 
санамағандығын,  әкесі  Бердіқожа  көнген  хабарды  алысымен 
«Құнанбай қалың малды, жыртысты бірақ жібертті» деп әшкере 
етсе, эйел тағдырын «ыктиярсыз, теңсіз тірлігінде» деп жалпылық- 
заңдыпық мэнін ашатын философиялық тұжырым-түйін жасаган
Мұхтар Әуезов. Жэне де Әбіштің: «Мен еркім, ықтиярым өзімде, 
ержеткен азамат емеспін бе!..  » - деген бір ауыз сөзі рушылдық 
қоғамньщ кұқықгық дэрежесін көрсетеді. Ұлжан ана өмірі - қоғам 
даму заңдылығына бара-бар деудің сыры да осында болар.
Заман жүрегіне запыран болып біткен, армандары үзіліп, тілегі 
кесіліп, ah ұрып өткен, көз жастары дария болған, шерменде больш 
өмір сүрген қайран - Балбала, Керімбал a, Ү мітей, Тогжан, Салтанат! 
Иэ, осындай аяулы қыздардың бүгінгі сіңлілері мен құрбыларының 
қазіргі тағдыры  қандай екен? Кеңес өкіметі «эйелге бостандық 
эперді» - деп, элемге жария егті. Социализм бүл мәселені «түбегейлі 
шеппі» - деп, сағым куып, 70 жыл бойы бармаған жеріміз, шықпаған 
тауымыз  қалмады.  Сөйтіп  жүріп,  құмға  сіңген  су  сияқты,  қас 
қаққанша жүмақ орнатам деген социализм жоқ болды.
Сонымен, эйел мәселесі тэуелсіз Қазақстан үшін «шешілді ме?», 
элде «АҚШ» т.б. елдерде - қалай шешіледі екен?» - деп, тағы да 
жол қарап, тосумен күніміз өте ме?
136

Ақыл десе бір кісіден асып түсетін, кісілік қасиеттері нэзік, өте 
сезімтал жанның бірі - Салтанаг. Абайды ақыл иесі, өнер көзі, ақын 
ағасы, талант-дарын өңірі, өрісі деп, алғаш танвіғандардың бірі де -
Салтанат болатын.
«Мэкіш, бүгін сені көргенім, Абай сөзін естіге^ім тағы баяғы 
сағынышымды тапқандай табысым болды. Енді бір сертім болар: 
Абай қадірін өзім ғана біліп сақтамаспын. Мынау балаларымды да 
Абайға  дос  етіп  өсіру  ендігі  аналық  қарызым  шығар.  Абай 
алдындағы  соңгы достық міндетім  болар!  - депті»  (4 т.  Екінші 
кітап,  394 6.).
  Осы көрініс тіршілікте күнде кездесетін сияқты, 
бірақ  адамдық  жагын,  қоғамдық  мэнін  ескерсек  -  жалпылық 
тұгырдан  көрінетін  саяси-әлеуметтік  мәселе  емес  пе?  Мұхтар 
Әуезов  қаламынан  туған  өте  нэзік  жаратылған  аяулы  жанның 
бейнесі  айрықша.  Әрине,  түсінген  қабылдағыш  зердеге:  - 
салыстырмалы кейіп керек. Сонда, ол кім? Осы сұраққатап болған 
адам: - иә, жауабын өзі берсін. Айтарымыз көп. Бірақ, ұлы Абай 
сөзіне: «... болады не сенікі?» - осы сұраққа жауапты эр адам өзі 
беруі керек. Себебі: бүл - философиялық сұрақ. Демек, эр кісі өзіне 
жауап беруі  бір басқа да, ал адамзат алдында жауап беруі - бұл 
«мақшар»  емес, абай болу керек:  мұнда өмір, тарих бар. Бұл хаиық 
көші  жүрген жолдың тарихы. Сондыктан да, бұның жүгін көтеруге 
дайынбыз  ба?  Сонда:  кім  не  айтар  екен?!  Бұл,  әсіресе,  бүгінгі 
«көкірегі көзді», ұлтжанды адамға өте қажет. Аяулы Салтанаттай 
нэзік  жанның  аш ылмаған,  тұнш ығып  өлген  махаббаты, 
орындалмаған  арман-тілегі,  иә,  қарапайым  адамға таңгажайып 
көрінетін, түсініксіз оқигалардьщ аяқ асты қиылысы сияқгы көрінеді. 
Басқа,  өзге -  шексіз ғой.  Салтанаттай  аяулы жанның,  шыңырау 
құдықгыц түбіндегі мөлдір, таза бұлақгыц суьшдай, кіршіксіз, мінсіз 
достық бейілінің соңгы бір көрінісі еді. Түнгі аспан аясын қақ жарып, 
жарық  жұлдыздай  агып  өткен  Балбала,  Керімбала,  Үмітей  т.б. 
мыңдаган қазақ қыздарының тағдыры аяньпіггы. Кім кінэлі? - деген 
сұрақ көмейіңе тіреліп, жауабын күтіп түрғандай. Әлі де күтуде.
137

Қанша күтпек? Бүгінгі ұрпақ бұған не айтар екен? Берер жауабы 
қандай?!
Қазақ қызы малға сатылып, теңіне қосыла алмай бір жыласа, 
байы өліп, әмеңгерліктің құрбаны болып тағы жапа шексе, бүгіні 
айықпаған түман, ертеңі күңгірт. Ал, болашағы бүлдыр. Тағы да: 
«Кімніңтөсегін жаңғыртып? Кімнің күңі? Кімнің қүлы боларекем?» 
деген алдында белгісіздік. Міне, осының кебін кигендер - Тоғжан, 
Ділдэ, Мәкен, Салиқа, Еркежан, Зейнеп, Торымбалат.б. Осының 
табиғи жалғасы Күнке, Үлжан, Айғыз, Нұрғаным - күндестердің 
тағдырлары.
Мүхтар Әуезовтің  «Абай»,  «Абай  жолы» роман-эпопеясын 
тарихтық  көзімен  қарағанда,  мүның  мазмұнын  байыта  түсіп, 
танымдық, логикалық деңгейін қоғамдық сатыға көтеріп, саяси- 
элеуметтік маңызын ашатын окиғалар жеткіліктіден асып түседі. 
Ертегі-аңыз 
эңгімелерден 
баетап, 
тарихи роман-эпопея 
дәрежесіндегі эдеби шығарманың еэні де, көркі де - әйел. Ділдэ, 
Әйгерім, Тоғжан, Салтанат, Мэкенмен оқиғалар дамуы шеңберінде 
эр  шақта,  әрғилы  жағдайларда,  эрине  Абай  арқалы,  кездесіп 
отырамыз.  Әйгерім  рушылдық  қоғамдық  қатынастар  орнатқан 
қаразаңның  қүрбаны емес, қазақша сауатгы, өнерлі адам, Абайдың 
жары, ақылшысы, сүйеніші, қазіргі кеңсе тілімен айтқанда, жеке- 
дара хатшысы да. Осыған дэлел:
«Кей  түнде,  немесе  таңертең  ерте  шақта  Абайдың  оңаша 
отырып, жазып тастаған қағаздары ең алдымен Әйгерімнің қолына 
жинала беретін» - дейді Мұхтар Әуезов (Алтыншы том.  Төртінші 
кітап,  174 б.).
 Әйгерім өмірі, әрине, қүрбылары Тоғжан, Салтанат 
тағдырынан өзгеше, басқаша да. Салтанат мінезі, кісілік қасиеттерін 
Абай  баеына  қатер төнген  шақта,  басқадай  да сәттерде  көрдік. 
Әйгерім бастапқыда Салтанатқа деген қызғаныш сезім білдірсе 
де,  кейіннен  агаттық жібергенін  сезеді.  Салтанат,  Тоғжан  жэне 
Әйгерімнің  мінездері  кісілік  сипаттарын  еалыстырсақ,  әрине, 
оқиғалардың эр қиылыетарында Абаймен кездесу сэттеріне орай 
көрінеді,  бэріне  де  ортақ  мінез  үлы  адамга  деген  ықылас,
138

сүйіспеншілік,  сыйластық  көңіл.  Тоғжан  Абайдың  алғашқы 
махаббаты,  бірақ тагдыр  екеуін  қоспады.  Тоғжан  тұлгасы  жас 
Абайдың жүрегінде мәңгілікке қалды. Тоғжанның түлға бітімінің 
тұтасты қ  сипаты  жан-жақты  аш ылмаған,  көбіне  табиғи 
сұлулығымен  есінде  қалады.  Сөйтсе  де,  ішкі  рухани  дүниесін 
тереңірек білгің келеді. Ділдэ айрықша түл ға. ӘйГерім үнеміАбайдың 
қасында болып,  қашанда бірге жүріп тұратын сияқты көрінеді. 
Ділдәмен  оқта-текте  кездесеміз,  бір  ғана  келаңсізі:  ол  -  өз 
замандастарыныңтаңдамалысының бірі еді. Абайдың сүйікті жары 
ма?  Бірақ шариғат жолы  қосқан  жары  екені  сөзсіз.  Өз  еркімен 
тағдырын өзі шешуге, өз арманы, тіпегімен өмір сүруіне бөгет болған 
Алшынбай-Қүнанбай заманы. Өмірі зармен, күні жоқшылықпен, 
таршылықга өткен, шексіз аспан аясынан панатаппаған Иіс кемпір 
тағдыры - басқадан өзгеше, өз қаракетімен, өз ойымен оқшау түр. 
Рушылдық қоғамының қайырымсыз, қатал заңының шырмауында 
болған әйелдердің ішінде Қүнанбайдың тоқалы - Айғыздан туған 
Кэмшат атгы сәби қыздың тағдыры итке бергісіз, тіршілігі  өте 
аянышты. Қырдың «қара заңы» орнатқан: «Өртенсең де, үндемей 
өртен» - деген қайырымсыз, қатал үкім-шешімінің құрбаны болған 
Кэмшат шеккен азап, қорлық психологиясын Мүхтар Әуезов жүрек 
тебіренте, жан түршіктіре суретгеген. Міне, сол көрініс: «Бүрын топ- 
толық, қьгаыл шырайлы,қарақат көзді Кэмшат, қазір сатқақ ұрғандай 
арықгап,  қүп-қу  шөлмектей  болып  қалыпты.  Қол-аяғы  шидей. 
Бетінде азап пен сор көлеңкесі бар сияқты. Кірпіктері үзарған. Екі 
ұрты  кэдімгі  кайғы  шеккен,  аштық  көрген  үлкен  адамдардың 
бетіңдей больш, тозығы жетіп, жиырылып түр. Үлкейіп, алақандай 
болып  кеткен  қап-қара  көздерінен  кесек-кесек  жастар 
тамшылайды. Күтімсіз, қор болғаіі бала шын бишаралық қалпьшда 
жатыр.
Осы  жайды  көріп,  болжай  сала,  Абай  мен  Ғабитхан  екеуі 
қатарынан  Кэмшатқа  созылды.  Бала  танымай,  теріс  бүрылып, 
тартына берді. Ғабитхан мынау көрген күйіне шыдай алмай:
139

- 
Ей, мазлума! (жазықсыз, кінәсіз мағынасында/қалам иесі/). 
Нилер ғазап көргенсің сен бейгүнаһ мазлума! - деп, жылап жіберді.
Абай  ыза  мен  азаптан,  жанашыр  мен  қайғыдан  қалтырап 
кеткендей»(3 т.  Бірініиі кітап,  185-186 66.).
Міне, азулы дейтін Құнанбайдың кіндігінен шыққан, айып пен 
қүн-төлемінің құрбаны болған Кэмшаттың көрген күні осы болса, 
қалғандарға не жорық. Тағы бір іште мұз болып қататын өкініш: 
«Кэмшат  өліпті»  -  деген  суыт  хабарды  бір  қойшыдан  естиді 
(Сонда, 191 б.).
 Мүхтар Әуезовтің Абай элемін зерттеп, тарихын 
ашып,  ғылыми-теориялық  негізін  қалыптастыру  барысында 
диалектиканы  таным  жэне  логика  теориясы  ретінде  жемісті 
пайдаланғанын -«ниетгеніп білмекке» бет алганымызды бастан 
айтып келеміз. Диалектиканьщ тарихтық кагидасьш, тарихилық пен 
логикалық ғылыми әдістерін жемісті қолданғанын айту көркем 
таным үшін өте орынды жэне ғылыми қажеттілік. Бүларға қоса, 
ны саналы қ  пен  ж ан-ж ақты лы қ  қағидалары н,  ойлаудың 
абстрактіліктен нақтылыққа өрлеу үдерісі - таным мен логиканың 
ғылыми әдістері, қүралдары сапасында Мүхтар Әуезов шеберлікпен 
қолданғанын да көреміз. Кэмшат тағдырын Мұхтар Әуезов, эрі 
жазушы, әрі психолог, тіпті тарихшы жэне заңгер көзімен қарап, өте 
үқыпты, жанаіпырлықпен, бар жан дүниесін тебіренте, ақыл азабьш 
терең сезіне, ойлана, жаназығын сарқа отырып, жан-жақгы ойлау 
сарабынан  өткізген.  Кэмшатқа байланысты түйін түжырымын, 
кісілік кесімін, үкімін жете бағалап, жете түсіну үшін Мүхтар Әуезов 
қаламынан сомдалып, сарапталып шыққан сезімдер күйімен, ой 
толғаныстарымен  бетпе-бет,  оқиғаның  ізімен  жүріп  отырып 
танысайық.
«Ойлағандай Құнанбай бүгін оңаша келіпті. Қасында жорға 
Жұмабай гана бар екен.
Жігітгер үйге кірген кезде, осы үйге Айгыз да келді. Ана жүрегі 
бір жаманатгы сезгендей бұны асықгырып, осылай жетекгеп келген. 
Күндіз Абайдың Бөжей ауыльша кеткенін білетін. Ол үйге кірісімен 
көп бөгелмей, Абайға қарап:
140

-  Не көрдің, не білдің, Абайжан? Білдің бе элгі сорға туған 
бейбақ бауырыңның күйін? - деді.  Жалын атып тұрған  шер үні. 
Зеремен  ¥лжан  да  Абайға  осындай  сұраулар  беріскен  жүзбен 
бұрыла  қарасты.  Абай  әкесіне  көз  салып  еді,  үндемей,  түйіліп 
Айғызға  аса салқын қарап қалған екен. Өзі күйіп келген Абай эке 
жүзінен қаймығаалмады. 
Щ
-  Көріп,  біліп  келдік.  Кэмшат  -  ауру.  Әл  үстінде.  Бізді 
танымады. Бауыры суып, аямас қас көргендей бардықжанды... не 
айтайын? - деп, тоқтап қалды. Әкесінің алдында кісі зарын да, өз 
уайымын да еш уақытга бүйтіп айтып көрмеген-ді. Қүнанбай оқыс 
бүрылып  Абайға суық қарады да,  үндемеді.  Әйелдің бэрі  үнсіз 
жылап, аһ үрып, күрсініп отыр. Түсіне ашу, көзіне жас толған Айғыз, 
дірілдеген үнменен:
-  Қарашығым,  балапаным-ай,  сормаңдай  жетімегім-ай!  Не 
қарғысқа ұшырап туып ең? - дей беріп еді, Құнанбай сол қолын 
шүғыл  көтеріп  қап:  «Доғар!»  дегендей  ишарат  қылды.  Қарғыс 
шарпуынан  бетін  қорғаған  сияқты  қозғалыс.  Мұның  әмірінен 
жасқанып өскен Айғыз саябырлап қалды. Бірақ сыбырлап сөйлеп, 
тұншыға жылады.  Құнанбай ақырып:
- Қысқарг енді, басыңа көрінгір, не көрінді, басыңмен  кеткір! - 
деді. Айғыз жауап қайырған жоқ. Бірақ Абайдың жанында отырған 
Ұлжан жаулығының ұшымен көзін сүртіп:
- Өртенсең де, үндемей өртен дегені ме? Кэмшатты ойласа, 
бүгін емес, көптен күңіренеді бүл жандар. Кімге айтады? Қайда 
айтады? -деді. Құнанбай оған да барын айтқызбай тежеп:
- Жэ, бірің бастап, бірің қостамай! Басалқа, басу айтады десе,
о несі? - деді. Ұлжанға Айгыздай зекірген жоқ, кінәлай сөйледі. Үй 
ішіпіц наразы үнін осылай баспақ. Бірақ онысына Зере болған жоқ.
- Қорқытпа келіндерімді!.. О несі? - деп қатты зекіп қап, ілгері 
жылжып келіп, екі қолымен  жер тіреп отырып, баласының жүзіне 
аса суық қарады. Абай өз әжесінің мұндай қайратты ашуын бұрын 
көрмеген сияқгы. Зере Қүнанбайға элі де қадала карап, түйіліп отыр.
4

- Құнанбай щёшесінің ажарын сезді де, жуаси түсті. Көзі де 
шеше көзінен тайқып кетті.
- Айына, аптасында бір көреді. Арыз мұңын саған айтпай кімге 
айтады? Қатты болсаң, қасыңа бол! Досыңа, қатын-балаңа қаггы 
болып, қайда барасың өзің? «Жер тәңірісі сенсің» деп кошеметшің 
айтсын!  Бұл  жерде,  бұл  мекенде  сен  мойныңдағы  қарызы  мол 
әкесің, білдің бе? Айтам ғой, «жер тәңірісімін» десең де, аяғың 
аспаннан салбырап түскен жоқ. Сен де бенденің ұлысың, анадан 
туғансың. Менмін сені тапқан. Мьшау аналар аналық зарын айтады. 
Кэмшат т^расында күйзелтіп, күңірентіл отырсындар, сендер, бізді. 
Тап енді ёмін, тап ақырғанша! Қүтқар анау қаршадай жетімегімді!
- деп, қатты бұйрық етіп тоқтады. Үй іші үнсіз. Қүнанбай тез жауап 
айта  алмай,  буылып  қалды.  Талайдан  естімеген  үнін  есітті; 
анасының үні- ардың үні болып, қатты қадалып түр.
- Қайтейін?.. Мен қайтейін?.. Кеше исі Арғынның игі жақсысы 
бұйырды! - деп, шешесіне арыз шағып бір тоқгады. Абайдьщ аса
теріс көргені сол оұирықтың өзі.
- Рахым, мейірбандық жоқ, не деген жаны ашымас, қатыбас 
байлау сол байлаудың өзі? Тату етер байлау да емес. Көңілге қату 
бітіретін байлау гой жэне Кэмшаттан зорлықпен айырған Жігітекті 
мұндағы ана, бауыр қайтіп жақын көре алады? Мал алмай, мазасыз 
масыл жас баланы алганға олар қайтып ырза болады? Олардың 
рахымсыз, надан, топастарына салсаңыз. Кэмшатгың барлығынан 
дабес байталды артық корсе қайтесіз? Ендеше, ортамыздагы ең 
әлсіз,ең пұшайман бір ғарьшты қайда тастап отырмыз? Ит жемеге 
тастап отырғамыз жоқ па?.. Әкесіне Абай сөзі ұтыкты көрінді. Өзі 
тіпті ойға келмеген соны соз.  Бірақ бұл баласы бір беткей кетіп 
отыр. Қазақ жолы, ел салты емес, өзг&бір сүрлеуге түсіп кетті.
- Әй, шалағай балам-ай, коңілің түзу болғанмен, жолдан тыс 
жайылып отырсың ғой! Бағанағыдай емес, енді мынау үйдің ішін 
күйзелткен жайды бірге ойлағандай. Абайды «шалағай» десе де, 
ақыл  кеңесіне  алған  сияқты.  Жэне бүған  жылы  жауап  айтқаны
142

1
¥лжан, Айғызга да жалына бастағаны тэрізді. Анық соның белгісі. 
Тагы біраз үндемей отырып барып:
- 
Ағайын жолы бұлай ма? Араз елді жамастырам деп, қалыңга 
қыз да беріседі.  Күң есепті,  қатын  есепті  береді.  Біз  берсек,  ет 
бауыр бала қыл деп беріппіз. Қорлыққа бердік пе? Тек сын Бөжей 
басына ғой. Біле білсе, менің балам оның балйсы болмайтын несі 
бар еді? Жат деп, жау ұрпагы деп, дұспан көріп кірпідей жиырылса, 
қарыз-оның  мойнында  емес  пе?  Тіпті  ж азы қщ   болсам,  мен 
жазықты  шығармын.  Бесіктен  шығарып,  адам  ұлы  деп,  соның 
бауырына  берген  балам  жазықты  ма  еді?  Қатын-қалаш,  ауыл 
аймағынатым құрысасоныұгындыраалмаса  Бөжейдің аяқтағы 
суга ағып өлгені ғой! - деді» (Сонда,  187-189 бб.).
Өте  аянышты,  ақтауга  сөз  жетпейді.  Адам  арына  тіптен 
сиымсыз, ел басымын дегендердің өз қолымен сэби бала Кэмшатқа 
жасалган қылмыс, рушылдық қазақ қоғамына ғана тэн тағылық. 
Кәмшатпен  бір-екі  қысқа  сәтте  кездестік.  Бөжей  ауылына 
Кәмшаттың жайын білуге Абайдың келу сапарында. Бүдан бұрын 
Абай эке тапсырмасымен Құлыншақ ауылына келген сэтте Кэмшаг 
жайы  сөз  болады.  Жоғарыда  келтіріп  отырған  Абай  «Кэмшат 
арызын түгел жеткізіп» отырган сэтгегі көрініс - жан азабы, ақыл 
азабы көрінісі екенін, бұған қатысқан адамдардың ой толганысынан 
көріп,таныгандаймыз.  Естіген  құлаққа сұмдық, қабылдамайды. 
Кэмшат тагдыры  -  қазақ әйелінің тагдьфы.  Аналап  зар  қаққан 
сәбидің жал ынышты үні рушылық қогамның «қара заңына» айтқан 
қаргыс лагынеті, шығарған үкімі. Кэмшат үні - Кэмшат үкімі бүгінгі 
үрпаққа: «Тарихыңды біл, сабағын да ал, сыбагасына да ие бол, 
ұмытпа!  Өзіңе өзің ие бол. Әйел саулыгы  қогам саулыгы, қогам 
саулыгы адам саулыгы. Қогам саулыгы - жалпы адамзат саулыгы 
абай  бол,  сақ  бол!»  -  деп,  ескертіп  түрғандай  сезінесің.  Дэуір 
дамуьггарихы - күрес пен қайшылықтар қыспагында болып, осының 
тікелей эсерімен қалыптасатындыгын Абай мен Мүхтар Әуезовтің 
шыгармашылыгы, бұның ішінде айрықша да ту ын ды «Абай», «Абай 
жолы»  роман-эпопеясы  жан-жақты,  мүқият  талдап,  тексереді,
143

щ
дәлелдейді деген тұжырым ойымыз - ізденісіміздің басты деген 
багыттарыньщ бірі.  Абай  заманы  сырын  ашатын  күрделі деген 
мэселелердің бірі -эйел тагдыры дедік. Ал, бұган қорытынды түйін 
жасайтын нақтылық, ол - «МЭКЕНІСІ».
Эйел қауымының өмірі, тагдыры дамуыньщ жарты ғасырлық 
тарихын Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы 
шеңберінде: апа-қарындас, ана, ене-келін, абысын-ажын, кұрбы- 
құрдастар, күндестер, бэйбіше-тоқал, үлы эже, міне, эйел тагдыры 
басьшан кешетін эр гилы кезендерінің аты-жөні. Көз алдымыздан 
тізбектеліп, сабақгасып, жалгасып тарих оқигалары өтеді. Қорыта 
кепе айтсак, бес буын-ұрпақгарының тарихьш тарқатып бейнелеген. 
Бұлар болса:
Бірінші буын-ұрпац:
 Зере, Күнке, Үлжан, Айғыз, Нұрганым;
Екінші  буын-үрпақ:
  Қамқа,  Тогжан,  Балбала,  Керімбала, 
Үмітей, Салтанат, Ділдэ, Әйгерім, Қаражан, Мәнке;
Үшітиі буын-ұрпаң:
 Еркежан, Зейнеп, Торымбала, Дәмежан,
Айша;
Төртінші буын-ұрпац:
 Мәкен, Мағыш, Сэлима, Афтап;
Бесінші буын-үрпак,:
  Рахила т.б.
Әйел  мәселесі  не  түрлі  айықпас  қайшылықтарга  батқан 
түйіншектерін тарқатып, жалпы эйел тағдырына қорытьгады түйін 
жасайтын мәселені - «Мәкен ісі» деп атадық. Сонымен, тоқ етеріне 
ат  басын  тірегендейміз.  Қарапайым  қазак  қызының  тагдыры 
қалайша  дэуір  ерекшеліктері,  қогамдық,  саяси-элеуметтік 
қайшылықгардьщ шиеленісті қиылысына келіп тірелген? Насырга 
шапқан қайшылыктар қарапайым қазақ қызының басына: «не өлім,
не өмір» - деп, қау іп бұлтын төндірді.
Кедей  ауылынан шыққан жалгыз ғана шешесі  бар Мэкенді 
тагдыр айдап, бұны Дэрменге қосты. Енді екі жас бас бостандыгын 
қоргап, қырдың қара заңының құрыгынан құтылу үшін Семейді 
паналап, Абайдан пана, қорганыс іздемекші. Міне, дэл осы сәттің 
үстіндеміз.  Қазақ  сахарасы  естіп  көрмеген  қыр  мен  кала 
жуандарын, Семей жұргшылығын, патша экімшілігін де дүрліктірген
144

келеңсіз  жағдай  осылай  басталып  еді.  Осы  қиқылжың  шатағы 
барысында  пайда  болған  талас-тартыс  патша  экімшілігі  мен 
жергілікті  бай-феодал  жуандары  арасында  ұшқындай  түскен 
қайшылыкгар немен тынар екен? - деген сұрақ қараның да, төренің 
де аузында. Сөз етіп отырған «Мэкен ісінің» жарты ғасырлық даму 
тарихында не түрлі шатақгарды бастан өткеріп келеді. Бірақ мьша 
шатақ Мэкен басына төнген ерекше де, төтенше еді.
Қазақ қоғамы, жалпы адам  құқықтыгы тұрғысынан Мүхтяр 
Әуезовтің  мэселе  көтеруі  -  «Абай»,  «Абай  жолы»  роман- 
эпопеясының ең жанды, ең ұрымтал жері. Себебі орта ғасырлық 
эдет,  дэстүрлер  билеген  заманы  осы  шағына  дейін  көрмеген, 
қарапайым  көзге  сұмдық,  тағы  оқиғаға  кезігіп  отыр.  Саяси- 
элеуметпк жағдайдьщ жаңа серпіні көтеріп, сөз етіп отырған әйел 
мэселесін  шариғат  жолыменен  емес,  орыс  патшалығы  заңы 
шеңберіне  ілігіп отыр. Керек қылмасаң да, қажет деп тауып қорған 
іздейсің. Гуманизмді 

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: