Монография «Тұран-Астана»

бітімшің қалыптасуы  мен дамуы тарихына жан-жақгы зертгеу, 
талдау жасаған.
Он  жетінші  томның  беташары  -  «Театр,  музыка  кадры» 
мақапасы.  Ал,  бұл  томды  тамамдайтыны  -  «Айтыс  өлеңдері» 
шығармасы. Барлығы 37 зерттеулер мен кішігірім мақалалардан 
тұрады.
Он сегізінші том аяқтана бастаған кеңес заманындағы қазақ 
мәдениеті  мен  ғылымын толғандыра бастаған,  бүгінде тарихқа 
айналған  мәселелер  төңірегінде  ой  саптау  үлгілерімен,  ойлау 
мәдениетімен танысамыз.
Мэселен, он жегінші томда: Абайды тану, Абайтану мәселелері 
күн тәртібіне элі қойылмаған. Ал, он сегіз, он тоғыз, жиъгрм асыншы 
томдардьщ бегашарлары үлы Абайдьщ өмірі мен шығармашылығын 
талдаудан басталады.
Он еегізінші том: «Орыс классиктері жэне Абай» (1944 жыл) 
зертгеуінен басталып, зерттеулері Абайға арналған.
Он тоғызыншы томның зерттеулері Абайды танудың күрделі- 
ау дейтін ғылыми-теориялық тьщ мәселелері түжырымдалып, Абай 
әлемінің іргетасы қалана бастайды.
Он  тоғызыншы  жэне  жиырмасыншы  томдарында  қазақ 
гылымымен  мәдениетінің  жаңа саласы -   Абайды  тану  ілімінің 
іргетасы қаланьш, шаңырағы котеріпе бастағаны сөз болған.
Таным  мен  логикалық  ойлаудың  қарапайымнан  күрделіге, 
абстрактіліктен нақтылыққа котерілуінің диалектикалық (тарихи) 
жолы, міне, осындай қарапайым, күнделікті қажеті музыка кадрынан 
басталып,  ғылыми  танымның  Мүхтар  Әуезов  түсінігіндегі  ең 
күрделі-ау деген гылыми ізденісі - Абайдай үлы ойшылды, Абайдың 
тарихи түлға бітімін данапар қатарына көтеріп, деңгейіне шығарды.
«Қорғансыздың  күні»,  мүмкін,  тұңғыш  әңгімесі  басталып, 
элемдік эдебиет түғырынан орын алған  Мұхтар Әуезовтің ұлы
317

туындь/лары: «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы дүниежүзі 
халыктарына танымал  болуы,  бұған  бүгінгіні  қоссақ,  яғни  ұлы 
жазушы,  ғалымның  Жүз  жылдық  мерейтойы  элемдік  болып, 
ЮНЕСКО  шешімімен  өтуі,  міне,  бізш е,  ғылыми,  көркем, 
философиялық (логикалық) ойлаудың абстрактшіктен нактылыққа
көтерілу заңдылыгының жемісі.
«Абай  -  әлемдік  тарихи  тұлға»,  осы  бір-екі  ауыз  сөздің 
ақиқаттығына жету жолына Мүхтар Эуезов бар өмірін сарп етті. 
Осы бір-екі  ауыз  сөз:  үлы  ғалым,  суреткер жазушы,  ғалымның 
жиырма томдық шығармалар  жинағы сараптайтын, толғайтын да,
түжырым, түйін ойлары.
Абайды әлемдік тарихи түлғалар қатарына көтерген, әрине, ең 
алдымен өзінің туған халқы. Ұлы Абайдьщ тарихи тұлға бітімін 
әдеби-көркем, ғылыми қүралдармен жасай, талдай, зерттей, танып, 
меңгере  отырып,  ұлы  тарихи  түлға  арқылы  Мүхтар  Әуезов 
халқының да тарихи түлға бітімін қалыптастырды. Осы орайда арна
қағидасына сүйене отырып, Мүхтар Әуезов ойьга: «Тегінде, Абай
шығармаларының барлық қор, нэрі үлкен үш арнадан қүралады. 
Бұның  біріншісі,  ең  молы  -  қазақтың халық  әдебиетінің  мұра- 
тумалары, екіншісі - шығыс эдебиетінен келген жэне ең аз сезілетін 
белгілер, үшіншісі - Абайды мэдениетгі, үлкен аңғарлы зор акын 
етіп  көрсететін  баты с  эдеби етінің   үлгі  өрнектері»  -  деп 
түжырымдайды 
(18 т.  17 б.).
 Осы аталған үш арнаның «ең молы» 
-қазақ мэдениеті деуі:  Абайдың үлы түлғасын тудырып, тарихи 
бітімін  қаяыптастырған  халқының  батырлық  ісі  мен  мінезі, 
әдебиетімен мәдениеті деп тұрған жоқ па?!
Он жетінші, он сегізінші томдардағы зертгеулер мен макалалар 
көбінесе  кеңес  заманы  қазақ  ж ерінде  күш теп  орнығуы на 
байланысты жаңа аяқганып, қалыптаса бастаған қазақ социалистік 
мәдениеті қалыптасуы ерекшеліктері мен заңдылықгары сөз арқауы 
болған.Театр мен кадр,  музыка мен эн  өнері,  өсіп, жетіліп  келе
318

жатқан қазақ мәдениеті мен ғылымының келелі деген мэселелері 
зерттеліп, өнер қайраткерлері, ақын мен жазушылары туралы жаңа 
пікірлер ұсынылады. Осы жерде ескерілетін жай, ізденісімізге де 
кажетгі:  ол- «кеңес адамы», «кеңес азаматы», «кеңес мінезі» жэне
теория мен ғылым салаларында әдістемелікке дэмелене бастаған 
«таптық», «партиялық», «пролетарлық интернационализм», «ұлтгық 
түр  жэне  социалистік  мазмұн»  т.с.е  қағидалық  ұғымдар  қазақ 
мэдениеті  мен  ғылымын  өз  иелігіне,  жетегіне  ала  бастады. 
Осыншама  бірігіп  тұтасқан,  өзін  м әңгілікке  санаған: 
«партиялықтың»,  «таптықтың»,«кеңестіктің»  идеологиялық 
шабуылының нысаналы бағыттары да анықгала бастады. Бірақ- 
та,  «ескішілдік»,  «ұлтшылдық»  атты  партиялық  айдардың 
қысымына, қанды шоқпардың токылдағына  қарамастан, біздің 
ойымызша, Мүхтар Әуезов халқының үлттық және ұлт жандылық 
касиеттері мен тарихи түлға бітімінің тұтастығы қағидасы айрықша 
маңызды,  мазмүнды ,  бай  рухани  мұраларын  дамытып, 
қалыптастьфып, қазіргі, болашақтағы ұрпақгар бойтұмары, ар мен 
ой түмары етіп  қалдырды.  Қазақ халқы үшін  эрі үміт, эрі  күдік 
тудыра бастаған тарихтың осы бір кезеңінде де Мұхтар Әуезов
қаламынан туған еңбектер ғылыми-теориялық, гыл ыми-эдістсмел ік
жағынан қазақ ғылымы мен мэдениеті үшін аса жауапты, бағалы, 
құнды, табысты кезеңі еді. Әсіресе, қазақ халқының тәуелсіздікке 
қолы арта бастаған шақга айрықша дараланып көрінетін: «тұлға» 
мен «бітім» қағидалары осының дәлелі.
КПСС  үстемдігі  орнығып,  беки  түскен  сайын,  мүның  ұлы 
державалық саясаты, пиғылы тісін корсете бастады. Марксизм- 
ленинизм  атын  жамылып  КПСС  идеологиясы  ұлттықты, 
үлтжандылықты  мәдениет  пен  гылым  салаларынан  ығыстыра
бастағанын  көреміз.  Қазақ  өзінің  төл  тарихы  мен  мәдениетін 
феодалдық көнеге жатқызып,  басында «ескішілдік», сонан соң 
«байшылдық» айдарын тағып, бара-бара «үлтшылдық» пен «хал ық
319

жауына» апарып тіреді. Бұның ар жағында КПСС-тің жендет канды
қолы  бас  салып,  жаппай  қуғын-сүргінге,  жазалауга ұшыратты.
Ақырында қазақ халқыньщ тарихи тұлға бітімі тексіз, бет-пішінсіз,
елсіз  «кеңес  халқымен»  алмастырылып,  орысжанды  Одақтық
киімді киіп, «аға» ұлттың жетегінде, бұның байлауында, айдауында 
жүруге  мәжбүр  болды.  «Социалистік  мазмүндагы  (байқаңыз  - 
мазмұнды демей,  «мазмұндағы» дейді,  яғни  багудағы,  біреудің 
қарауындағы дегенмен тең емес пе?! /қалам иесі/) «үлттык түр - 
көп ұлтты  сан  алуан  әдебиеттерге байланысты аса  кең көлемді 
мәселе» дейді Мұхтар Әуезов 
(18 т.,  344 б.).Ө
те орынды  пікір. 
«¥лтты қ  түр»  социалистік  мазмүннын  құлы  емес,  ұлттык
әдебиеттердің  өзара  байланыстарының,  ара  қатынастарының 
күралы сапасында қабылданып, даму зандылығы биігінен каральш 
отырған жоқ па?! Мұхтар Әузов «үлттық түр» мен « со ц и ал и ст 
мазмүн» туралы ойлары он жетінші, он сегізінші, он тоғызыншы, 
жиырмасыншы  томдарында  берілген  еңбектерінің  көбінде  сөз 
болған.  Сол еңбектердің ішінде арнайы бағыттылығымен көзге 
түсетіні: «Кейбір үлт жазушыларының романдары туралы» (1950 
жыл) жэне «Әдеби мұраға арналған конференциядағы қорытынды 
сөз»т. б.
Конференцияда сойлеген созінде қазақ мэдениеті мен әдебиеті 
жайын талдай отырып, қазақ мэдениегі мен ғылымының 40 жылдык 
даму тарихына тоқтаған Мүхтар Әуезов: «Коңілдегі занды күдік- 
қобалжумен кіріскелі түрмын», - деп 
(20 т., 385 6.)
 басгайды сөзін. 
Үлттықты  тұтасты қ  деп  қарап,  бұған  айрыкш а  мэн  бере, 
дараландыра талдамаса да, бірақ бүның ең жанды деген тек қана 
әдебиеттану  саласы нда  ғана  ем ес,  терең   ф илософ иялы қ 
(көзқарастық) мэні бар: «үлттық түр», «үлттық стиль», «үлттық 
бейне», «ұлггық специфика» туралы соны пікірлер ұсынады. Осы 
аталған <оолықгықгьщ тікелей белгілері» біздің ойымызша, Мүхтар 
Әуезовтің қорытынды, түйін  қағидасын  жасауда теориялык та,
320

әдістемелік те орын алатыны сөзсіз. Сол, түйін ой 
-ХАЛЫҚТЫҢ 
ТАРИХИ  ТҮЛҒА  БІТІМІ
  қағидасы  -  нақтылықты  бейнелейтін
абстрактіл ер.
«Үлтгық специфика мэселесін түсінуцің эр түрі бар екенін жэне 
есте айқын  сақгау керек.  Егер үлттық спецификаны ерекшелік 
дегенде, өзге ерекшелік жоктай, өз эдебиетін ғана бөлекше жаралган 
өзгеге бітпес артықшылығы, елден ерекше дара үздік бітімі деп 
қарайтын болсақ, онда бұл мәселені үлтшылдыққа айналдырамыз. 
Ол идеял ы к-ғылым д ы қ дұрыс жол емес, консервагивтік қияс жол 
болар  еді.  Ал,  маркстік-лениндік  ғылым  жолымен  қарағанда, 
мазмүны социалистік, түрі үлттык мәдениет жайы айтылғанда, ең 
эуелі Лениннің мэдениетті идеологиялық категория деп түсінгенін 
есте  сақгау  шарт.  Идеологиялық болса,  ол  ең  алдымен таптық 
категория болады. Сондыкган да Ленин эр мэдениегге екі мэдениет 
болады  деген» 
(Сонда,  402  б
.). Үлттық  тэуелсіздіктің  көзімен 
қарасақ,  заман  агымы  өктемдігін  Мұхтар  Әуезовтің  «үлттық 
специфика»  (ұлттықтын  тікелей  белгісі  /қалам  иесі/)  туралы 
көзқарасынан  айрықша  сезіліп-ақ  тұр.  Жасанды  «социалистік 
мазмұн»  деген  қағида  мәдениетті  «таптық  категория»  деп, 
паргиялық пен таптықгын иелігіне қазақгың үлттық Мәдениеті мен
санасын багындыру еді.
«Үлттык»  пен  «ұлттық  түр»  қоғамтануда,  әдебиет  тануда
ғылыми-теориялық, эдістемелік мэн атқаратыны сөзсіз. «Үлттық
түр» 
мен 
« с о ц и а л и с т і к  
мазмұн»  үгымдары,  бүлардың  ара
қатынастары, байланыстарының жасанды, өткінші екені сезіліп-ақ
түр.
Мұхтар  Әуезов  талдауында  ұ л п ы қ  түр  біздің  ойымызша,
«социалистік  мазмүнның»  арқандап  үстайтын  бүзауы  сиякты. 
Егерде,  «ұлттық түр» мен «социалистік мазмүн» қосағынан ұлттық 
түрді ажыратқан жагдайда социалистік мазмүн жүмыссыз қалган 
болар еді. Осының кебін киіп отырған жок па бүгінде кешегі кеңес
32

халықгары. Кеңес тағьшан қуылып еді, «социалистік мазмұн» да
Ц|
түғырынан түсті.
«¥лтты қ  түрді»  КПСС  саясаты  одақтық  мәдениет  пен
эдебиеттің  жасанды  бояуы  ретінде  пайдаланды  емес  пе? 
«Социалистік мазмұн» қалт-құлт етіп күн кешті, тарихқа тамырын 
терең  жібермегеН,  халықтарға  да  сыйсыз,  сиымсыз  болды. 
Дүниежүзіл і кке бетгеуге бүньщ абиыр, атағы жоқ, езіндік байлауы, 
елдік түрағы жоқ, түлғасының тегі де, бітімі де белгісіз: «үшарымды 
жел біледі, қонарымды сай біледі!» - деп, аяқ-қолы жерге тимей, 
әлемнің қай кеңістігінде үшқаны да белгісіз.
«Социалистік  мазмұнсыз»  үлттық  мэдениетті  дамытуда 
«үлттық түрдің» тарихи да, танымдық та орыны туралы Мүхтар 
Әуезовтің ойымен танысайық. «Ұлттықтүр дегеніміз - бүлжымай, 
өзгермей, бір орында түрып қалатын бірнәрсе емес екенін естен 
шығаруға  болмайды.  Үлттық  түр  дегеніміз  -  өткен  заманалар 
бойыиа тарихи  жағдайда  қалыптасып,  халықтың жаңа  дэуірде 
мәдени-тарихи  дамуымен  байланысты  үнемі  соны  қасиетгер, 
жетістіктер тауып, өркендеп, байып отырады. Біздің социалистік
творчествомыздағы  ұлттық  түр  -  өз  шеңберінен  шыға  алмаи,
өзімен-өзі оолатын нэрсе емес, халыктың қажепн өтеитін, керегіне 
жарайтын күшті қүрап. Оған уақытша, өткінші категориял ар арқалы
шек қоиылуына қарап, дамымаитын, өзгермеитін нәрсе деп карау
ш
дұрыс болмайды» 
(18 т.,  351  б.).
« ¥ л т т ы қ   түр» 
I 
халы қты қпен  ты ғы з  байланы сты  
диалектикалық үдеріс екенін ескертіп отырған жоқ па?!  Мұхтар 
Әуезов талдауында ойға қалдыратын қүпия сыры осы түста біздің 
ойымызш а,  ұлтты ққа  шек  қоятын  «өткінш і  категорияға» 
байланысты деген ойды қуаттайтын сиякты. Сонда үлттыққа шек 
коятын «социалгистік мазмүн» емес пе екен? - деген болжам ойынды 
мазалайды.  ¥лы   ойшылдың:  «үлттық  түр  -  халықтың  қажетін 
өтейтін, керегіне жарайтын күшті құрал», 1 деуі біздің ойымызды
322

қуаттдйды  деген  сенімдеміз.  «Социалистік  мазмұн»  «өткінші 
категория да, ал «ұлтгық түр» болса, қандай да халықтың қаны 
мен жанынан жаралып,  маң дай терін сыпырып тұрып жасаған, 
қалыптасқан тарихи қасиеттері.
«Үлттық  түр»  қандай  да  халықтың  тарихи  тұлға  бітімінің 
жиынтық  көрінісі  сияқты:  ұлттығы  мен  ұлтжандылыгының
I
сангилы«белгілері» - Мұхтар Эуезов зертгеп, талдайтын: «бейнесі», 
«мінезі», «спецификасы», «стилі», «психологиясы» т.т.  Халықгың 
өмірі мен шаруашылығындағы өзгерістерге, жетістіктерге тікелей 
байланысты, бұның тұлға бітімі де қорланып, байи да, жаңара да 
түседі. Бүгінде аумалы-төкпелі заманды халқымыз бастан өткеріп 
отыр. XXI ғасьфда «көшпенді надан», «тогіас халық» деген тұрпайы, 
ұлы  державалық  көзқарас  тарих  қойнауына,  бұнымен  бірге 
жаратушысы да - мәдениетсіз, білімсіз саясатшылыр да мэңгілік 
оралмасқа  кетері  анық.  Ұлттық түр  табиғи-тарихи  үдеріс.  Ал, 
«социалистік мазмұн» жасанды, идеологиялық шырмау, саясаттың 
қолшоқпары. Қандай да халықгың да аспан мен күн аясынан, тарихи 
қалыптасқан  жері мен суынан, халқының қанынан, Абай айтатын 
«жаны мен тәнінен» жаратылған таңғажайыбы: ол - ұлтгық, халық 
өмірі, еңбегі мен тіршілігі, тарихы. Абай мен Мұхтар Эуезов, ең 
алдымен казак халқының ұлы перзенттері, қазак жері топьфағынан 
жаратылған даналар қазақша ойлап, сараптап, шығармаларын ана 
тілінде жазды емес пе?! «Жазса қайтейін!» - деп, мекіренетін ойсыз,
ақылсыз кісілер де болар.
Ақылсыз іиынга сенбей,  эісоққа сенбек,  -
 дегені Абаиды көп
ойға  қалды рады .  Қ азақш а  сауатты лы ққа,  ұлттықпен 
ұлтжандыл ы ққа тэрбиелейтін ұлы даналарымыз.
Халықгардың тагдыры млр. адамдарға еншісін де бөліп беріп,
сыбағасын да сыйлайды. Еншісіне, сыбағасьша орай адамдар қоғам
өміріне тікелей қатыса отырып, өз пршшктерін: санғилы сезім, ақыл, 
сана толғаныстарын тудырады, жасайды. Мысалы, өмірдін не түрлі
323

тауқыметтерін:  дәм-тұзын  аиыртады;  сорасы  мен  мазасын 
көрсетеді;  мұңы  мен  назын  шағады;  арманы  мен  қайғысын 
зарлатады; жақсылық пен жамандықты, арамдық пен эділдікті бір- 
бірімен  арпалыстырып  қояды.  Осының бэрін  кім  жасайды  деп 
өзімізге сүрақ жолдап, жауабын берсек. Қоғам десек, бәрін камтуға 
ниет білдіргеніміз де,  бірақ бұл  жагдайда сұрагымыз жауапсыз 
қалады.  Тарих  талабы  бойынша  жауапты  енші  мен  сыбаға 
үлестіретіндерден сұраганымыз орынды болар. Сөйтсек, беретін 
де, алатын да - бір қол екен: бүлар болса билік те, экономикалық та 
күші бар үкіметті үстаушы саясатшылар екен. Әсіресе, бүрынғы 
КСРО қүрамында болған одақтық республикаларда өтіп жатқан, 
Марксше революциялық үдерістер, кей аймақгарда азамат соғысы 
өртін түтатып, сөз етіп отырған мәселенің жан-жақгы түсінілуін 
талапетеді. 
ШИВ  | 
лу'-''  -чн ■  
\
  -  чЦ
Күйреген одақгық идеология (КПСС) мен үлтгық психология, 
сана арасындағы күрес бықсыған шаланы жалынға айналдырып, 
адамдардың жан дүниесіне жара салып, әлеуметгік іс-қимылдарға 
итерм елеп,  ж үм ы лды рады .  О сы ны ң  дараланған  көрінісі 
Қазақстанда орын алған - қазақ халқының Желтоқсан көтерілісі 
(1986  ж.).  Қогамдық  психология  мен  қогамдық  сана  кеңес 
зам аны нда  КПСС  и деологиясы   қазан ы н да  қайнаты лы п,
халықтардың  үлтжандылық  қасиеттерін  үлттық  қан-сөлінен 
айырып, тазартып, бүларды «орыстілді», «орысжанды», «кеңес 
адамына»  айналдыруга  не  түрлі  «айла-амалды»,  «қулық  пен 
сүмдықты» іске асыруға әккіленді. Қоғамдық болмыс пен когамдық 
сана  туралы  М аркстің  гылыми,  эділ  қагидасын  үлттық  пен 
үлтжандылық қасиеттерді  жеделдетіп  қүртудың  идеологиялық 
шырмауларын  ойластырып,  коммунистік  идеология  үстемдігін
күшейтпекке пайдаланды.
Үлттық  пен  үлтжандылық  қасиеттер  әркімнің  қонышынан 
шығаратын мінез емес, бүл табиғи-тарихи үдеріс екендігіне қандай
324

да ұлттың ғасырлар бойы мәпелеп дәріптейтін, алтыннан сомдалған, 
өте-мөте  қадірлейтін:  салт-дәстүрі,  салт-санасын,  былайша 
айтқанда,  еңбектеніп,  жиған-терген,  сақтаған,  байлығын 
қорландыратын  материалдық  та,  рухани  да  қазыналары  - 
хапықгардың ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи тұлға бітімі емес 
пе?!  Қарадан  Президентке  дейін  біртұтас  халық  болып,  осы 
байлықтарды  сақгамасақ,  қорландырмасақ, нэрлендірмесек: 
елдіктен қалып, ұлттығымызды, ұлтжандылығымызды жоятын
қауіпті өз басымызға өзіміз-ақ төндіреміз ғой. Осыны іштен де, 
сырттан  да  көксеп,  күтіп  отырған  жау  жоқ  емес  шығар,  элгі, 
қазақгьщ: «жау жоқ деме, жау борік астьінда» деудің сыры да осында 
бопар.
Мұхтар  Әуезов  озі  де  кеңестендіру  мен  идеологиялық 
қысымның  қүрбаны болғанын, оның 30-50-жылдары жазылған, 
сощы мақалаларынан сезуге  болады.
Осы келтіріп отьфған Мүхтар Әуезовтін шығармаларының 
біразына тоқгап отуці орынды кордік. Себебі, бүлардың бэрі дерлік 
қазақ халқының даму тарихының шежіресі, бүның тарихи түлға 
бітімін калыптастыратын объективті үдеріс. Қазак халқының тарихи 
түлға бітімі көп көріністерінің, қырларының бірі - халыктың салт- 
сау ығы. Осы мэселеге Мүхтар Әуезов «Біздің елдің салт-сауығы» 
деген мақаласын арнаған.
Мұхтар  Әуезов  кеңестікті  дәріптей  отырып,  сойтсе  де 
үлтжандылығы сөз арасында тығылып тұргандай сезілуі - еріксіз 
эрғилы  ой  толғаныстарын  тудырады.  Ұлттық  бет-бедерін 
көрсетпесе  де,  үлттық  салт-дәстүрді  жан  дүниесімен  сезініп,
ЦІ
қабылдап,  «терең  оймен»  қорытып,  қабылдап,  мүны  созсіз
жактайтынын танытады.
«Жалпы  салт дегеннің озін  де  сансыз  коп  салаларға боліп, 
таратып айтса, соз ұзақ болады. Салт деген үгымның өзінің де кең 
мағынасындағы барлық бұйым-белгілерін, бар-түрманын түгендеп
325

тереміз демейік», - дейді Мұхтар Әуезов аталған мақаласында. 
(18т., 266 б
.).Бір гэбі бұл мэселелерді тарих қойнауына жіберіп, 
ғылыми жэне тәрбиелік мэнін ескермеген сияқты. Шындыгында 
байқалатыны ұлттық пен ұлтжандылық үнемі экономикалық, 
саяси
және  халық  санасы  тұғырынан  белес  беріп  отырады.  Себебі, 
мыңжылдық тарихы бар қазақ халқының салт-дэстүрі барына күмэн 
келтіру ойсыздық болар.
«Совет  баласы»,  «кеңес  ауылы»,  «жаңа  сауық-салтымыз» 
депдолып жатқан, аяқгана бастаған «кеңестікті» жамылып, КПСС 
идеологиясы қазақ мәдениеті шептерін бірінен соң бірін жаулай 
бастағанын қөреміз. Кеңестікті дэріптей отырып, халқымыздың 
«салт-сауығын» тарих  қойнауына жіберсе де,  бірақ ұлттықтың 
тәрбиел ік мэніне Мұхтар Әуезовтің ден қойғаны байқалып-ақ тұр. 
Бүгінгі  жастарға  ой  салатын  Мұхтар  Әуезовтің  мына  келтіріп 
отырған пікірі: «Тұрмыс салтының тағы бір жақсы дәстүрін ер мен 
жар болған  жастар өмірінен  де көреміз.  Қазіргі  қазақ елінде ер
қуанышы, жар жарастығы аталық әмірі мен тал аоынан тумаиды. 
Құдалық,  қалың мал,  баяғының ежеғабыл,  бел  қүда,  бесік  қүда 
сияқты салтын бүгінгі жаңғьфып өскен жаңа буьш, жас төліміз 
мүлде білмейді» 
(Сонда,  268 б.)
 деген Мүхтар Әуезов  пікірі екі 
ұшты ойға қалдыратын сияқгы. 
. 
.
Кеңестікті  жақтаса  да,  «баяғыны»  даттамайды.  Мұхтар 
Әуезовке  арашашы  болайық  деген  ниеттен  аулақпыз.  Бірақ, 
айтпағымыз  үлы  ғалы м-ж азуш ы ны ң  даналы ғы нан,  ақыл- 
парасатынан, үлтжандыльщ қасиетгерінен тэлім-тэрбие, өнеге алу 
мақсаты.
Мүхтар Әуезов үлтгық мәдениет пен ғылымньщ тарихшысы, 
шежірешілік  негізін  салушылардың  бірі.  Қазіргі  жастарымыз 
даналардан үлгі-өнеге алмаганда, кімнен алмақ? Сұраққа жауапты- 
үлттық  пен  ұлтжандылықты  ту  көтерем  дейтін  үрпақтардан 
күтеміз. 
-
326

Мұхтар Әуезовтің «Кейбір ұлт жазушыларының романдары 
туралы» деген мақаласында аударма мәселесін ғана емес, одақгық 
көлемде дұрысырағы «Орталыктың» ұлттыққа, ұлттык мэселеге 
деген көзқарасы жөнінде деректі ой толғаныстарымен танысамыз. 
Мұхтар Әуезов ойын былай тарқатады:
«Бір елеулі мәселені сөз арасында атап айтқымыз келеді: ұлт 
жазушыеының романын орые тіліне аударудың тарихи маңызы 
ерекше зор» - деп бастап, ұлы ғалым-жазушы «тарихи» деген сөзге 
ерекше мэн берген сияқгы, яғни тек орыс тілін гана емес «ұлттық 
та ерекшеліктерді  де  сыйла» деген  үні  қүлагыңа  шалынгандай
сезінесің.  «Өйткені,  шыгарманың  авторы»,  -  деп,  ойын  әрі
жалгастырады, - «сонымен қазіргі дэуірде өркендеп отырган ұлт 
(ұлтгық демейді /қалам иесі/) республикасьшың бүкіл әдебиеті сол 
аударма арқылы бүкіл одақгың сынынатүседі, шеберлікке жетілгені 
жөнінде емтиханнан отеді. Солай бола тұрса да, осы романдардьщ 
көпшілігінің  көлемі  шагындалып,  коркемдік-стильдері  түгел 
сакталмай,  одактык эдебиет оқушыларына шала-жансар күйде 
үсынылып  жүр.  Мәселен,  Сыдықбековтың  «Біздің  заманның 
адамдары»  романы  түп  нүсқасында  21,5  баспа  табақ  болса, 
аудармасы небары  15 баспа табак болып шықты. Романның алты
баспа табағы қысқарып қалған И
... С. Мұкановтың 45  баспа табақ «Жұмбақ жалау» романы
орысша  аудармасында  «Ботагөз»  деген  атпен  25  баспа  табақ 
көлемде  басылып  шықты» 
(Сонда,  345-346  бб.)
  деп,  қазіргі 
тәуелсіз козқараспен пайымдасақ, оте күрделі мэселенің басын 
ашып, Мүхтяр Әуезов: «¥мыт қалдырма сөзімді!» - деп, ескертіп 
түргандай ойда боласың. «Шала-жансар» деген қагиданың мэнін 
я т я отырып, одақтық көлемде, бүның қогамдык пікірде қандай із 
қалдырагынына да коңіл аударған. Сонымен, аударманың кесірінен 
үлт жазушыларының романдарын «түп нүсқасында шала-жансар
жазылган әлсіз шыгарма екен деп білетін болады», - дейді Мүхтар
327

Эуезов 
(Сонда, 347 б.).
 Сөз етіп отырған мақалада ғалым-жазушы 
«кеңестіктің»  бағында  өсіріліп  бапталған,  «ұлттық  түр»  деген 
ұғымға түсінік бере отырып, ұлтгық пен ұлтжандылық мэселелеріне 
қатысты  көзқарасынан  да  бедер  көрсетеді.  Басқа  да  көптеген 
мақалаларында,  мысалы,  «табыну  психологиясы»,  «құлдық 
психологиясы »,  «ж алы ну  психологи ясы »  мен  «ж ағы ну 
психологиясының» саяси-элеуметтік жэне танымдық сипатына да 
тоқгаған.
Патшалық  Ресей  мен  КПСС-тің  ұлттық  саясаты  үстемдігі 
қазақ халқының тарихи тұлға бітімінің ең жапды-ау деген қасиеті - 
ұлттық пен ұлтжандылыкты қорлайтьш психология екенін Мұхтар 
Әуезов өзінің шығармашылық еңбектері арқылы жан-жақгы зерггей 
де,талдай  да,  корсете  де  б іл д і.  К П С С -тің  «м үлтіксіз 
даньпппандығы» ұлтгықгы арнайы идеологиялық қальпгган өткізіп, 
өң-пішінін «кеңестендіріп», қазақ халқын жалпы адамзаттыққа 
маңайлатпайтын,  туысқан  бауырларына жақындатпайтын,  қан- 
сөлінен, тарихи тұлға бітімінен айырыла бастаган шакггың өзінде 
де, Мүхтар Әуезов туған халқьга ұлтжандылық түргысынан қарауға 
айрықша  зейін  қойғанына  ғалым-жазуш ы  өмір  жолы  мен 
шығармашылығы көзімізді жеткізеді.
Мүхтар Әуезов түсінігінде Абай шығармашылығының ғылыми- 
теориялық  негізі:  «тікелей  халықтығы»,  «ұлттық  қазына» 
қағидалары. Бұны Мүхтар Әуезов шеберлікпен пайдалана агырып,
үлтты ғы м ы зды ,  ұлтж ан ды лы ғы м ы зды   табан ды   қорғап, 
халқымызға деген  өзінің  сый-қүрмет  сезіммен,  намысымызды 
оятьш, ұштық рухымызды жандандыра, нэрлендіре түсті.
Ана тілімізді Мүхтар Әуезов ғылыми-теориялық мәселе ретінде
талдап, қандай да халықтың өмірі мен жан дүниесі екеніне кэміл 
сендіреді.
«Роман эр халықтың өз тілінде жазылады», - деп бастап, өріс 
алған  ойын  эрі  жалғастырып,  -  «демек,  сөз  -  суреттеу  қүралы

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: