Әуезов «А байдың өнері һэм қызметі». Азия. Хая ықараяық газет

Әуезов «А байдың өнері һэм қызметі». Азия. Хая ықараяық газет.
Апталық, №  41(69),  1993).
Mine, Абайды дана акын, ойшыл философ, эстетик, моралист 
ретінде элем жүртшылыгына танылуына табанды, дәйекті еңбек 
еткен ғапымдарымыздың алғаш қағидалы пікірі осындай еді. Сол 
шақта, элі де жиырма беске толмаган,  бүгінде  мәдениетіміздің 
алыптары  -  Жүсіпбек  Аймауытов  пен  Мүхтар  Әуезов  еді.  Иэ, 
екеуіне де  тағдыр өте  катал  болды.  Біріншісі  Сталин  орнатқан 
тоталитарлык тэртіптің құрбаны болмағанда, кім біледі қаншама 
игілікті  істі  тындырған  болар еді.  Халқымыздың багына  қарай 
Мұхтар Әуезовтің куғын-сүргіннен тірі калпінына шүкіршілік еіеміз.
адам
ғои.
санқи
жатыр,  кезекге  мыңдаганы  күтіп  те  тұрган  шығар,  «соида  да
тандамасы»
Әуезовтің шыгармалары.  Ендеше,  Абай  элемі туралы  кашанда, 
әркезде ақьш косып, ойымызды қанаттандыратын, ізденісімізге, 
зерггеулерімізге қамқоршы болатын үлы Мүхтар Оуезовтің жиырма 
томдық шығармалар жинагы.  Мүхтар Әуезовтің «Абай», «Абай
роман
атгы
М үхтар  Ә уезовтің  «Абай  (И браһим )  Қүнанбайүлы» 
монографиясымен,  «Абай», «Абай  жолы» (төрт  кітабы) тарихи 
роман-эпопеясымен бірге болып, біте қайнасып, Абай өмірі мен 
азапгшыл ойы, даналыгы қалыптасуы тарихы н жадымызда таіы бір 
жаңгыртып,  Абай  элемі  туралы  сауатымызды  қаиаттандыра,
толыкгыра түседі.
Абай элемі тарихының қалыптасуын: «Біз казак халкының ұлы
классигі,  данышпан  акыны  -  Абай  Қүнанбайұлынын өмірі  мен
енбег
калай келиі, кандай ки
өткергендігі  туралы  тарихын  ойшыл  суреткер,  үлы  галымнын
76

қаламынан  шыққан  күиінде  баяндайық.  «1884  жылдары  жасы 
қырыққа таман  ілінгенде,  ол  дүнисдсн  кеп  маглүматы  бар  кісі 
болады. Әр нәрсе туралы гылым-философияга сүйеніен арнаулы 
кезқарасы, сыны бар қырагы озғын а іамат болып, жекеленіп 
п і ы і
 
а
бастайды», - деп бүдан эрі жал ғаст ы ра» да мыта отырып, Абайды 
ойшыл акын, қогам қайраткері, көреген саясаткер, ел ішінде беделі 
өсш  
таны ла 
басгаганы на 
егж ей-тегж ей 
ғьгЯыми 
үқып'іылықпен, герецдікпеи тоқтагі, жан-жақты бейнелеген. Енді, 
ізбе-із  жүріп  отырып,  ғалым-жазушының  ойын  толыгырақ 
келтірейік. Абай әлемінің жетілген, саналы кезеңін: «Бүдан ксйін
Абай елге де, білгіш, кемел, халық қайраткері болыгі танылады»
(20 т.,  54 6.).
Қазақелінің мұнга, шешілмеген кайшылықтарга толы өміріАбай 
алдына  жаңа  әлемді  ашты,  жаңа  галаптарды  қойды.  Қыска
түиіндесек: олар хапқыныц «көкірегін көзді» етіп, ои мен санасын 
тірш іліктің  тереңіне  «бет  қоюга»  үйретіп,  тэрбиелеп, 
«Бірлік»,«Береке», «Шын пейіл»
 заманына шақырды. Абай әлемі 
дегеніміз -азатшыл ой өрісі, ақиқат жолы деген сөз. Осы жолда 
үлы ойшыл Абай даналығын, дарынын, іскерлігін, бар саналы өмірін 
сарқа жүмсады. Абай әлемі - Мүхтар Әуезовтің де әлемі. Өйткен 
себебі ұлы суреткер жазушы, гүлама ғалым Мүхтар Әуезов Абай 
әлемінің дэуірлік тарихын көркем де, гылыми да тіпмен бейнелеп, 
суреттеп, жан-жақты зерттеп, қазақ халқы тарихының жаңа бетін 
ашты.  Мұнымен  қатар Абайдың сангилы, эр тарапты қоғамдық 
жэне философиялық көзқарастарының ғылыми-теориялық, Абай 
танымымен логикасының эдістемелік кұралдарын, қағидаларын 
қалыптастырып, дамытты.
Абай әлемі дегеніміз - Абайдын саналы өмірі, азатшыл ойы, 
сыншыл, сыршыл суреткер-ақьтдығының қалыптасу тарихы. «Абай
г:
алые
мінездердің, барлығы атқамінер тобына жайылган мін екенін айта 
жүреді.  Сол  терістіктерді  түзететін  қатал  тез  болғысы 
кел еді .Үғарлык. ойланарлык санасы бар-ау деген кісілевге өсиет.
77

ақыл айтып, ұстаздық етеді. Сонымен, енді Абаи өз ортасыньщ 
ақылды, ақылшы басшысы бола бастайды. Осы соңғы  макеатқа 
карай  ауысуына  кітал  жүзінен  алған  біпімі,  гәрбиесі  жэне  де 
қосымша  себеп  болады.  Сонымен  қатар,  ауысып,  өзгеріп  келе 
жаткан заман жайындагы өзінің ойлаган ойы, жаңа бағыт түсініктері,
себеп болады»
жетіп
токталган.  Абайдың  жекеленіп  даралана  бастағанын,  ой  өрісі, 
арманының  заманынан  озык  тұрганын  айта  отырып,  бұны  өз 
ізденістерінің өзекті мэселесі етеді Мұхтар Әуезов. Себебі заман 
қайш ы лы қтары ,  халкымыц  мүдделері  Абайды  қанш ама 
«шошынарлық» мәселелерімен беттестіреді. «Осыдан соң», - деп, 
ойын эрі дамытады Мұхгар Әуезов, - «сыртқы омір бұның ырқына 
көнбей, қайта өзінін билігіне еріксіз көндіріп, ескі жолға кайта таріа 
берген  соң,  Абайдың  арманы  мен  күнделік  тірлігінде  көп 
кайшылыктар  кездесіп  отырады.  Бір  жагынан,  бұрынғы  күйге 
уйлескісі келмсй, заманынан, ортасынан озып шыгып, сыншы, ұстаз, 
ақьш, данышпан болуга анналған Абайды көреміз. Екінші жағынан, 
күндегі омірдің талкысы мен шырмауынан шыга алмаган, содан 
азапшегігі, қиналған Абай көрінеді. Абайдыц сыртқы өмірі жеміссіз, 
магынасыз болса, ол аздай оган өз ішінде толып жатқан қарсылық 
көрсетушілік, түсінбеушілік бар. Өз халқының неше алуан қамы 
туралы  ойына  жиылган  улы  зар,  үлкен  мүң,  қалың  арман  бар. 
Осының бәрін кауымына, замандастарына жеткізіп, мэлім сгерлік 
кұрал - оның акындығы, елең-жаршылығы һэм ақылг
ойлііі
 болады.
Сонымен, енді Абайдың нағыз өнімді ақындыгы дами береді.
Men  жазбаймын  өлеңді ермек ушін,
Жоц-барды,  ертегіні терме к  үшін.
Көкірегі сезімді,  тілі орамды
Жаздым  үлгі жастарга бермек үшін,  -
 дейді.
Бұл  кездегі  Абайға -  акындык үлкен  қадірлі  мағынасы  бар, 
элеүмсттік  кызмет.  коғамлык  зор  енбек  болын  танылды.  Ол
78

надандық, зорлық, жуандық, пәлеқорлық сияқты халық үстіндегі 
паразит атқамінерлер мінезімен мықтап тұрып алысуга кіріседі»
(Сонда,  56  б.).
  .
Ұлы МүхтарӘуезовтің тікелей жетекшілігімен қалыптасып 
дамыган Абай әлемініңтарихы жөнінде айтқан ой толғаныстарынан 
алган эсерімізді жиынтықтасақ: Абайдыңтіршілік өмірі; қогамдық- 
элеуметтік істері; даналыгының қалыптасуы туралы жан-жақты 
деректер мен маглұматгар; қилы-қилы көріністері; үлылыгының, 
ойшылдыгының  қалай  туыгт, 
аяқтаныгі, 
қалыптасуы  жэн  даму
тарихы.
Абай  әлеміне  -  «Абай  кім?»  деген  жиынтық  мәселені  - 
диалектикалық  түтастық  сапасында  қабылдап,  бүның  шын 
мәнісіндегі күрделілігіне Мүхтар  Әуезов көзімізді жеткізді.
Абай  элемі  аяқтанып,  қалыптаса  бастаған  шағында  қазақ 
қогамына  тэн  саяси-әлеуметтік,  эконономикалық  жэне  мәдени 
дамуының  ерекшеліктерін  Мүхтар  Әуезов  егжей-тегжейлі 
талдаудан өткізген. Міне сол талдау: «тарихтық, саясатты қысқа 
шолудың  Абай  жайын  тексеруде  ерекше  қажеттігі  бар»  -  деп 
бастайды.  «ӨйткеніАбайдың  өмірбаянын  зерттегенде  және, 
эсіресе, шыгармаларына тексеру жасағанымызда», - деп, ойын эрі 
жалғастырады М үхтарӘу езов, - «...әкімдер, шаруашылық халдер, 
қанаушы  топтар  мен  калыц  бұқара  халық  арасындағы  жайлар 
үдайы, мол көрініп отырады. Абай ақындығының ішкі мазмұндарын 
нақтылап  үгыну  үшін,..  старшындар,  болыстар,  билер,  ояздар, 
жандаралдар  -барлығы  да  өздерінің  іс-әрекетгерімен  көп-көп 
жайларды ашып, шешіп отыруға себепші болады» деп 
(Сонда,  9
б.),
  тарих  пен  әлеуметтану  мэселелерін  де  қамтиды,  қажетті-ау 
дейтін көптеген деректерді де көз қырынан тыс қалдырмаган.
XX  ғасырдың екінші  жартысына  аяқ  басқан  қазақ  қоғамы: 
саяси-әлеуметтік қүрылысы; қоғамдық қатынастары; патшалық 
Ресейдің  отарлау  саясаты  туралы  Абай  көзқарасымен 
таныстырады. Қазіргі, әсіресе, халқымыз тәуелсіздікке ие болды 
деп,  қуанышымыз  қойнымызға  симай  жүрген  жағдайда  да
79

мыңжылдық тарихымызды,  халықтығымызды,  ұлттығымызды 
силап, бұларды дербес елдігіміздің тұтқасы ретінде дәріптеу, ең 
алдымен,  эр  қазақтың  намысы  да,  азаматтық  борышы  да. 
Сондықтан  да,  халқымыздың  ұмыт  болып  бара  жатқан  ұлы 
перзентгерінің бірі - Мұхтар Әуезовті- ұлттық мақганышымыз деп 
сый-құрмет көрсету - қазақ ғылымымен мәдениетінің міндеті де,
абыройлы борышы.
Мүхтар 
Әуезовтің 
цаламыпан 
туган 
үлттык, 
тарихымыздыц  беттерін  ашып,  ойымызды  ңопарып,  ар- 
намысымызды  жалынымен  шарпитын  халқымыздың  ауыр 
кезеңдерін  жадымызда,  әсіресе,  қазіргі  шақта  тагы  да  бір 
жаңгыртайьщшы!Жол сәті түсіп-ақ түр! Суреткер-жазушы, 
гүлама галыммен тарих пен ой сапарына бірге аттанайъщиіы! 
Сапар  барысында  тарих  пен  социология  цандай  сыр  иіертер 
екен?
 Иә, қандай сыр? Сонымен Абай мекенін, қазақ халқының 
тағдырын, ой-арманын Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған күйінде 
тамашалайық:  «Абайдың елі қараған Семей уезі жиырма болыс 
болатын  да,  көршілес  Қарқаралы  уезі  жиырма  екі  болыстан 
кұралатын.  Қазақтың  «болыс»  деген  сөзі  орыстың  «волость»,
ш
«волостной управитель» деген сөзінен алынған. Қазақша колдануда 
жэне Абай шығармаларында «болыс» деп эрі экімдік бөлікті де, эрі 
соның басында тұратын экімді де атаған.«Ояз» бен «болыстың» 
арасында тағы бір ұлық бар, ол - шаруа қожасы («крестьянский 
начальник»). Бір уезде 20-22 болыс болса, солар бірнеше учаскеге 
бөлінеді. Төрт-бес болыстан кұралатын учаскенің бастығы жаңағы 
шаруақожасы.
Осымен қатар экімшілік орындарынан басқа сот орындары 
болған.  Олар  қазақ  болысында  үш  жылда  болыспен  бірге 
сайланатын билер, сонан соң мировой судьялар жэне эр болыстың 
басында облыстық-окружной суд (аймактық сот) болатын. Міне, 
Абай  шығармаларында  эр  алуан  кескінде  сыпатталынып, 
әшкереленіп,  сыналып  отыратын  ұлық,  экім,  ел  билеушілер 
дегендердін саты-саты орындары осылай еді» 
(20 т.,  9 б.).
80

Қазақ  қоғамындағы  саяси-әлеуметтік  жағдайлар  туралы 
Мухтар  Әуезовтің  терең  талдау  пікірлері  Абайдың  қоғамдық 
қызметі туралы сөз болғанда, элі де ескерілмейтін сияқгы. Абай - 
«ұлы ақын», «ағартушы», «моралист» деп КЦСС қалыптастырған 
кеңестік қоғамдық пікірдің шырмауынан асьт шыға алмай келеміз.
Осыдан болар, Абайды «көреген саясатшы», «ойшьш философ»
деп  дауысымызды  шығара,  көтеріңкі  айтуға,  элі  де  сескеніп, 
жасқанатын сияқтымыз.
Патшалық  Ресей  экімшілігі  қазақ  жерінде  қандай  саясат 
жүргізгені туралы Мухтар Әуезовтің ой толғаныстары - тарих үшін 
де, ғылым үшін де өте қажетп. Қазіргі тәуелсіз улттық мемлекетіміз 
бен халқымыздың үлтжандылық козқарасымен Мүхтар Әуезовтің 
орыс  патшалығы  саясаты  туралы  төменде  келтіріп  отырған 
ойларына  тарихи  сабақтастық  козімен  қарайықшы.  «Бұрынғы 
патшалықтың саясаты»,  - деп  жазады Мухтар Эуезов, -  «қазақ
сахарасьшда ескі қалыптағы рушылдық, патриархалдық-феодалдық
құрылыстың  ұйтқысын  бұзғысы  келмегендігі.  Отарланған  ел
мэдениетсіз, ескі қалпына берік болып, сол көне күйде қала берсін
дегендік.  Қазақгың ақсақалдық, феодалдық жобадағы билеріне
бұрынғы неше алуан сорақы, жабайы түрдегі жол-жорасын үнемі 
сақтап отыруға кұрық береді.
Сондықган, мысалы, қун дауы, қальщ мал, көп эйел алу, барымта
сияқты надандық, ескілік, эдет-қалыптың бэрін сақтап отыруға
патшалық саясатының өзі жэрдемші  болады.  Патшалықгың ел
ішінде сайлап алған аппараты:болыс, билер және эрбір елу үйден,
сайлаушы ретінде  аталып  қойылатын  елу  басылар,  эр ауылнай
басындағы старшындар, сонан соң, болыс кеңсесінде хат жүргізуші
болып қызмет ететін «тілмаш» (орысша «толмач», кейде «песір»)
деп аталатын патшалықгың эрі тыңшы, эрі оң көзі болған адамдар,
жаңағы тергеу істерінің барлығын орындатып отыратын аппарат 
болады» 
(20 т.,  10 б.).
Әсіресе, қазіргі тәуелсіздік заманымызда Мухтар Әуезовтің 
тарихтық қағиданы колдана отырып, Абай өмірі мен шыгармашылық
81

қызметін, ойшылдық, ақындық даналығын жан-жакты зерттеп, 
дәйекгі табандылықпен ақырына шейін қорғауы -ерліктің, күрескер 
мінезінің тамаша үлгісі. Қазақ мәдениеті патриархтарының бірі - 
Ғабиден  Мұстафиннің  өз  замандасы  Мұхтар  Әуезов  туралы: 
«Мұқаң  өткен  өмірді  өте  терең  жэне  жан-жақты  білді,  ол 
энциклопедиялық маглұматгы  гұлама ғалым  болатын».  Иә,бұл 
багадан асып пікір айту орынсыз болар. «Абай элемінің тарихы мен 
гылыми-теориялық  мэселелерін  Мұхтар  Әуезовтен  кім  артык
біледі?» I  деп, іздеу салу - астамдық болар.
Мұхтар  Әуезовтің  қоғамдық  және  әлеуметтік  қызметін,
жазушылық эрі ғылыми еңбектерін зерпгтеп, талдау жасағанда тек 
«паргиялық», «социалистік реализм» қағидаларын басшылыққа алу, 
эрине,  кезінде,  КПСС  үшін  «ғылыми»  болганымен,  үлттық 
мәдениетті  зерттеуде  кертартпалық  кедергі  жасады  емес  пе?! 
Осының әсерін мына, төменде келтіріп отырған пікірден сезуге де, 
байқауға болады: «¥лы Абай жайындағы романдардың зор табыскә 
ж етуінің  сыры  I  оның  нағы з  партиялы қ  тұрғы да 
жазылғандығында.Жазушы  (Мұхар  Әуезов  /қалам  иесі/)  төрт 
кітаптың  өн  бойында  өзінің  бағытына  берік.  Мұның  өзі  өмір 
қүбылыстарын саралап, тапқайшылығын әлеуметтік теңсіздікті 
мейлінше ашық көрсете алатын жанды байланысгарды іріктеп алуға 
көмектескен».  Тек  партиялықты  мадақтауға,  осының  ғана 
шашбауын көтеруге айла-амапымыз жеткенше тырыстық. Міне 
осының үлгісі: «Мэсележазушының тарихи, не қазіргі тақырыпты 
алуында  емес,  қай  оқиғаны  болсын  партиялық  мұнарадан 
суреттеуіне байланысты. Ендеше шығарманың партиялық өткірлігін, 
оның  өмір  үрдісін  қаншалықты  терең,  жан-жақты  көрсете 
білгендігінен  іздеу  керек»  деп  түйген  зерттеуші  Р.  Бердібаев 
(Р.Бердібаев.  Қазақ  тарихи  романы.  Алматы:  Қазақ  КСР
«Ғылым»  баспасы,  1979,  65  б.).
  Осы  келтіріп  отырған  пікірде 
КПСС-тің «партиялық» қағидасы - идеологиялық шырмауы мен 
диал екти каны ң бір-бірі не қарама-қарсы көзқарастар екенін танытып,
қуатгап түрған жоқ па?!
82

ұ л т т ы қ т ы ң
шығып,  «таптық»  қағиданы  жақтаса,  ал  диалектика  жан- 
жақгылықпен объективтілікті қуаттайды. Философия тарихында 
қалыптасқан  стихиялды  диалектика  қағидасына  жақындығын 
танытатын төменде келтіріп отырған Абай өлең сөзінде орналасқан
оилары
Ақылды қара қылды қырыққа бөлмек, 
Әр нәрсеге  озіндей  бага бермек.
Таразы  да,  қазы  да өз бойында, 
Наданның  сүйенгені
 - 
көп пен  дүрмек,  - 
логикалық ұғымдық мэніндегі сөздері негіздег
түрғ
Қазақтың- «қыл», «нәрсе», «баға», «таразы», «қазы», «надан» 
Деген қарапайым сөздерінде Абайдьщ стихиялды диалектиканьщ 
ұшқыны байқапады десек: ақиқатқа бір табан болса да жақындай 
түсеміз  ғой.  Мәселен,  Абайдың  «нэрсесі»  мен  диалектиканьщ 
«объективтілік»  талабы  арасында  байланыс,  ұқсастық  бар  ма 
екен?-  деген  сұраққа  жауап  берсек,  әрине,  бар  дер  едік! 
«Объективтіліктің» мэнін айтсақ: - жоқтан ой тумайды, тек бардан 
ғана деген түсінік береді. Абай сөзі өмірден, тэжірибеден алынған. 
Ойланайықшы, Абай да, Мұхтар Әуезов те «эрнэрсе» ойлауды талап 
етеді  деген  ғылыми-эдістемелік  қағиданы  үнемі  қуаттап,
жактаитынын
құлақ
пе?
зерттеуде
Мүхтар  Әуезов  диалектиканьщ  тарихтық,  тарихилық  жэне
логикалық
қолданғандығы,  пайдаланғаны  турасында  сөз  болмақ.  Мұхтар 
Әуезовтің «Абай жолы» тарихи роман-эпопеясына арнайы жазылған 
әдеби-көркем,  тарихи-ғылыми  туындылар  көптен-көп.  Бірақ 
осылардыц ішінен «Исторические основы эпопеи «Путь Абая» алы  
Лейля Мұхтарқызы Әуезованың монографиясы, өзінің ғылыми
83

тереңдігімен көзге түседі 
(Исторические основы эпопеи «Путь 
Абая». Алма-Ата: Изд.  “Наука ” Казахской ССР,  1969, 315 стр.).
Лейля Мүхтарқызы атапган монографиясында экесі өзінің үлы 
шығармасын жазу үстінде диалектиканы өте орынды, эрі тиімді 
пайдаланғаны туралы: «Историзм эпопеи «Путь Абая» проявляется 
в глубоко достоверном конкретно-историческом отображении эпохи, 
в стремлении к раскрытию ее глубинных процессов и внутренних 
противоречий», - дей отырып, роман-эпопея сонау  шәкірт Абай 
Семейден туган ауылына жазгы демалысқа келген шагынан бастап, 
соцгы төртінші кітабын аяқгайтын «Жұгга» деген аптыншы тарауы 
аралыгындагы  жарты  ғасырлық тарихты  тарқатуга диалектика 
заңдарын,  әдістерін  дэйекті  қолданганы  туралы  былай  дейді: 
«Сюжет  эпопеи  полностью   организован  ходом  самой
■
истории,многоплановым и многообразным течением жизни народа 
с  ее  сложнейшими  переплетениями  человеческих  судеб  и 
событий,борьбой прогрессивных и реакционных сил.
... Глубокая достоверность в показе эпохи дает все основания 
рассматривать «Путь Абая» как надежный исторический источник, 
позволяющий делать интересные наблюдения, выводы и обобщения 
в изучении экономической и общественной жизни казахов, показанной 
в диалектическом развитии на протяжении полувека» 
(Сонда,  199-
200  бб).
 
-   ‘
Лейля  М ұхтарқызы  зерттеуіне  Мұхтар  Әуезов  өзінің
творчестволық лабораториясында,  әсіресе,  ұлы  «Абай»,  «Абай 
жолы» эпопеясын жазу үстінде қалыптасқан гылыми-жазушылық 
шеберханасында диалектиканы көркем таным мен логика теориясы 
сапасында қолданганы туралы орынды түжырымдары - монография 
мазмүнына тэн қасиет. Осыган орай, әңгіметақырыбынатікелей
байланысты эпизодгар мен сюжеттер мол гой, сөйтсе де, солардың 
ең  айшыкты  дегеніне  көңіл  аударалық.  Олай  болса,  міне,  сол 
эпизод«...располагая  сведениями,  что  на  Карамолинском 
черезвычайном  съезде,  М.О.  Ауэзов  воссоздает  всю  историю 
борьбы против злоупотреблений при взимании «черных сборов». Он
84

изображ ает  пышный  приезд  генерала-губернатора  на 
Карамолинский  съезд,  униженное  подобострастие  волостных 
управителей  перед  ним  и  полный достоинства разговор Абая  с 
генералом-губернатором  о  тяжелом  положении  народа,  о 
справедливом  протесте  против  беззакония  и  злоупотреблений 
царских чиновников. Подобные эпизоды, созданные воображением 
художника,  даны  в  романе  с  таким  соотвествием  духу  эпохи, 
психологии  героя,  документы   с  такой  художственной
убедительностью, что автор заставляет верить в их реальность: 
если даже их и не было в документированной биографии Абая, то 
они вполне могли бы быть в жизни.
Исторический достоверно, что на Карамолинском съезде Абай 
был избран верховным бием. Исходя из этого факта, М.О. Ауэзов 
домысливает  все  обстоятельства,  заставивш ие  генерала- 
губернатора рекомендовать Абая  на должность верховного бия. 
Писатель  убедительно  и  логично  показывает,  что  решающим 
фактором здесь явилась огромная  популярность Абая в степи и 
любовь  к  нему  народа,  видевшего  в  нем  своего  защитника,  с 
которым в данной ситуации царский чиновник нашел неразумностью 
не  считаться» 
(Сонда,  213  б.).
  Осынша  ұзақ  үзінді  келтірудің 
себебі: Лейля Мұхтарқызының Мұхтар Әуезов шыгармашылыгы- 
ның тарихи да, гылыми негіздеріне терец жан-жакты талдау беруіне 
байланысты еді. Лейля Мұхтарқызының ойлары, болжам-пікірлері 
диалектиканың тарихтық, тарихилық жэне л огикалық әдістері «Абай, 
«Абай жолы» эпопеясы әр сөзінің танымдық жэне лоппсалық мэнін 
ұгуға көмектеседі. Ойымызды әрі жалғастырайық.
Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясында 
орын тепкен, өріс алган оқигаларга бас-көз болып келеміз. Абай 
өмірі мен ісін бейнелеу негізінде Мұхтар Әуезов бір дэуір тарихын
тарқататын:  қоғамдық,  экономикалық  жэне  саяси-элеуметтік 
қайшылықгарын; адамдар, халықгар сыр-силаты, сезім-күйі, ақылы 
мен ойын, істерін, қылықтары мен қимылдарын қамтитын тарихи
85

сахналық, панорамалық дэрежедегі көріністер һэм оқиғалармен 
таныстырады.
Абай әлемінің тууы, аяқгануы, даму тарихы сонау 13 жастағы 
шэкірт  I  «жаман  қарадан»  басталып,  әлемдік  тарихи  тұлғалар 
қатарына көтерілген ұлы Абайды мэңгілік, енді қайтып оралмайтын 
сапарына аттандырған сэті аралығында ұлы Мұхтар Әуезовтей 
жазушы,  суреткер,  ғалым,  тарихшы  жэне  әлеуметтанушы 
қаламынан шыққан шынайы тарих жатыр.
Дэуір  тарихына  арна,  арқау,  негіз  боларлық  оқиғаларды, 
көріністерді  баяндайтын,  тұжырымдап  қорытындылайтын 
деректерді сұрыптап, жиынтықтау мақсатында өз тарапымыздан 
ж үргізілген  социологиялы қ  талдауды ң  ұсы ны стары м ен 
таныстыруды орынды деп таптық. Сарқылмас дерек көз боларлық 
сол  деректер  өзінің  мазмұны  мен  мэні  жағынан  эр  тарапты, 
көпсалалы, дәрежесі де эр сатылы, осы себепті эсері де, маңызы 
да  әрқилы.  Іске  киліккен  деректердің  қай-қайсысы  болмасын 
бықсыған шала емес, от болып жанып, ұшқындаған жалынымен 
шарпып,шартарапқа жүгіртетін тарихи үдеріс. Деректерді жіктеп, 
жиынтыктасақ, басты деген бағыттарын анықгасақ: «Абай», «Абай 
жолы»  роман-эпопеясы  кейіпкерлері;  қоғамдық,  элеуметтік 
түлғалары; тарих шеңберінде тіршілік жасаған халыктар, адамдар; 
тірі  тарихтың  қатысуы,  бұның  шығармаға деген  тікелей  эсері; 
соңында жазушының ұлылыгын танытатын, ойлау мәдениетінің 
деңгейі, шеберлігі мен тапқырлығын баяндайтын логикасы.
Мүхтар  Әуезовті  тек  жазушы  ғана  емес,  ғалым,  тарихшы, 
әлеуметтанушы, психолог, философ дәрежесінде көрінуінің дәлелді 
негізі  ретінде  социологиялық  зерттеулерді  қолдандық.  Себебі 
дерексіз  тарих  -  тарих  емес,  жансыз  болар  еді.  Осы  жағдайды 
ескеріп, шығарманың қаңқасын жасап, мазмұнын қүратын Абай 
әлеміне  тікелей  қатысты  дейтін  төрт  бағытта  социологиялық
ізденіс,талдау жүргіздік.
БІРІНШІ багыт:
 шыгарма кейіпкерлері, бүлардыңтіршілік
болмысы.
86

Ром ан-эпопеяны ң 
қаңқасын 
құрып, 
тарихын 
тарқатып,баяндайтын, төрт кітап бойы тарих сахнасында өмір сүріп 
дэуір  жүгін  көтерген  кейіпкерлер  саны:  бірінші  кітапта  -  170, 
екіншісінде- 144, үшіншісінде - 127, ал соңғытөртіншісінде-243.
Бір кітаптан екіншісіне ауысып, көшіп огырғанда кейіпкерлер қатары 
үнемі  жаңарып,  өсіп  отырады.  Мәселен,  бірінші  кітаптағы
кеиіпкерлердщ көоі оір кітаптан екінші кітапқа ауысып отырады. 
Айталық,  олар:  Абай,  Тәкежан,  Базаралы,  Дәркембай,  Дэрмен, 
Ұлжан, Әйгерім, Ділдә т.б. ондаған, жүздеген кейіпкерлер. Тагы 
бір көңіл аударатын жайт, ол - тарих, яғни қоғамдық болмыс әсерімен 
туындайтын заңдылық - бірі кетіп, бірі келіп жатады ғой халыктың: 
«Елу жылда ел жаңарады» деуінің мәніеі осында болар.
Мұхтар Әуезовтің ұлы шығармасы бір дэуірді - жартығасырлық 
тарихты  қамтиды  гой.  Әсіресе,  төртінші  кітапта  айрықша 
сезіледі.Өмірге келіп жатқан ата-аналар, тарихтың сабақгастыгын 
сақтап,жалғастыратын  жаңа  буын-ұрпақгар  адамдар  болмысы 
өзгеріп,бұлардың еңбегі де, ермегі де жаңарып жатады. Төртінші 
кітаптағы243 кейіпкердің басым көпшілігі - тың түлгалар.
Шығарманы  оқығанда  қарапайым  күнделігімен  көрінетін 
адамдардыңтіршілік харакеттері, шаруашылық кэсібі, күнделікті 
машығы.  Осылардың барлығы - тарих үшін өте қажетті,  себебі 
адамдар өмірі мен еңбегінсіз тарих болмайды.
Төртінші  кітаптың  басты  деген  ерекшелігі,  мұнда  орын 
тепкен,өріс алған оқиғалар, тіршілік, өмір көріністері тарихтың жаңа 
кезеңімен байланысты, жаңа тұрмыс-салты, өндіріс, кәсіпорындары 
осыған  орай  адамдардың  мінезі  мен  санасындағы  өзгерістерді 
көреміз. Таным мен ойлау мәдениетіне қажетгі деген көп тарихи 
дерек  хақындағы  адамдармен  танысамыз,  бүлар  арқылы  тарих 
сырын ашып, жан-жақты танысқанда ойымызға тірек боларлық 
жаңа күш-қуат пайда болады. Деректердің ең бір қарапайымын 
келтірейік: «Ғабитхан - татар жасы. Осыдан бірнеше жыл бұрын

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: