М.Өтемісов атындағы БҚму ғалымдарының ғылыми еңбектерінің сериясы / Тарих

24

25

Бұл кәсіпорындарға мамандарды қаладағы №15 қолөнер училищесі 

-340,  №11 ФЗо мектебі -118 кадр даярлады.

Қаладағы жетекші ұйым ретіндегі партия комитетінің ықпалымен 

бұл  кәсіпорындарда  жоспарды  орындау  үшін,  әрі  жұмысшылардың 

еңбек  ету  белсенділігін  арттыру  үшін  әртүрлі  әдістер  қолданылды. 

Соның бірі рационализаторлық ұсыныстарды енгізу және оны қолдау 

болды. Мысалы, 

1952  жылдың  өзінде  тері-тон  зауытының  слесары  в.Клочков-6 

ұсыныс, механик С.И.Селенцов – 2 ұсыныс беріп, олардың тәжірибелік 

жұмысына 0,3 мың сом жұмсалып, авторлар 2,7 мың сом сый алған. Бұл 

ұсыныстар нәтижесінде зауытта 35,8 мың сомға үнемділік жасалған.

 Мұндай ұсыныстар  өнім шығарудың өсуіне де ықпал етті. Мы-

салы, 1952 жылы Арматура зауытында өнім шығару – 10 есеге, еңбек 

өнімділігі  1950  жылмен  салыстырғанда  48%    өссе,  өнім  құны  25  % 

төмендеді.

Сөйтіп  1950-1954  жылдар  арасында  облыс  пен  оның 

орталығындағы өнеркәсіп орындарының жұмысы қарыштап алға ба-

сты. Әсіресе өнеркәсіп орындарында өндірілетін бұйымдардың түрлері 

1950 жылмен салыстырғанда едуәір дәрежеде көбейіп, олардың сапа-

сы да жақсарды. облыс кәсіпорындарының тұтас алғанда жалпы өнім 

шығаруы 1945 жылға қарағанда 237,9 пайызға көбейді.

1950-1954  жылдары  өнеркәсіпте  істейтін  әрбір  жұмысшының 

айлық еңбек ақысы орта есеппен 73,85%-ке артқан. Ал өнеркәсіп орын-

дарында жұмыс жасайтын жұмысшылардың саны осы кезеңде 43,3%-

ке көбейген. Бірақ ондағы қазақ ұлтының үлес салмағы төмен болды. 

Бесінші  бесжылдықтың  1950-1954  жылдарында  өнеркәсіпте 

жалпы өнім өндіру 1950 жылмен салыстырғанда 121 миллион сомға 

немесе  54%-ке  артқан.  Бесінші  бесжылдық  жоспарын  қаланың  он 

алты кәсіпорны мерзімінен бұрын орындаған. Әсіресе КСРо совхоз-

дар министрлігінің механикалық зауытының, №17 жарма зауытының 

коллективі өндірісті ұйымдастыру, техникалық прогресті енгізу, сапа-

лы өнім шығару, өндірістік жоспарларды орындауда алдыңғы қатарда 

болған. 1950 жылы облыс кәсіпорындары 144 миллион сомның өнімін 

шығарса, 1959 жылы 700 миллионның, ал 1960 жылы 800 миллионға 

жуық  сомның  өнімін  өндірген.  осы  жылдағы  қала  өнеркәсібінің 

өндірген жалпы өнімі мен өндірістегі жұмыс жасаған жұмысшылардың 

саны қандай болғанын А.2-қосымшадан көруге болады.

1960 жылы қаладағы кәсіпорындарға қажетті мамандарды қаладағы 

кәсіптік бағыттағы оқу орындары мынадай көлемде даярлаған:

№9 техникалық училище  -250;

ауыл шаруашылық механизациясы училищесі – 530.

Кейбір кәсіпорындар өнім өндіруде республикада жетекші орында 

болды. Мысалы, Тері комбинатын алсақ, ол республикада өндірілетін 

мехтың  жартысынан  астамын  беріп  отырған.  Комбинат  өндірген 

негізгі бұйымдар балалардың тері пальтосы, жаға, манто, тері бөріктер 

жақсы  сұранысқа  ие  болған.  1960  жылы  комбинатта  өндірістік  про-

цестер  механикаландырылып,  киім  тігуде  конвейер  бағыты  жұмыс 

жасаған.  Москваның  тері  фабрикасының  тәжірибесі  бойынша    тері 

жағаларды  пішуде  үдемелі  әдіс  қолданылған.  Бұл  жартылай  фабри-

каттарды үнемдеуге жағдай жасады. осындай республикалық маңызы 

бар тағы бір кәсіпорын Землячка атындағы былғары зауыты болды. ол 

республикадағы  былғары  өндіретін  қуатты  кәсіпорындардың  біріне 

айналды. оның қуатының өсуін өндірген хромының көлемінен көруге 

болады. Мысалы, кәсіпорын 1951 жылы 76 миллион шаршы дециметр 

хром өндірсе, 1960 жылы 127 миллион шаршы дециметр хром өндірген. 

Сөйтіп  1950-1960  жылдарда  қала  кәсіпорындары    республикалық 

деңгейдегі басымдыққа ие бола бастады.

Экономиканың  дамуында  КоКП  орталық  Комитетінің  1955 

жылғы шілде Пленумы өнеркәсіптегі ғылыми-техникалық прогрестегі 

бетбұрыс  кезең  болды.  Пленум  «өндіріс  процестерін  электрлендіру, 

комплексті механикаландыру және автоматтандыру, мол өнімді ең жаңа 

станоктарды, машиналар мен аппараттарды енгізу, өндіріс технология-

сын үнемі жетілдіріп отыру, атом қуатын бейбіт мақсаттарға қолдану 

негізінде  өнеркәсіптің  барлық  салаларында  техниканы  жетілдіру 

қарқынын мықтап арттыруды» талап етті.

Сөйтіп Пленум өнеркәсіпті алға қарай дамыту, техникалық про-

гресс  пен  өндірісті  ұйымдастыруды  жақсарту  жөнінде  кең  көлемді 

бағдарлама жасау міндетін қойды. Қаладағы өнеркәсіп орындары осы 

шілде Пленумының қаулысын жүзеге асыра отырып, өнім шығаруды  

арттырып, құрал-жабдықтарды тиімді пайдалану ісін жүзеге асырды. 

Қаланың өнеркәсіп орындары бүкіл облыс өнеркәсіп орындары сияқты 

бесжылдық жоспарды мерзімінен бұрын орындауға ат салысты. Мыса-

лы, К.Цеткин атындағы тігін артелі бесжылдық жоспарды мерзімінен 

бұрын орындап, 1956-1960 жылдардың есебіне өнім берген. Ал Земляч-

ка атындағы зауыт 1959 жылдың 10 айының ішінде 70 тонна шикізатты 

үнемдеп, өнімнің өзіндік құнын 800 мың сомға кемітті.

1950-1970  жылдарда  қаланың  шаруашылық  дамуы  бүкіл  елдегі 

сияқты  сандық  мазмұн  алды.  Мұның  негізі  сталинизм  идеяларынан 

бас тартып, Хрущевтің  жылмық кезеңі басталған кезде қалыптасып 

еді. Өйткені  осы өтпелі кезеңде кеңес елінің де, оның құрамындағы 

Қазақстанның  алдында да дамудың екі жолын таңдап алу мүмкіндігі 

тұрды. ол жолдың біріншісі нарықтық механизмдер тетігін іске қосып, 

26

27

қоғамдық меншік көзқарасынан арылып, еңбекшілердің өз еңбегінің 

түпкілікті нәтижелеріне деген қызығушылығын арттыру, осы арқылы 

еңбек өнімділігін көтеру, оның жаңа биік сатысына шығу жолы бол-

ды.  Ал  екіншісі  бұрынғы  қалыптасқан  қоғамдық-шаруашылық 

қатынастарды  ішінара  өзгерте  отырып,  адамдардың  белсенділігін 

көтеру арқылы сандық өсімді арттыру арқылы биік белестерге жету 

бағыты болды. осы екі жолдың ішінен қайсысын таңдау керек деген 

мәселе қойылған кезде өкінішке орай кеңестік кезең басшылары екінші 

жолды таңдап алды, өйткені алғашқы бағыт бүкіл қоғамның негізін, 

партияның жетекшілік құдіретін шайқалтады деп қауіптенді.

Кеңестік  кезеңдегі  орал  қаласы  да  осы  екінші  жолға  түсіп 

экстенсивті  экономикалық  саясатты  басшылыққа  ала  отырып, 

кәсіпорындар  жұмыстарын  жүргізіп,  жаңа  өндіріс  орындарын  іске 

қосты. Өндірістің барлық салаларында  жоспарды орындау, асыра орын-

дау, жаңа сандық көрсеткіштер беру жолында көптеген  социалистік 

жарыстар  ұйымдастырылды.  оған  қаладағы  көптеген  өндіріс  орын-

дары қатысты. Мысалы, 1955 жылы қарашада Р.С.Землячка атындағы 

тері өңдеу зауыты еңбекшілері  Бүкілодақтық социалистік жарыста үш 

айлық қорытынды  бойынша 3-орын алады. 

Бұл жылдарда жүргізілген бәсекелестік жарыс көшіне ілесе алмай, 

сол кезең талаптарына  жауап бере алмай көптеген кәсіпорындардың 

басқа  кәсіпорын  түрлерінің  қалыптасуына  жол  беруіне  алып  келді. 

Өйткені бәсекелестік жарыста жоғарғы көрсеткіштерге жету үшін ұсақ 

кәсіпорындарды  ірілендіру  істері  жүзеге  асырылды.  Мысалы,  1957 

жылы тамызда №5 ұн зауыты мен №17 жарма зауытының базасында 

ұн-жарма комбинатының құрылуы осындай мақсаттан келіп шыққан 

еді. Қазақстанның жалпы одақтық экономикадан қалмауын қамтамасыз 

ету кезек күттірмейтін, әрі үнемі бақылаудағы мәселенің бірі болды. 

осыған орай 1951-1955 жылдар арасында Қазақстан өнеркәсібіне 12 

миллиард сом ақша қаржысы бөлінген, соның 94,7% ауыр өнеркәсіпке, 

5,3% жеңіл өнеркәсіпке бағытталды. Мұндай мөлшердегі қаржының 

бөлінуі  барысында  осы  жылдарда  Қазақстанда  480  кәсіпорын  мен 

ірі обьектілер іске қосылған. Қаражат бөлу 1954 жылға таман 1231,9 

млн. сомды  құрады, ал 1954 жылы- 23,2 есе өсіп, 1954 жылы-360% 

құрады.

1956 жылдың 14-25 ақпаны аралығында Компартияның ХХ сьезі 

болды. Сьезде қабылданған КСРо-ның 1956-1960 жылдарға арналған 

халық  шаруашылығын  дамыту  жөніндегі  алтыншы  бесжылдық  жо-

спары  экономика  мен  мәдениетті  дамыту,  халықтың  тұрмыстық 

деңгейін  көтеру  жөнінде  нақты  міндеттерді  белгіледі.  Барлық 

Қазақстан қалаларындағы сияқты орал кәсіпорындары да бесжылдық 

жоспардағы  өнім  шығару  жоспарын  мерзімінен  бұрын  орындау 

ісіне  жұмылдырылды.  Мысалы,  1957  жылы  қазан  төңкерісінің  40 

жылдығына орай орал өнеркәсібі өнім шығару жоспарын 9 айда 106% 

орындаған.

Жалпы бұл жылдарда Халық шаруашылығы Кеңесіне қарайтын 

11  кәсіпорынның  тоғызы  өз  жоспарларын  асыра  орындаған.  оның 

қатарында  орал  қаласының  байырғы  кәсіпорындары  Р.Землячка 

атындағы  зауыт,  ет  комбинаты,  Арматура,  Кірпіш  зауыттары  тағы 

басқалары  болған.  1958  жылы  орал  қаласының  19  өнеркәсіп 

кәсіпорны мемлекеттік жоспарды мерзімінен бұрын орындап, келесі 

жылдың  12  миллион  сом  өнімін  шығарған.  1959  жылы  жалпы  өнім 

өндіру облыс кәсіпорындары бойынша 101%, қала бойынша 102,4% 

орындалған.  оның  ішінде  Совнархоздар  кәсіпорындары  бойын-

ша  -106,5%,  жергілікті  өнеркәсіп  кәсіпорындары  бойынша-103%, 

кооперативтік-өнеркәсіптік кәсіпорын бойынша -105,8% орындалған. 

Қала кәсіпорындары бұл кезеңде 12 млн. сом жоспардан тыс өнім бер-

ген. Мұндай артық өнім беру осы кезеңдегі еңбек өнімділігінің өсуін 

көрсетті. 1959 жылы еңбек өнімділігі 102,4%-ке өскен.

1950  жылдардың  екінші  жартысы  өндіріс  техникасы  мен 

технологиясының  одан  әрі  жедел  дамып,  жұмысшылардың 

өнертапқыштық  пен  жаңашылдыққа  деген  ынта-ықыластарының 

артқан кезі болды. Кәсіпорындарда өнертапқыштық  пен жаңашылдық 

жөніндегі бюролардың, техникалық прогресс жөніндегі секциялардың 

жұмысы  күшейді,  көптеген  салалық  өндірістік  кеңестер  құрылып, 

қоғамдық  байқаулар  мен  конкурстар  өткізілді.  Тұрақты  өндірістік 

кеңестерде  жұмысшылар  мен  қызметкерлер  өз  ұсыныстары  арқылы 

өндірісті  басқаруға  қатысып  отырған.  1958  жылы  тамызда  рациона-

лизаторлар  мен  өнертапқыштардың  қазақстандық  бірінші  конферен-

циясы  өткізіліп,  онда  республикалық  қоғам  құрылып,  ол  облыстағы 

рацианализаторларды топтастырды. Ғалымдар, өндіріс жаңашылдары 

мен  өндірісті  ұйымдастырушылар  техникалық  прогресс  мәселелері 

жөнінде  лекциялар  оқыды.  1964  жылдың  аяғы  мен  1965  жылдың 

басында  республикада  ғылым  мен  техника  жетістіктерінің  халық 

шаруашылығында  игерілуіне  байқау  өткізілді.  Тексеру  6,5  мың 

обьектіні  қамтып,  оған  145  мыңнан  астам  жұмысшылар  мен  ма-

мандар  қатысты  [56;404].  Тексерудің  барысында  еңбек  өнімділігін 

арттырудың  резервтері  ашылып,  техникалық  прогресті  жеделдету 

мүмкіндіктері табылды. Бұл кезеңде Қазақстанның 23 мыңнан астам 

жас  жұмысшы,  колхозшы  мен  маманы  «Бесжылдыққа  –  жастардың 

28

29

шеберлігі мен ізденісі» деп аталған бүкілодақтық конкурсқа қатысқан, 

олардың қатарында «Қаланың үздік токары», «Жас және үздік маман 

жұмысшы» атақтарын алу үшін орал қаласының жастары да болды

Жалпы  бесінші,  алтыншы  бесжылдықта  еңбек  өнімділігін 

арттыру,өнімнің өзіндік құнын кеміту, зауыттардың өндірістік қуатын 

кеңейте отырып, өнім шығаруды ұлғайту тапсырмалары орындалды.

Қала еңбекшілерінің өмірлік мүдделеріне сай келетін партияның 

ХХ сьезінің шешімдері де оларды жаңа еңбек өрлеуіне ынталандыр-

ды.  Бұл  қала  кәсіпорындары  ұжымдарының  техникалық  прогресті 

жеделдетуге ұмтылыстарынан нақты көрініс тапты. Мұнда өндірістің 

жаңашылдары- өнертапқыштардың ролі айырықша болды. 1960 жылы 

облыс  кәсіпорындары  мен  құрылыс  орындарында  1209  жаңашыл 

ұсыныстар  өндіріске  енгізіліп,  осының  нәтижесінде  778,5  мың  сом 

үнемделген. осы кезеңде бір ғана Механикалық зауыттың өзінде 1960 

жылы 156 жаңашылдық ұсыныс өндіріске енгізіліп, 400 мың сомдай 

қаржыны үнемдеген.

орал қаласы кәсіпорындары 1958-1961 жылдарда жетіжылдықтың 

осы  жылдардағы  жоспарын  жалпы  өнім  өндіру  жөнінен  101,2%-ке 

орындады. Бұл кезеңде өнеркәсіп өнімінің жылдық орта өсімі 13,9%, 

еңбек өнімділігінің жылдық орта өсімі 8% болды. Жалпы өнім өндірудің 

жоспары 1961жылдың жеті айының ішінде 103,6% орындалған. осы 

кезеңде  1  млн  679  мың  сомның  жоспардан  тыс  өнімі  шығарылды. 

Жылдық жоспардан тыс мынадай мөлшерде өнім өндірілген: 113 пар 

киіз аяқ киім, 888 мың құты консерві, 252 тонна шұжық тағамдары, 

1898 тонна қаймағы алынбаған сүт өнімдері, 3164 мың шаршы дице-

метр қой терісі. Өнім шығаруды өсіруде кәсіпорындарда коммунистік 

еңбек  коллективі  атағын  алу  жолындағы  жарыс  үлкен  роль  алды. 

осы  кезеңде  экономиканы  басқарушы  партия-үкімет  ұйымдарының 

нұсқауымен жұмыс жасаған, әрі осы кезеңдегі еңбек етудің озық үлгісі 

болған  коммунистік  еңбек  бригадаларының  белсенділігінің  ролі  зор 

болды. 1958 жылы қала кәсіпорындарында 40 коммунистік еңбек бри-

гадасы болса, 1959 жылы оның саны 180-ге, ал 1961жылы тамызда 304 

коллективке жеткен, оның ішінде 1 зауыт, 2 депо, 27 цех, 20 смена, 247 

бригада және 700-ден аса екпінділер болған. Бұл құрметті атақты 51 

коллектив, 170 екпінді жеңіп алған.Коммунистік еңбек үшін күреске 

5 мыңнан астам жұмысшылар, инженер-техниктер, 1500 коммунистер 

мен комсомолдар қатысқан.

Өнеркәсіп  мекемелері  жылдан  жылға  өнім  өндіру  көлемін 

өсіріп  отырған.  Жетіжылдықтың  бірінші  жылымен  салыстырғанда 

жалпы  өнім  көлемі  9137  мың  сомға  немесе  262%-ке  өскен.  оның 

ішінде Совнархоз мекемелері бойынша – 32,7%, жергілікті өнеркәсіп 

мекемелері  бойынша  –  12,6%  болған.  Ал  жекелеген  кәсіпорындар 

бойынша алып қарасақ 1961жылдың 7 айының ішінде 1959 жылдың 

осы  кезеңімен  салыстырмалы  түрде  алғанда  Жөндеу  зауытында  – 

44,6%,  Механикалық  зауытта  –  95,6%,  СМо  зауытында  –  60,7%, 

Металл жасау зауытында -49% өскен.  Жекелеген кәсіпорындардағы 

өнім  өндірудің  өсімін  алып  қарасақ,  бір  жылдың  ішінде ворошилов 

атындағы зауыт трактор бөлшектерін шығаруды 2 есеге, токарлық ста-

ноктар мен үтіктерді шығаруды -2,5 есеге арттырған. Алайда осындай 

көрсеткіштерге қарамастан кәсіпорындарда едәуір кемшіліктерде орын 

алып  отырған.  Сондай  кемшіліктердің  бірі  жұмыстың  бірқалыпты 

еместігі,  коллективтердің  көпшілігі  товарлық  өнімді  шығару  жоспа-

рын айдың соңғы үшінші декадасында орындап отырған. Бұл сапасыз 

өнімдердің  шығуына,  тек  сандық  көрсеткіштердің  ғана  орындалып, 

сапалық  көрсеткіштің  ақсап  қалуына  әкеліп  отырған.  Жалпы  қала 

кәсіпорындары  бұл  жылы  өндіріс  жоспарын  асыра  орындағанмен 

жергілікті  өнеркәсіптің  13  кәсіпорнының  9  өндіріс  жоспарын 

орындамаған. олар: Чапаев атындағы тері аяқ киім зауыты (дир.Саль-

ников),  К.Цеткин  атындағы  фабрика  (дир.Гриченко)  тағы  басқалары 

болды.  Нәтижесінде  жергілікті  өнеркәсіп  кәсіпорындары  жеті  айда 

439,9 мың сомның өнімін бермеген. 170 түрлі зат түрлерінің тек 75 по-

зициясы бойынша ғана жоспар орындалған.

Бұл  кезеңдегі  өнеркәсіптің  дамуындағы  тағы  бір  кемшілік  – 

қалалық  партия  комитетінің  өндірістен  тыс  шығындардың  орын 

алуына  тиісті  дәрежеде  көңіл  бөлмеуі.  Өндірістік  емес  шығындар 

вагондардың  тұрып  қалуына,  өнімдерді      уақытында  жеткізбеуге 

байланысты  салынған  айыптардан,  өндірістік  сапасыз  өнімдер 

шығындарынан құралған. Мысалы, Механикалық зауыттың өндірістік 

емес шығынының өзі 1961 жылы 16,4 мың сомды құраған. дегенмен 

осы кемшіліктердің орын алуына қарамастан қала кәсіпорындарының 

өндірістік қуаты едәуір кеңейді. орал жылу электр орталығы,нан зауы-

ты, сүт зауыты тағы басқалары салынып, пайдалануға берілді. Өндіріс 

орындарында жұмыс жасайтын жұмысшылардың жалақысы 8-10 %-ке 

өскен.  Жаңашыл  өнертапқыштық  жұмыстар  күшейтілген.  Мыңнан 

аса  адам  1300  рационализаторлық  ұсыныстар  берген,  оның  971 

өндіріске енгізіліп, 600 мың сомнан астам экономикалық тиімділікке 

қол  жеткізілген.  Бірақ  техникалық  сауатты  адамды  қолдау,  еңбекті 

марапаттау    тиісті  дәрежеде  болмады,  кейде  рационализаторлық 

ұсыныстың  авторлығын  өндіріс  басшыларының  өз  аттарына  жазып 

алу жағдайлары орын алған.

30

31

Жаңашылдар мен өнертапқыштар қызмет саласы аясының кеңеюі, 

техникалық прогресті жеделдетудегі жаңашыл ойдың өскелең ролі өзінің 

орталығын құруды талап етті.  Республиканың барлық аймақтарында 

жаңашылдар  мен  өнертапқыштар  қоғамының  ұйымдастыру  бюро-

сын құру туралы қаулы қабылдаған кезде оралда да  1960-жылдарда 

қоғамдық  бастама  негізінде  кәсіпорындар  мен  мекемелерде  24 

қоғамдық-конструкторлық  бюролар  құрылып,  оның  жұмысына  175 

адам  қатынасқан.  1962  жылдың  І  кварталында    32  жаңашыл  болған, 

1962 жылы Жергілікті өнеркәсіп Министрлігі ұйымдастырған конкурс 

бойынша «Металл бұйымдар жасау» зауытына 2-ші сыйлық беріліп, 3 

шығармашылық  бригада  мен  5  рационализатор  сыйлыққа  ие  болған.   

1963 жылдың І кварталында 53 жаңашылдар болған. олардан 55 ұсыныс 

түсіп, оның 24 ұсынысы өндіріске енгізіліп, 32 мың сом экономикалық 

тиімділік әкелген. Жеке кәсіпорындардың өзі бұл жаңашылдық іске бел-

сене қатысып отырған. Мысалы, Механикалық зауыт жаңашылдарын 

алсақ  1963  жылдың  І  кварталындағы  жаңашылдық  ұсыныстардың 

нәтижесінде 4 тоннадан астам қара металды, 2 тоннадай шойынды, 23 

мың квт сағат электр энергиясын үнемдеген. Жалпы 1962-63жж. 971 

жаңашылдық ұсыныс түскен, оның 625-сі (64,3%) өндіріске енгізілген. 

223 ұсыныс бойынша 148,8 мың сомға экономикалық тиімділікке қол 

жетті. Бірақ 1963 жылы қала кәсіпорындарындағы жаңашылдық бойын-

ша жалпы экономикалық тиімділік 1962 жылмен салыстырғанда төменгі 

көрсеткіште  болды.  Мысалы,  1962  жылдың  І  кварталында  үнемділік 

378,9 мың сом болса, 1963 жылдың І кварталында 148,8мың сом болған. 

Бұлайша төмендеу ең алдымен 178 мың сом пайда әкелген №412 Мосто-

поезд коллективінің Пенза облысына көшуімен, содан соң осы жұмысқа 

жауапты адамдардың жауапсыздығы мен немқұрайлығына байланысты.  

Яғни бұл алдыңғы қатарлы тәжірибенің зерделенуі, жинақталуы мен 

таратылуы тиісті дәрежеде жүргізілмеді және ғылымның жетістіктерін 

өндіріске  енгізуде  белсенділік  жекелеген  кәсіпорындарда  төмен  бол-

ды. Мұның өзі экономикалық дамудың барысына өз зиянын тигізгені 

сөзсіз, яғни өндіріс орындары техникалық дамудан кенжелеп қалып от-

ырды. дегенмен өндіріс орындарындағы тұрақты өндірістік кеңестер 

еңбекшілерді  өндірісті  басқаруға  қатыстыруды  күшейту  шараларын 

жүргізіп,  өндірістік  кеңестер  мәжілістерін  өткізіген.  Мысалы,  1964 

жылы құрамында 90 адам болған, оның 68-і жұмысшылардан тұрған 

орал ет-консерві комбинатында алты айда өндірістік кеңестің 4 мәжілісі 

өткізіліп,  өндірістік  маңызы  бар  мәселелер  талқыланған.  Кеңесте 

15  рационализаторлық  ұсыныс  қабылданып,  оның  9-ы  өндіріске 

енгізілген.

  

Кәсіподақ ұйымдарының жұмыстарында прогрессивтік бастама-

лармен қатар кері жағдайлар да орын алып отырған. Мысалы, воро-

шилов, Землячка атындағы зауыттарды еңбекті қорғау мен техникалық 

қауіпсіздіктер дұрыс сақталмаған жағдайлар орын алған.

Жалпы  1960  жылдарда  Қазақстанда  бұрын  болып  көрмеген 

өнеркәсіп  құрылысы  жүргізілді.    Өнеркәсіптің  негізгі  салаларының 

өмір  сүруі  мен  дамуы  өндірісті  интенсивтендіру  арқылы  емес, 

негізінен күрделі қаржыны молайту, жаңа қуаттарды іске қосу есебінен 

жүргізілгеніне қарамай республиканың базалық, әсіресе шикізат сала-

ларында тоқырау байқалған жоқ. Тек 1961-1965жж. ғана республиканың 

халық  шаруашылығындағы  күрделі  қаржының  бұрынғы  кезеңдермен 

салыстырғанда көп игерілуінен республиканың  өнеркәсіп потенциалы 

екі есеге өсті. 729 ірі өнеркәсіп орны және 535 цех қатарға қосылды. 

60-жылдардың екінші жартысында тағы да 445 ірі кәсіпорын және цех 

іске қосылды, жүздеген зауыттар мен фабрикалар қайта құрылып және 

техникамен қайта жабдықталды[62; 63]. 60-жылдардың басында жұмыс 

жасап отырған кәсіпорындармен қатар орал қаласында да жаңа өндіріс 

орындары да іске қосылды. Мысалы, 1960 жылы қарашада «Сантех-

деталь»  кәсіпорны  (СМо  зауыты)  жаңа  техникамен  жабдықталса,  17 

желтоқсанда орал жылу электр орталығы (ТЭЦ) сияқты кәсіпорындар 

іске  қосылып,  қала  кәсіпорындарының  қатарын  толықтырды.  Қала 

кәсіпорындары  тек  құрылып  қана  қоймай  өз  өнімдерін  шығарып, 

Қазақстанды әлемге танытуға да өз үлестерін қосты.

1960-жылдар  орал  қаласының  кәсіпорындарының  өнімдерінің 

экспорт  үшін  шығарыла  бастау  кезеңі  болды.  Мысалы,  1961  жылы 

сәуірде орал Арматура зауыты өз құбырын 16 шет елге шығарса, 1962 

жылы  20  елге  экспортқа  шығарады.1962  жылы  науырызда  «Қызыл 

октябрь» фабрикасының мия цехы  АҚШ, ФРГ, Югославия елдері са-

тып алатын экстракт шығаруды ұлғайтса, 1964 жылы қаңтарда экстракт 

үлгісі Жапониядағы халықаралық арнаулы дәрілік шөптер көрмесінде  

көрсетіледі.  Мұндай жетістіктер жалпы одақтық нұсқауларды орында-

умен қатар Қазақстан, соның ішінде орал қаласы кәсіпорындарының 

даму,  жетілу  сатысы,  жаңа  өзгерістерге  икемделу  кезеңі  болғанын 

көрсетеді. Тек қана 1954-1964 жылдар арасында жеке аймақтардағы 

кәсіпорындардың  жұмысы  нәтижесінде    Қазақстанда  металл  өңдеу 

өнеркәсібі -3 есеге, жеңіл өнеркәсіп 3,5 есеге, қабырға металлдарының 

өндірісі-7есеге  өскен.  1964жыл  жетінші  бесжылдықтың  жоспарла-

рын  орындау  кезеңі  болғандықтан  орал  кәсіпорындары  1963  жыл-

мен салыстырмалы түрде алғанда өз жоспарларын мынадай тұрғыда 

орындаған(7-кесте):

32

33

7-кесте

№

Кәсіпорындар

1963ж   %

1964     %

1.

орал механикалық зауыт

89

100,4

2.

орал ет комбинаты

103

100,2

3.

орал сүт комбинаты

105

92

4.

орал тері комбинаты

100,2

97

5.

орал тігін фабрикасы

105

85

6.

Кондитер өнімдер фабрикасы

100,7

103

Жылдық  жоспарды  орындағанмен  1964  жылы  көптеген  қала 

кәсіпорындары  төмен  деңгейде  жұмыс  жасаған.  Өндіріс  жоспары 

1963 жылдың 2 айының ішінде 97,6 % орындалса, 1964 жылдың екі 

айында 96,9%-ке орындалған. Өндіріс жоспарын қаладағы 8 кәсіпорын 

орындай алмай, 400 мың сомның даяр өнімін шығармаған. олар: аяқ 

киім,  тері,  тұрмыстық  қызмет  көрсету  комбинаттары,  жиһаз  фабри-

касы  тағы  басқалары.  Бұл  жағдай  1964  жылы  17  наурызда  болған 

қалалық  партия-шаруашылық  активтерінің  жиналысында  көтеріліп, 

себебі  анықталған.  Себеп    көптеген  басшылардың  цех,  бригада, 

кәсіпорын жұмысын терең жан-жақты талдамауы, өздерінің өндірістік 

қызметке  енбеуі,  тек  нұсқау  берумен  шектелуі,  өз  коллективтерін 

міндеттемелерді орындауға нашар ұйымдастыруы деп атап көрсетілген. 

Бұл  кезеңде  қала  экономикасында  өндірістен  тыс  шығындар  да  кең 

орын  алған.  Мысалы,1964  жылы  қаңтарда  қала  кәсіпорындары  бой-

ынша шаруашылық айналымнан алынған қаржы 1789 мың сом болған. 

Сондай-ақ қала кәсіпорындарында нормадан тыс қорлар 846 мың сомға 

жинақталған, оның ішінде даяр өнім 387 мың сом болған. Нормадан 

тыс  даяр  өнім  қорлары  жекелеген  кәсіпорындар  бойынша  былайша 

көрініс алған: Механикалық зауыт – 152 мың сом, Арматура зауыты – 

58 мың сом, қалалық тұрмыстық комбинат – 27 мың сом, жиһаз фабри-

касы – 27 мың сом. Айналымдағы қаржыны дұрыс пайдаланбау кейбір 

кәсіпорындарда  қаржы  тапшылығын    туғызды.  Бюджетке,  тапсырыс 

берушілерге  төлем,  жұмысшылар  мен  қызметкерлерге  еңбек  ақы  

кешіктірілді. Бұл қала экономикасының дамуының көлеңкелі жақтары 

болды.

Кәсіпорындардың  қатарының  өсуі  үнемі  болып  тұрған  процесс 

болды.  оның дәлелі 1965 жылы орал кәсіпорындарының қатарының 

жаңа  асфальт  зауытымен,  60  мың  бөтелке  сүт,  мыңдаған  сыр 

шығаратын сүт зауытымен, қабырға материалдарын шығару зауыты-

мен, жылу-энергетикалық  орталықпен, нан зауытымен толығуы бол-

ды. Жалпы 1965 жылы Қазақстан өнеркәсібінің, соның ішінде орал 

кәсіпорындарының  шарықтап,  даму  кезеңі,  әрі  жетіжылдық  жоспар-

ды  орындау  кезеңі  болды.  орал  қаласының  кәсіпорындары  жетінші 

бесжылдық жоспарын 1965 жылдың 10 желтоқсанында орындап, жо-

спардан тыс 6,7 миллион сомның өнімін шығарған. Бұл кезеңде орал 

қаласындағы  ірі  кәсіпорындар  9  министрліктің  қарамағында  болды. 

1965 жылғы өндіріс қорытындысын, яғни өндірілген өнім мен өндіріс 

орындарында жұмыс жасағандар санын А2-қосымшадан көруге бола-

ды . Кәсіпорындарды жекелей алсақ,  мысалы, Р.С.Землячка атындағы 

тері аяқ-киім комбинаты тері шикізатын өңдеудің жылдық жоспарын 

1 миллион 150 мың сомға орындаса, орал тері комбинаты  77 милли-

он 789 мың сомға, орал жөндеу зауыты 10 миллион 118 мың сомға 

орындаған.  Әсіресе орал жөндеу зауыты жоспар орындауда алдыңғы 

орындарда болды.

1966  жылдың  29  наурызы  мен  8  сәуірі  аралығында  болған 

СоКП-ның  ХХІІІ  сьезі  партияның  орталық  Комитетінің  саяси 

бағыты мен практикалық қызметін мақұлдап, халық шаруашылығын 

дамытудың  1966-1970  жылдарға  арналған  бесжылдық  жоспарының 

нұсқанамаларын бекітіп, сегізінші бесжылдықтың басты міндеттерін 

нақтылады.  онда:  «...ғылым  мен  техниканың  жетістіктерін,  барлық 

қоғамдық өндірістің индустриялық дамуын, еңбек өнімділігі мен оның 

тиімділігін  арттыруды  жан-жақты  пайдалану  негізінде  өнеркәсіптің 

одан  әрмен  елеулі  өсімі,  ауыл  шаруашылығы  дамуының  жоғары 

тұрақты  екпіні  қамтамасыз  етілсін  және  осылардың  негізінде  халық 

тұрмысының материалдық және мәдени деңгейін елеулі түрде көтеруге 

мүмкіншілік жасалсын»- деп тұжырымдалған.

осы бесжылдық міндеттеріне сай 1960-жылдардың аяғынан қала 

еңбекшілері  бесжылдық жоспарын орындау жолында еңбек етті.

одақтық  тапсырмаларды  орындауда    ерен  еңбектері  үшін 

кәсіпорындар  мемлекеттік  деңгейде  мараппатталып  отырды.  Мыса-

лы, тапсырманы орындағаны үшін орал жөндеу зауытына 1967 жылы 

22 шілдеде Ленин ордені берілген. Өнеркәсіп орындарының жоспар-

ларды орындауы бір жағынан халық тұтынатын тауарлар өндірісінің 

өсуіне  әкелсе,  екінші  жағынан  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  кезеңмен 

салыстырғанда  Қазақстанның  өнеркәсіп  өнімінің  20  есеге  өсуіне 

әкелді.

Қаладағы экономика, өндіріс мәселелері қаланың  партия ұйымы 

тарапынан үнемі бақыланып отырды, әрі өндіріс мәселесін жолға қою 

мәселелері көтеріліп отырды. Мысалы, 1968 жылы 17 шілдеде орал 

қалалық партия комитетінде өнеркәсіп кәсіпорындарында, транспорт 

пен құрылыста еңбекті ғылыми тұрғыдан  ұйымдастыру мен өндіріс 

мәдениетін көтеру  жөнінде  1-қалалық конференция өткізіліп, онда  

өндірістегі  жаңашылдық  ұсыныстарды  қолдау,  еңбек  жарыстарын 

34

35

кеңінен қолдану, партиялық бақылауды күшейту мәселелері көтерілді.

Еңбекті  ұйымдастырудың  жетілдірілуі  мен  еңбек  жарыстары 

1968  жылы  орал  жөндеу  зауыты,  Землячка  атындағы  зауыт,  орал 

механикалық  зауыты,  Арматура  зауыттарының  жылдық  жоспарды 

орындауға қол жеткізуіне ықпал етті. Өндірістегі еңбекті белсендендіру 

мен еңбекшілерді ынталандыру мақсатында 1969 жылы «ең үздік ма-

ман» атты облыстық жарыстар өткізіліп, оған орал жөндеу зауытының 

токарлары  в.Киренюк,  А.Цой,  С.Мартыненко  ие  болған.  Мұндай 

жетістіктер басқа жұмысшыларға үлгі болып табылды[70;25].

Өндірістің  дамуы  ондағы  жұмысшылар  саны  мен  кәсіптік  білім 

сапасына  да  байланысты.  1960-жылдары  Қазақстан  жұмысшылары 

қатарының сан және жағынан өсу кезі болды.1970 жылы Қазақстанда 3,4 

миллионнан астам жұмысшы болды, бұл 1940 жылғыдан 5 есе көп еді. 

1960-жылдардың  ортасына  дейін  жұмысшылар  санының  өсуі 

республика  халқының  өсуінен  шамамен  1,5  есе  озып,  олардың  үлес 

саны тоқтаусыз артты. 1960-жылдардың ортасында жұмысшылардың 

жалпы  саны  үнемі  өсіп  отырған  жағдайда  өнеркәсіп-өндірістік 

персоналдың  құрамында  олардың  үлес  саны  біраз  төмендеді,  бұл 

инженер-техникалық қызметкерлер санының шапшаң өсуімен байла-

нысты болды.

1960-1970  жылдарда  өнеркәсіп  жұмысшылары  39,6  процент 

(530  мыңнан  877  мыңға  дейін)  өсті.  1960-1970  жылдардан  бастап 

өнеркәсіптің  жаңа  салаларының  пайда  болуы  еңбекшілердің  жұмыс 

қабілетін арттырып, олардың еңбек ақысының өсуіне де әкелген. Мы-

салы,  еңбекшілердің  жылдық  табысы  облыс  бойынша  7702  мың  со-

мнан 83589 мың сомға дейін өссе, әрбір жұмысшының еңбек ақысы 

74,6 сомнан 135 сомға дейін өскен.

1950-1970 жылдар өндірістің қарқыны экстенсивті сипатта болды. 

1958-1965 жылдар арасында республикада машина құрастыру, металл 

өңдеу -13,3%; жеңіл өнеркәсіп-14,4%; тамақ өнеркәсібі-18,9% болған. 

Республика кәсіпорындарының ішінде жеңіл және тамақ өнеркәсібінің 

дамуы аймақтық сипатта болды. Мұның өзі бұл салалардың әртүрлі 

аймақта түрлі деңгейде дамуына әкелді. Сондықтан республикадағы 

бұл салаларды белгілі бір жүйеге келтіру үшін 1958-1965 жылдар ара-

сында  жеңіл  және  тамақ  өнеркәсібін  дамыту  үшін  едәуір  дәрежеде 

қаражат бөлініп, өндіріс көлемі кеңейтіледі. Әсіресе, бұл кезеңде даму-

да тежеліп қалған  жеңіл және тамақ өнеркәсібін дамытуға ерекше көңіл 

аударылады. 1960-жылдарда республиканың 64 қаласының тек 30-да 

ғана жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары болды. жалпы жеңіл өнеркәсіптің 

бұйымдарына деген қажеттілік, әрі арнаулы қаржы қорларының бөлінуі 

осы жеңіл өнеркәсіптің үлес салмағын  28%-ке жеткізген. Ірі өндірісті 

дамытып, жеңіл және тамақ өнеркәсібіне тежеу салудың нәтижесінде 

1970  жылы  республиканың  жеңіл  өнеркәсібі  жалпы  республикалық 

өнеркәсіп  өнімдерінің  небары  16%  шығарды.  Жеңіл  өнеркәсіп 

кәсіпорындарының  өнім  шығаруында  өңдеу  бағыты  тігін,  трикотаж, 

аяқ киім жасауға қарағанда шапшаңырақ өсті соның салдарынан ре-

спубликада жеңіл өнеркәсіп өнімдерін өндіру еліміз бойынша орташа 

дәрежеден екі еседей аз болды. Әсіресе тамақ өнеркәсібін дамытуға 

ерекше көңіл бөлініп, бұл салада 1960-жылдардың екінші жартысында 

ғана 40 жаңа кәсіпорын салынып, қатарға қосылды. Ал 1970-жылдарда 

тамақ өнеркәсібінің үлесіне негізгі өнеркәсіп өндірістік қорларының 

небары 75% және жалпы өнеркәсіп көлемінің 17% тиді, бұл одақты 

тұтас алғандағыдан әлдеқайда аз еді.

Бұл кезеңдегі орал қаласындағы жеңіл өнеркәсіптің даму жағдайына 

келсек негізінен алпысыншы жылдарға дейін қаладағы тұтыну затта-

рын  болар-болмас  мөлшерде  кәсіпшілік  артельдер  шығарып  келген. 

Ал 60-жылдары қаланың Батыс Қазақстан облысының экономикалық-

әкімшілік  орталығына  айналуына  орай  ұсақ  артельдер  тарап,  жеңіл 

өнеркәсіп  салаларының  өсіп,  дамуына  жағдай  жасалды.  Қаладағы 

таратылған кәсіпшілік артельдердің орнына  тігін, мебель, аяқ киім, фа-

брикалары құрылған. Қалада жеңіл өнеркәсіппен қатар тұрғындардың 

өскелең  талап-тілегін  күнделікті  қанағаттандырып  отыратын  тамақ 

өнеркәсібі  де  дамиды.  олардың  қатарын  ет  комбинаты,  кондитерлік 

тағамдар фабрикасы, сүт зауыты толықтырды. Тамақ өнімдерінің сапа-

сы жақсарып, түрлері көбейіп, көлемі ұлғаяды. Жеңіл, тамақ өнеркәсібі 

бұйымдарына деген халық қажеттілігін өтеу үшін, әрі арнаулы  қаржы 

қорларының бөлінуі осы жеңіл өнеркәсіп аймақтарының бірі болған 

орал  қаласындағы  кәсіпорындар  қатарын  1970-жылдардың  басында  

орал кондитер фабрикасы,  орал ет комбинатының  жаңа цехтарының 

іске қосылуымен толығуына әкелді. Өндірістің дамуы мен өсуі, ондағы 

жоспар  орындау  жолында  еңбекшілерді  ұйымдастыру  әдістері  1970 

жылы орал өнеркәсібінің 8-бесжылдықтағы өндіріс көлемінің тапсыр-

масын 4 жыл 8 айда орындауға мүмкіндік берді.

Қала  өнеркәсібінің  дамуы  1970-жылдардың  басынан  бұл  өңірге 

републикалық партия, кеңес органдарының көңіл аударуына мәжбүр 

етті. оның дәлелі ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің 1971 жылы «орал қаласы 

мен орал облысының Чапаев орталығын дамыту туралы» қаулысының 

шығуы.  Мұның  өзі  өнеркәсіпке  жаңа  техниканы  қолдануға  және 

ауыл  шаруашылығының  дамуына  жол  ашуға  мүмкіндік  берді.  Қала 

кәсіпорындарының  халық  шаруашылығын  дамытуға  қосқан  үлесі, 

еңбекшілердің  социалистік  жарыстағы  жетістіктері  жоғары  жақтың 

қолдауы мен марапаттауына ие болып отырды. Мысалы, орал қаласы 

еңбекшілерінің социалистік жарыстағы жетістіктері үшін КСРо-ның 

құрылуының  50-жылдығына  орай  ҚазКСР  Жоғарғы  Кеңесінің  Пре-

36

37

зидиумы,  республиканың  Министрлер  Кеңесі,  кәсіподақтар  кеңесі 

орал  қаласына  1972  жылы  29  желтоқсанда  Қазақстан  Коммунистік 

Партиясының  орталық Комитетінің Қызыл Туын тапсырды. Сондай-

ақ  социалистік  жарыс  жеңімпазы  болғаны  үшін  өтпелі  Қызыл  Ту 

1974,1975 жылдарда да  орал қаласы еңбекшілеріне берілді.  Мұның 

өзі орал қаласы еңбекшілерінің үлкен серпіліспен, әрі жоғарғы жақтың 

бұйрығын  бұлжытпай  орындай  отырып  жұмыс  жасағанының  дәлелі 

болды.

Жалпы  1950-1970  жылдар  Қазақстан  өнеркәсібінің  дамуының 

экстенсивті негізде жүруіне орай орал кәсіпорындары да осы негізде 

дамыды.1950-1970  жылдарда  өнеркәсіптік  даму  жалпы  одақтық 

өнеркәсіптік экономикалық бағдарламаны қамтамасыз ету бағытында 

жүрді  де,  онда  Қазақстан  республикасының  өнеркәсібі  КСРо-ның 

шикізат базасы ролін орындады.

1970  жылдардың  аяғында  қаланың  өндірістік-экономикалық 

потенциалы  алдыңғы  кезеңдермен  салыстырғанда  айтарлықтай 

дәрежеде  өскенмен,  ол  өзінің  даму  мүмкіндігін    толық  пайдаланды 

деп айта алмаймыз. Себебі экономикада үлкен алшақтық, сөз бен істің 

сәйкессіздігі, жоспар орындаушылық бағыт ұстау сияқты  жартыкеш 

жағдайлар  орын алып тұрды.

1960-жылдардың  басынан  бастап  Халық  шаруашылығының  кең 

көлемде дамуы, соның ішінде өнеркәсіпте күрделі құрылыс көлемінің 

едәуір  өсуі  құрылыс  индустриясын  жасауды  талап  етті.  1953  жылы 

қаладағы құрылыс ісіне 843,6 мың сом жұмсалған. Бұл қаржыға қалада 

құрылыс  жұмыстары  басталып,  Маметова,  Баскакчи,  восточный 

көшелерінде 8 пәтерлі үш кірпіш үй мен 2 пәтерлі 3 қамыс-ағаш үйлер 

салу басталады, бірақ олар осы жылы пайдалануға берілмеген. Өйткені 

1954 жылға тиісті деңгейде құрылыс ісін жүргізетіндей   облыста бірде 

бір құрылыс ұйымы болмаған. Сондықтан 1954 жылы күзде бірінші 

хатшы болып келген Сабыр Біләлұлы Ниязбеков басқарған облыстық 

комитеттің  одақтық  және  республикалық  органдар  алдына  қойған 

ең алғашқы мәселелерінің қатарында – орал жылу-электр орталығы 

құрылысын  бастау,  Жайық  және  Шаған  өзендерінің  үстінен  тарты-

латын  автокөлікке  арналған  көпірлер    құрылысын  жүргізу,  арматура 

зауытын қала орталығынан шетке көшіру, телеорталық салу тағы басқа 

мәселелер болды. осындай көлемдегі күрделі құрылысты жүргізу үшін 

1955 жылы «Уральскстрой», «Бурлинстрой» сияқты алғашқы құрылыс 

трестері, ауыл шаруашылығы басқармасы жанынан құрылыс-монтаж 

Кеңесін құру ісі қолға алынады. 

Партияның  ХХ  сьезінің  қарарларында  және  КСРо  Министрлер 

Кеңесі  мен  КоКП  орталық  Комитетінің  1957  жылғы  31  шілдедегі  

«КСРо-да тұрғын үй құрылысын дамыту туралы» қаулысына сәйкес 

10-12  жыл  ішінде  тұрғын  үй  мәселесін  шешу  басты  мәселелердің 

бірі  болды.  Бұл  кезеңдегі  қала  мен  облыс  көлеміндегі  құрылыс 

индустриясының  базасы  жылына  2-2,5  млн.  дана  кірпіш  шығаруға 

қабілетті төңкеріске дейін салынған ескі зауыт пен қарапайым үлгідегі 

әктас  пештері  мен  Теректі  ауданындағы  алебастр  кенішінен  тұрды. 

Мұндай база ірі көлемдегі құрылысты жүргізу үшін мардымсыз еді. 

осындай  құрылыс  саласындағы  кемшіліктер  құрылысқа  бөлінген 

қаржының толық игерілуіне мүмкіндік бермеді. Мысалы, 1959 жылы 

құрылысқа  бөлінген  116,7  миллион  сом  қаржының  тек  60,1  милли-

он сомы ғана игерілген. 10 мың шаршы метр тұрғын үй салу қажет 

болғанмен, оның 51,8% ғана орындалған. Сондықтан құрылыс трестері 

өздерінің  өнеркәсіп  базаларын  ұйымдастыруға  шешім  қабылдап, 

шақпақ  тастарды,  қиыршық  тас  пен  құм  қоспасын  өндіру  ісі  баста-

лады,  асфальт-бетон  зауытының  құрылысы  қарқынды  жүріп,  қалада 

құрылысшылар  даярлайтын  мектептер,  училище  ашылады.  Мыса-

лы,  №11училище  мен  №30  мектеп.  1960жылы  құрылыс  жұмыстары 

үшін №11 құрылыс училищесі  -150, №30 құрылыс мектебі  -326 ма-

ман даярлаған. осындай игі істердің нәтижесінде 1960 жылы қалада 

құрылыс өнеркәсібі дами бастайды. Бұл кезде қалада жұмыс жасаған 

құрылыс мекемелері мен күрделі қаржы көлемінің қандай болғанын 

және құрылыс саласында жұмыс жасаған жұмысшылар санын мына 

8-кестеден көруге болады:  

8-кесте     

№

Құрылыс  мекемелерінің 

атаулары

Күрделі  қаржы 

көлемі (мың сом )

Жұмыс жасайтындар саны

Барлығы

жұмысшылар

1

412-мостопоезд

11377

408

356

2

Казстрой электромонтаж

6279

140

113

3

«Уральсксантехстрой»

ҚММ

5082

149

120

4

8- жол құрылыс участогы

4304

221

159

5

одСР-27

6344

186

144

6

обл.тұтыну 

одағының 

құрылыс басқармасы

2988

161

140

7

Құрылыс 

жөндеу 

конторасы

3182

135

114

8

№1 Құрылыс басқармасы

3400

76

68

38

39

Құрылыс мекемелерінің ішінен ең жақсы көрсеткіш берген №412 

Мостопоезд және «Гордорстрой» құрылыс басқармасы болды. Негізгі 

құрылыс  жұмыстарын  осы  мекемелер  жүргізді.  1961жылы  қаладағы 

өнеркәсіптік, мәдени-тұрмыстық және тұрғын үй құрылысына 15 млн. 

895 мың сом қаржы бөлінген. Қаладағы құрылыс жұмыстарын жүргізу 

үшін  жоспардан  тыс  1457  куб  метр  жиналмалы  темір  бетон,  350 

мың күйдірілген кірпіш, 890 тонна ізбест алынған. осындай істердің 

атқарылғанына  қарамастан  қала  құрылысы  бұл  кезеңде  өте  баяу 

қарқынмен жүрген. Мысалы, 1961 жылы 9600 шаршы метр тұрғын үй 

салынып, пайдалануға берілуге тиіс болған, бірақ 5600 шаршы метрі 

ғана берілген. Қаладағы ең ірі құрылыс ұйымы «Уральскпромстрой» 

өз жоспарын 21% ғана орындаған.

Жалпы 1960-жылдарға дейінгі кезеңдегі құрылыстың баяу жүруі 

құрылыс  техникасының  нашар  жабдықталуымен,  құрылысшы  кад-

рларды  даярлау  мәселесінің  төмендігімен  түсіндірілді.  осы  кезеңде 

қалада  жұмыс  жасаған  №11  училище  мен  №30  құрылыс  мектебі 

бүкіл қала құрылысына қажетті мамандарды даярлауды материалдық-

техникалық базасы төмен болғандықтан толық жүзеге асыра алмады. 

Қала  құрылысын  жолға  қою  мақсатында  қала  құрылысын  жоспар-

лайтын  жобалау  ұйымы  оралда  1962жылы  дүниеге  келеді,  ол  1975 

жылы  мемлекеттік  құрылыс  жұмысының  ең  қуатты  мекемелерінің 

бірі  –  «Уральскгорсельпроект»  жобалау  институты  деп  аталды  (дир. 

Г.И.Пустобаев).  осы  ұйымның  басшылығымен  жетінші  бесжылдық 

жылдарында  қалада  13  обьект  салынған.  олар  сүт  зауыты,  мәдени-

тұрмыстық  обьектілерден  90  және  140  орындықты  бала  бақшалар, 

саңыраулар  қоғамының  клубы,  964  орындықты  мектеп  үйлері 

салынған.

Республиканың  бүкіл  экономикасы  сияқты  өнеркәсіп  те  өндіріс 

алаңдарын кеңейту, шаруашылық айналымға шикізаттың жаңа көздерін 

тарту, кадрлардың санын көбейту есебінен дамып отырды. Табиғатты 

қорғау  мәселелерін  шешуге  комплексті  көзқарасты  қамтамасыз  ете 

алмаған, қалыптасқан, мейлінше орталықтандырылған әкімшілік жо-

спарлау жүйесі, демократия мен жариялық дәрежесінің жеткіліксіздігі, 

экологиялық мәдениеттің болмауы салдарынан индустрияның дамуы-

мен бірге зиянды қалдықтардың қоршаған ортаға әсері қауырт күшейе 

түсті. осы кезеңде өмір сүрген саяси жүйе табиғи ресурстарды игеру 

мен өндіріс орындарын дамытуда варварлық механизмді қолдан жаса-

ды.

Әрине  кеңестік  кезеңде  табиғи  ресурстарды  пайдалану  мен 

экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету туралы ондаған нормативті 

актілер  қабылданды.  олар  1950  жылы  одақтас  республикалардың 

табиғатты  қорғау  туралы  Заңы  мен  1951  жылғы  Қазақстандағы 

табиғатты қорғау Заңы. Бірақ олардың барлығы дерлік декларативтік 

сипаттағы құжаттар болды. Нақты шешімдердің қабылданып, жүзеге 

асырылуына ықпал етпеді. Сондықтан бұл жылдарда экология мәселесі 

назардан тыс қалды, басшылық органдар бұл мәселеге мән де бермеді. 

Экономикада  экологиялық  «лас»  шикізат  салаларының  басымдығы 

жағдайды  қиындатып,  бұл  салаларда  жетілдірілмеген,  табиғатқа  за-

лалды  технология  пайдаланылды.  Шынтуайтқа  келгенде  бұл  халық 

назарындағы мәселе еді.

Қорыта айтқанда 1960-жылдардан бастап халық шаруашылығына 

ендігі  жерде  бюрократтық  жолмен  басшылық  жасаудың  өміршең 

еместігі  аймақтағы  қала  өнеркәсібінің  ұйымдастырылуынан  айқын 

сезіле  бастады.  осыған  орай  елдің  жоғарғы  билігі  өзгеріс  жасаудың 

қажет  екенін  түсініп,  экономиканы  қайта  құруға  әрекет  жасай  ба-

стады.  Көптеген  кәсіпорындар  республиканың  қарамағына  берілді. 

Жалпы  осы  кезде  республика  қарамағына  өткен  144  кәсіпорынның 

ішінде  орал  ет  комбинаты  да  болды.  Мұндай  жағдай  жер-жерде 

кәсіпорындарды басқаруды жақсартып, белгілі бір деңгейде олардың 

дамуына көмектесті.

КоКП орталық Комитетінің 1965 жылғы науырызда, қыркүйекте, 

қазанда өткен пленумдары өнеркәсіпке басшылықты жақсарту, жоспар-

лауды  ынталандыруды  жетілдіру  шараларын  белгіледі.  осыған  орай 

кәсіпорындар  мен  салаларда  шаруашылық  есепті  жүргізудің  аясын 

кеңейту көзделіп, кәсіпорындардың қызметін шектен тыс шектеу жойы-

лып, олардың шаруашылықты жүргізу дербестігі кеңейтілді. Экономи-

ка саласындағы ынталандыру  әдістері сияқты пайда, баға, сыйлық, не-

сие сияқты аса маңызды экономикалық тіректер тиімді пайдаланылды. 

Нәтижесінде неғұрлым жоғары жоспарлы тапсырма  алуға, өндірістік 

қорларды, жұмысшы күшін,  материалдық  және ақша ресурстарын толық 

пайдалануға, өндіріс техникасын жетілдіруге және өнімдердің сапасын 

жақсартуға  деген    қызметкерлер  мен  коллективтердің  материалдық 

ынтасы артты. Шаруашылық реформасы жалпы республикамен қатар 

орал қаласы экономикасының дамуына да белгілі бір дәрежеде қозғау 

салды. Бірақ реформаны жүзеге асыру біркелкі жүзеге асты деп айта 

алмаймыз, өйткені жоспарларға түзету енгізу, кәсіпорындардың құқын 

шектеу,  орталықтың  өктемдігін  күшейту  сияқты  әрекеттер  дамуға 

кедергі  жасап,  жоспарлау  мен  экономикалық  ынталандырудың  жаңа 

принциптерінің  артықшылықтары  мен  мүмкіндіктері  толық  пайда-

ланылмады.  Саяси  жүйеге  өзгеріс  жасамай,  басқарудың  әкімшілік 

әдістері  мен  экономиканың  жаңа  әдістерін  үйлестіруге  әрекет  жасау 

40

41

бюрократизмнің  өрістеуіне  және  кәсіпорындардың  дербестігін  шек-

теуге әкелді. Соның салдарынан экономикада қымбатшылық, бағаның 

өсуі сияқты жағдайлар көрініс алды. 

ХХ  ғасырдың  80-90-жылдарында  Қазақстан  халқының 

экономикалық-әлеуметтік  жағдайы  бір  қарағанда  тұрақты  сипатта 

көрініс  алды.  Бірақ  шын  мәнісінде  «тоқырау  кезеңі»  деп  аталатын 

1971-1985 жылдарда экономика бұрынғысынша, техникалық прогре-

ске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамытылып, елде терең дағдарыстық 

процестер басталған еді. дағдарыс қоғамдық өмірдің барлық саласын 

толықтай қамтыды. Әсіресе партиялық элитаның билікті узурпация-

лауына халықтың наразылығының өсуіне, ұлттық мәдениет пен тілдің 

дамуының күрделі мәселелеріне, шаруашылықтағы ұйымдастыру ісінің 

төмендеуіне байланысты дағдарыс қоғамдық-саяси саланы да қамтыды. 

1966  жылы  басталған  елдегі  экономикалық  реформа  экономикалық 

дамуға белгілі бір дәрежеде серпін берді. Бұл жылдарда өнеркәсіпті 

дамытудың  барысында  республиканың  индустриялық  потенциа-

лы едәуір дәрежеде өсті. осы жылдарда жалғасын тапқан жарыстың 

көптеген  жеке  түрлері  әрбір  жұмысшыға  өзінің  кәсіптік  шеберлігін, 

мәдени-техникалық дәрежесін көтеруге мүмкіндік берді. Жарысқа ын-

таландыруда 1972 жылы өнеркәсіп бұйымдарына үш категория бой-

ынша  аттестациялаудың  бірыңғай  жүйесінің  енгізілуі  маңызды  роль 

атқарды. Жоғарғы категориялы (отандық және дүниежүзілік таңдаулы 

станоктарға сай келетін) бұйымдарға мемлекеттік Сапа белгісі берілді. 

Қаланың көптеген кәсіпорындары тоғызыншы бесжылдықты табысты 

аяқтап,  социалистік  жарыста  жоғарғы  көрсеткіштерге  жеткені  үшін 

1975 жылы «облыстық Еңбек даңқы» құрметті кітабына жазылған.

Х-бесжылдықтың  басында  орал  қаласының  негізгі  өндірістік 

қоры жаңарды. Көптеген цехтар қайта құрылып, машина жасау, металл 

өңдеу мен құрылыс материалдарының өнеркәсіптері тез қарқынымен 

дами  бастады.  Бұл  кезеңде  қаладағы  өнеркәсіп  өндірісінің  көлемі 

13%   дейін өсті. 10-бесжылдық жоспарын мерзімінен  бұрын орын-

дау үшін жарысушы 40 цех, бригада, 600-ден астам алдыңғы қатарлы 

өндіріс  озаттары  өздерінің    бесжылдық  жоспарын  орындады.  Бұл 

кезеңде еңбекшілерді өндірісті басқаруға тарту және техникалық ойды 

өркендету  жөніндегі  экономикалық  талдау  мен  нормалау  жөніндегі 

қоғамдық  бюролар,  техникалық  информация  және  озық  тәжірибені 

қорыту топтары, техникалық прогресс, өндірістің тиімділігі мәселелері 

жөніндегі әртүрлі творчестволық бригадалар мен бірлестіктер секілді 

талапкерлік,  өндірістік  ұйымдар,  қоғамдық  кадрлар  бөлімдері  көп 

жұмыс атқарды. Яғни оныншы бесжылдық жылдарында, одан кейінгі 

жылдарда  да  рационализаторлар  мен  өнертапқыштар  техникалық 

прогреске  үлкен  үлес  қосты.  Әсіресе  ворошилов,  Землячка  сияқты 

кәсіпорындардың  жаңашылдық  іс-тәжірибелері  кеңінен  орын  алып, 

насихаттауға  тұрарлықтай  дәрежеге  жеткен.    Мысалы,    вороши-

лов  зауытының  өзі  өндіріске  52  өнертабыс  енгізіп,  892  мың  сом 

экономикалық тиімділікке қол жеткізген. Бұл кезеңдегі жаңашылдардың 

ой-пікірлері мен ұсыныстары өндірістегі еңбек шығынын кемітуге, үнем 

жолындағы күресті күшейтуге, өнім сапасын жақсартуға бағытталған. 

дегенмен барлығы бірдей жақсы жетістіктерге жетті десек шындыққа 

жанаспас еді, өйткені өздерінің өндіріс жоспарларын орындай алмаған  

көптеген  кәсіпорындар  да  болды.  Мысалы,  1979ж  қорытындысында 

12 кәсіпорын немесе өндірістің 13,3% өз өнімін шығарудың жоспарын 

орындай  алмаған.  Әсіресе  өз  мүмкіндіктерін  төмен  жұмыс  жасаған 

кәсіпорындар  қатарында  «оралөнеркәсіпқұрылысы»,  «Уральсксель-

строй»,  «Уральскводстрой»  мекемелері  болды.  Бұған  себеп  болып 

отырған ең алдымен «жоғарыдан» басқарылатын қатаң директивалық 

бақылау,  еңбекақы  төлеудегі  теңгермешілік  принциптер  болып  та-

былды.  Бұл  жағдайлар  еңбекшілердің  белсенділігін,  ынтасын  күрт 

төмендетті.  Өнім  сапасы  төмендеп  кетті,  көптеген  өнімдерде  стан-

дартты, гост нормаларын бұзу белгілері орын алды да, олар өтпей, кері 

қайтарылып отырды. Бұл сапасыз өнімдердің көбеюіне әкелді. Жоспар 

орындауды мақсат етіп, жоспар қуушылық бағыт ұстаған көптеген пар-

тия,  кәсіподақ ұйымдары шикізатты үнемді жұмсау, материал, отын, 

электро-энергиясын тиімді пайдалану сияқты мәселелерге жеткілікті 

көңіл  аудармады.  Мысалы,  1979  жылдың  тоғыз    айының  ішінде 

қаладағы 17 кәсіпорын материалдық-энергетикалық ресурстарды өте 

көп  шығындаған. Бұл кәсіпорындардың өз ресурстарын тауысуына, 

қордың жойылуына әкелді.

дегенмен,  осындай  кемшіліктерге  қарамастан  X-бесжылдықта 

орал қаласы едәуір жетістіктерімен де көзге түсті. Ірі кәсіпорындар: 

тас  кірпіш  зауыты,  механикалық  зауыттың  балқыту  цехы,  №3  нан 

зауыты  іске  қосылды.  Арматура  зауыты,  «Союзлакрица»  өндірістік 

бірлестігінің  өнімдері  халықаралық  рынокта  бәсекеге  түсіп,  әлемнің 

39 еліне экспортқа  шығарылды орталық Статистикалық Басқарманың 

мәліметі  бойынша  1980  жылдың  1  қаңтарында  республиканың 

өнеркәсіп  өндірісінің  көлемі  1913  жылмен  салыстырғанда  252  есе-

ге, ал соғысқа дейінгі дәрежесімен салыстырғанда, яғни 1940 жылы 

салыстырғанда 30 есеге өскен.                                                         

Елдің экономикалық дамуында ерекше орын алған өнеркәсіп сала-

сы болды. Бірақ өнеркәсіп саласы 70 жылдардың аяғы – 80 жылдардың 

басына дейін толық қарқынмен дами алмады. оның басты себебі об-

лыс орталығында орналасқан зауыттар – ворошилов атындағы маши-

42

43

на жасау, механикалық, металл бұйымдарын жасау тағы басқалардың 

негізінен  Қорғаныс  Министрлігіне  бағындырылып,  әскери  күштерге 

қажетті өнім шығарып келсе, екіншіден, облыстағы жеңіл және тамақ 

өнімдерін  шығаратын  кәсіпорындар  республикаға,  одаққа  қажетті 

өнімдерді  шығаруда  мардымсыз  болды.  Тек  1970-1980    жылдардың 

басында  ғана  өнеркәсіпке  жұмсалатын  қаржы  көлемі  ұлғаяды.  осы 

кезеңде халық шаруашылығына жұмсалған қаржының 32% құрайтын 

40,8 млрд.  сом қаржы өнеркәсіпті өркендетуге жұмсалған. Нәтижесінде 

1970-1985  жылдары  өнеркәсіпті  дамыту  барысында  республиканың 

индустриялық потенциалы едәуір дәрежеде өскен.

Жалпы  орал қаласының өзінде 1980 жылы өнеркәсіп өндірісінің 

көлемі 16,1% құраған.   Бұл кезеңде Қазақстанның экономикалық да-

муында ерекше орын алған 1578 кәсіпорын болды, оның ішінде 250-ге 

жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтар 1980 жылға дейінгі уақытта 

қатарға  қосылып,  өндірістің  жаңа  салалары  ретінде  пайда  болған. 

оның қатарына орал қаласында №3 нан зауыты, силикат кірпіш за-

уыты,  механикалық  зауыт  сияқты  кәсіпорындар  да  іске  қосылды. 

Бұл  кәсіпорындар  мемлекеттік  тапсырмалардан  тыс  қосымша  7,8 

млн сомның өнімін шығарып, 56 бұйымға мемлекеттік сапа белгісін 

алды. Сөйтіп бұрын қазақ даласына өнеркәсіп өндірісінің өнімдерінің 

барлық  түрі  сырттан  әкелінетін  болса,  енді  Қазақстанның  өзі  өз 

өнімдерін экспортқа шығара бастайды. осыған орай бұл кезеңде қала 

кәсіпорындарының  көпшілігіне  өнім  сапасын  басқарудың  кешенді 

жүйесі енгізілді, еңбек өнімділігін арттыру бағытында бірқатар істер 

жүзеге асырылды. Өнім сапасын басқару жүйесінің нәтижесінде 300 

мыңдай  сомға  экономикалық  тиімді  пайдаға  қол  жеткен.  Ал  еңбек 

өнімділігін арттыру  ісіне қала кәсіпорындары мен ондағы еңбекшілер 

белсене  қатысқан.  Мысалы,  К.Цеткин  атындағы  тігін  фабрикасы 

коллективінің өзі 1980 жылы еңбек өнімділігін 20% өсіріп, мемлекеттік 

сапа белгісімен 2 млн. 48 мың сомның бұйымын шығарған. Бұл жыл-

дарда орал қаласы кәсіпорындарында шығарылған көптеген бұйымдар 

халықаралық  рынокта  бәсекелесіп,  әлемнің  39  еліне  экспортқа 

шығарылған.  Бұлар  негізінен  арматура  зауытының,  «Союзлакрица» 

өндірістік бірлестігінің бұйымдары болды. Қалада машина жасау, ме-

талл өңдеу, құрылыс материалдарының өнеркәсіптері тез қарқынмен 

дамыған.    Сондай-ақ Батыс Қазақстан өнеркәсібінің дамуына 1977-

1978 жылдары ашылған Қарашығанақ газ-конденсат өндіру кешенінің 

зор  ықпалы  болды.  Өйткені  осы  өндіріс  орнының  ықпалымен  Ба-

тыс  Қазақстан  өңірі  аграрлы-индустриялы  елден  индустриялы-

аграрлы  аймаққа  айналды.  Бұл  кезеңде  қалада  халық  тұтынатын 

тауарлар  шығаратын  кәсіпорындардың  көлемі  13%  өсті.  Алдыңғы 

бесжылдықтардан  келе  жатқан  бесжылдық  жоспарын  мерзімінен 

бұрын орындау жолындағы жарыс пен еңбекшілердің белсенділігі де 

бұл кезеңде де өз жалғасын тапты. Бұл жарысқа қатысқан қаланың 40 

шақты цехы, бригадалары, 600-ден астам өндіріс екпінділері өз тапсыр-

маларын  мерзімінен  бұрын  орындаған.  Мысалы,  қалалық  өнеркәсіп 

саудасы мекемесінің 414 қызметкеріне «Коммунистік еңбек екпіндісі» 

атағы,  қала  кәсіпорындарындағы  53  бригадаға,  18  комсомол-жастар 

бригадасына «Коммунистік еңбек бригадасы» атақтары берілген.

Қаланың өнеркәсібінің басқа салаларымен қатар жеңіл өнеркәсіп 

орындарында да мемлекеттік сапа белгісін алған өнімдер шығарылған. 

Мемлекеттік  сапа  белгісін  алған  өнімдер  қатарында  бас  киімдер, 

балалар  пальтосы,  әйелдер  пальтосы  болған.  1980  жылы  жоғарғы 

категориялы  өнімдер  шығару  көлемі  5034  мың  сомды  құраған. 

Өнеркәсіп саласының үлес салмағы 1980 жылы -24,8%, 1981 жылдың 

9 айының ішінде – 28,9% құрады. осындай жетістіктерге қарамастан 

15  кәсіпорын  еңбек  өнімділігі  бойынша  өз  жоспарларын  орындай 

алмаған. 1980 жылы әрбір төртінші кәсіпорын еңбек өнімділігінің жо-

спарлы өсімін қамтамасыз ете алмай 10 млн-нан артық сомның өнімін 

бере алмаған. Қаланың жұмысшыларының төрттен бірі қол еңбегімен 

жұмыс  жасаған.  Кәсіпорындардың  көбінде  өнімі  сапасын  арттыруға 

байланысты  өнеркәсіп  мәселелері    баяу  шешімін  тауып  отырған.  Х 

бесжылдықтың  басынан  бастап  кәсіпорындардағы  сапасыз  өнімінің 

салдарынан 4,5 млн. сом шығын болған. Көптеген өнімдер стандарт 

пен ГоСТ талаптарын бұза отырып өндірілді де, нәтижесінде өңдеу 

үшін кері қайтарылды. Бұған әсер еткен жағдайлардың бірі кәсіподақ 

комитеттерінің  жұмысының  төмен  деңгейде  болуы,  олардың  бұйым 

сапасын жетілдіруге нашар ықпал етуі болды.  Сондай-ақ осы кезеңде 

кадрлардың  тұрақсыздығы  да  орын  алған.  1976-1980  жылдардың 

арасындағы кәсіпорындардағы кадрлардың тұрақсыздығын 9-кестеден 

көруге болады:

9-кесте

Өндіріс орындары

Қабылданғандар 

саны

Шығып кеткендер

Механикалық зауыт

Тері комбинаты

Қалалық өнеркәсіп саудасы мекемесі

Сауда  басқармасының  асханамен 

ресторандар  тресі

1353

2536

704

1745

1424

1974

564

1596

44

45

Мұндай тұрақсыздықтың басты себебі тұратын орынның жоқтығы 

болды.  Бұл  кезеңдегі  орал  қаласы  экономикасында  орын  алған 

кемшіліктер орталық Комитет Пленумдарында Қазақстан КП хатшы-

сы д.А.Қонаев «еңбек бастамаларын қолдаудағы, кәсіпорын жұмысын 

бақылаудағы, ұйымдастырушылық қызметтегі кемшіліктері үшін» орал 

қалалық партия ұйымын сынға алған. Шын мәнінде 1980 жылдың өзінде 

78 бастама болғанмен 18 еңбек бастамасы тек  қағаз жүзінде қалып 

қойған.  дегенмен осындай кемшіліктердің орын алғанына қарамастан 

қала кәсіпорындарының көпшілігінің өз жоспарларын орындауы 1980 

жылы орал қаласына өтпелі Қызыл тудың берілуіне мүмкіндік берді. 

Бұл төрт жыл ішіндегі қала өнеркәсібі мен құрылысындағы өз жоспар-

ларын мерзімінен бұрын орындау жолындағы еңбек коллективтерінің 

жұмысының нәтижесі болды. Себебі 4 жылда қаланың негізгі өндірістік 

қоры 1,5 есеге, кәсіпорындар кірісі 2 есеге дейін өскен.  Тек 1980 жылдың 

І жарты жылдығының өзінде «К.Цеткин коллективі» еңбек өнімділігін 

20% өсіруге қол жеткізіп, мемлекттік сапа белгісі бар 2 млн. 48 мың 

сомның  өнімін  шығарған.  Мұның  өзі  1978  жылмен  салыстырғанда 

3,5  есеге  өсу  көрсеткішін  білдірді.  Өндіріс  жоспарларының  орында-

луына кәсіпорындардағы рационализаторлық ұсыныстар мен жастар 

еңбегінің зор ықпалы болды. 1980 жылы жекелеген кәсіпорындардың 

өзінде  бірқатар  рационализаторлық  ұсыныстар  едәуір  дәрежедегі 

экономикалық тиімділікке қол жеткізуге әкелген. Мысалы, Ет комби-

натында 42 рационализаторлық ұсыныс 59,2 мың сом, Механикалық 

зауыт 1980 жылы 44 ұсыныс пен 2 өнертабыстан  96,5 мың сом,ал 1981 

жылдың 8 айының ішінде 34 ұсыныс пен 1 өнертабыстан 72 мың сом, 

Сауданың облыстық басқармасының асханалар мен ресторандар тресті 

2 ұсыныстан 65 мың сом, «омега» зауыты 1980 жылы 130 ұсыныстан 

105 мың сом, ал 1981 жылдың 8 айының ішінде 85 ұсыныстан 52 мың 

сом экономикалық тиімді пайда алған.

Бұл  жылдарда  кәсіпорындар  жұмысында  ерекше  орын  алған 

комсомол  жастар  бригадаларының  жұмысы  болды.  1981  жылдың 

30-қарашасында  қалада  комсомолдың  250  бастауыш  ұйымы,  336 

комсомолдық  топтары  болған.  Өнеркәсіпте  5298  жастар  жұмыс 

жасаған,  оның  4682-сі  комсомолдар  болған.  Қалада  жүргізушілердің 

«Маяк»(бр.Р.Солдатов), Желаев мекемелері тресінің «Урал» (бригадирі 

А.Поторочин),  ворошилов  зауытында  электрмонтажшылардың 

комсомол-жастар  бригадасы  (бр.  Г.Б.Игнатьева)  тағы  басқалары 

белсенді еңбек етті.

1980-1981жылдардағы 

қала 

экономикасының 

басты 

салаларындағы  жаңашылдық  ұсыныстар  саны  мен  одан  түскен  пай-

даны,  осы  салаларда  еңбек  еткен  жастар  үлесінің  қандай  деңгейде 

болғанын А3-қосымшадан көруге болады. Бірақ кәсіпорындар өз жо-

спарларын  орындап  экономиканың  дамуына  өз  үлестерін  қосқанмен 

экономиканың көкейтесті мәселелерінің көпшілігі әміршіл-әкімшілік 

әдістермен  шешілді.  Кәсіпорындарға  директивалық  жоспарлы  тап-

сырмалар еңбек коллективтерінің келісімінсіз жоғарыдан жіберілді, ал 

еңбек коллективтері оны орындауға тиісті болды. Сөйтіп жоғарыдан 

келген нұсқау кәсіпорынды қандай да болсын шығынға қарамай жо-

спарды оындауға мәжбүр етті.

Экономиканың осындай жолмен дамуы кезеңінде 1981 жылдың 23 

ақпаны мен 3 наурызы аралығында партияның ХХҮІ сьезі болып өтті. 

КоКП сьезі «КСРо-ның 1981-1985 жылдарға арналған экономикалық 

және  әлеуметтік  дамуының  негізгі  бағыттарын»  бекітті.  Сьезд  «ХІ 

бесжылдықтың басты міндеті – халық шаруашылығын тұрақты ілгері 

дамыту, ғылыми-техникалық прогресті  жеделдету және экономиканы 

интенсивті даму жолына көшіру, елдің өндірістік әлеуетін неғұрлым 

тиімді  пайдалану,  қорлардың  барлық  түрлерін  барынша  үнемдеу 

және жұмыс сапасын жақсарту негізінде кеңес адамдарының тұрмыс 

жағдайларын арттыруды болашақта да қамтамасыз ету» деп белгіледі.

Партия  сьезі  белгілеген  міндеттерді  іске  асырудағы  күрес 

кеңес  қоғамының  барлық  саяси,  әлеуметтік-экономикалық,  рухани 

саласының басты мазмұнына айналды. Партиялық, мемлекеттік және 

қоғамдық  ұйымдар,  еңбек  ұжымдары,  бүкіл  кеңес  халқы  өздерінің 

қызметтерінде пария сьезінің нұсқауларын басшылыққа алды. КоКП 

орталық  Комитетінің  1982  жылғы  мамыр  Пленумы    КСРо-ның 

тоқсаныншы жылға дейінгі кезеңге арналған азық-түлік бағдарламасын 

қарап,  бекітті.  Бұл  бағдарлама  азық-түліктің  барлық  түрлерімен 

қамтамасыз етуге, тамақ түрлерін елеулі түрде жақсартуға арналған. 

Бұл бағдарламаны орындаудан орал қаласы да шет қалмады.

ХІ бесжылдық пен 1985 жыл орал қаласы үшін экономика мен 

мәдениетті  дамытудағы  жаңа  кезең  болды.  Бесжылдық  жылдарында 

қала өнеркәсібі 2 миллиард 147 млн. сомның өнімін шығарып, жылдық  

жоспар сомасының үстіне 10 млн. сомның артық өнімін шығарған.

1985  жылдың  өзінде  өнеркәсіп  өндірісінің  көлемі  1980  жылғы 

деңгейінен  орташа  жылдық  19%-тік    өсімнен  32%-ке  өсті.  ХІ 

бесжылдық жылдарында 300 млн. сомның негізгі қоры іске қосылған 

және оның құны 448 млн. сомды құраған, 1980 жылмен салыстырғанда 

24%-ке өскен. Социалистік жарыстың жеңімпаздары болған көптеген 

өнеркәсіп орындары тұрақты түрде жұмыс жасаған. Мысалы, К.Цеткин 

тігін  фабрикасы,  тері  комбинаты,  кондитерлік  фабрика,  Металл 

өнімдері зауыты, оларда в.в.Молосай, К.А.Нығметова, Т.И.Коновалова 

сияқты депутаттар еңбек еткен. Бұл жылдарда шаруашылық механизмі 

46

47

мен  басқаруды  жақсарту  ісі  бойынша  біршама  шаралар  атқарылған. 

Өндіріс  пен  еңбекті  ұйымдастыруды  жақсарту  есебінен  1984  жыл-

мен салыстырғанда 1985 жылы өндірістік шығын 18%-ке қысқарып, 

кадрлардың  кету  коэффициенті  төмендеген.  Барлық  өндіріс  орын-

дарында  еңбекті  ұйымдастырудың  бригадалық  формасы  кеңінен 

таралған. Алдыңғы жылдардағы жаңашылдық ұсыныстар бұл кезеңде 

де жалғасын тапқан. Мысалы, электр желілерін бөлу кәсіпорнындағы 

рационализаторлардың 17 жаңашылдық ұсынысының нәтижесінде 6,3 

мың  сомға  экономикалық  тиімділік  алынып,  39,7  мың  сом  жылдық 

үнемдеудің  жеті  түрлі  шарасы  енгізілген.  Бұл  кезеңдегі  жекелеген 

кәсіпорындардың экономикалық даму мүмкіндігін алсақ, Механикалық 

зауыт  тракторларға  қосымша  бөлшектер  шығару  нәтижесінде  еңбек 

өнімділігін 160%-ке, яғни 2 есеге өсірген. 1985 жылдың 1 қаңтарынан 

зауыт  ірі  масштабты  экономикалық  тәжірибе  жағдайында  жұмыс 

жасаған, ондағы басты көрсеткіш келісімдер бойынша міндеттерінің 

есепке алынуы.  11 айдың ішінде тапсырма 109,5% орындалды. Зауыт-

та ХІ бесжылдықтың жоспарын 252 адам, 9 бригада мерзімінен бұрын 

орындаса, 1985 жылдың тапсырмасын 302 адам, 18 бригада орындаған. 

Қаланың байырғы кәсіпорны ретіндегі Арматура зауытын алсақ, 1984 

жылға  қарағанда  1985  жылы  арматура  шығару  ісі  119,3%-ке  өскен. 

11  айдың  ішінде  халық  шаруашылығы  үшін  210  мың  өнеркәсіп  ар-

матурасы шығарылған. Әсіресе экспортқа арматура шығару жоспары 

мерзімінен  бұрын  орындалған.  Жалпы  ХІ  бесжылдықтың  жоспарын 

экспорт цехы, 3 участок, 6 бригада, 300 өндіріс озаттары орындаған. Ал 

88 адам өз міндеттемелерін 4,5 жылда орындаған.  олардың қатарында 

М.Н.Аубакиров,  Н.С.Қарабасов,  Н.П.Сургучева,  С.Ж.Тлепова    және 

тағы басқалары  болды.

Қала 

экономикасының 

дамуын 

жетілдіру 

бағытында 

жұмыс  орындарын  инвентаризациялау  мен  аттестациялау  ісі 

жандандырылған. Мысалы, 1985 жылы өнеркәсіп орындарында 11500 

орын  инвентаризацияланған,  оның  63%-і  еңбекті  тиісті  деңгейде 

ұйымдастыру талаптарына сай келмеген. Нәтижесінде 288 жұмысшы 

орны  жойылып,  490  жұмысшы  жұмыстан  босатылған.  Сөйтіп  бұл 

жылдарда  инвентаризация  мен  аттестациялау  нәтижесінде  өндіріс 

орындарындағы  жұмыстан  қысқарту  науқаны  басталады.  Сондай-ақ 

өндіріс  орындарының  жұмысында  тоқтап  қалу,  бірқалыптылықтың 

бұзылуы,  техникалық-экономикалық  көрсеткіштерді  орындамау 

сияқты жағдайлар да орын ала бастаған. оны ХІ бесжылдық жоспар-

ларын орындау барысы көрсетті. Мысалы, ет-консерві комбинаты ХІ 

бесжылдық  жоспарын  орындауда  қарыз  болып,  жылдық  жоспар  со-

масына қарай 26 млн сомның өнімін шығармады. Мұның қатарында 

Землячка  атындағы  зауыт  та  болды.  ол  1981жылы  9,5  млн  сомның 

өнімін  шығарса,  1985  жылы  7,9  млн-ға,  яғни  18%-ке  қысқарып,  2,6 

млн. сомның өнімін бермеген.

Бірақ бұл кезеңде экономикада өндірістің теңестірілмеуі, нұсқау 

арқылы басқарылу жағдайында жылдық, тоқсандық, айлық тапсырма-

ларды өзгертіп отыру үйренішікті іске айналды. Мысалы, 1981-1985 

жылдары  республиканың  әртүрлі  министрліктері  мен  ведомствола-

рында  жоспарлар  300-ден  астам  рет  өзгертілген.    Мұндай  жағдай 

қала  экономикасына  да  өз  әсерін  тигізбей  қоймады.  Сонымен  қатар 

халық шаруашылығының да бірқалыпты даму мүмкіндігінен айыры-

луына  әкелді.  Кәсіпорындардың  өз  жоспарларын  орындай  алмауы, 

бітпеген құрылыстардың санының көбеюі сияқты келеңсіз жағдайлар 

орын алып, қаладағы әрбір үшінші өнеркәсіп кәсіпорыны өнім беру 

жөніндегі  өздерінің  міндеттерін  орындамаған.  Сөйтіп  бесжылдық 

жылдарында еңбек өнімділігінің өсуімен қатар 11%-ке жоспарлық тап-

сырма орындалмаған.

дегенмен  бұл  кезеңде  товарлы  өнім  шығару  жоспары  111,9%-

ке  орындалып,  еңбек  өнімділігінің  жоспары  1985  жылғы  деңгейден 

15,1%-ке  артық  орындалып,  қала  кәсіпорындары  600  түрлі  тұтыну 

товарларын  шығарған,  еңбек  өнімділігінің  жоспары  110,7%-ке 

орындалған. одаққа бағынышты кәсіпорындар арасындағы өндірісті 

ұлғайту мен халық тұтынатын товарлар сапасын жақсарту жөніндегі 

1985  жылғы  республикалық  жарыс  қорытындысында    ҚазКСР  мен 

кәсіподақ Кеңесінің өтпелі Қызыл Туын ІІІ квартал бойынша «омега» 

прибор жасау зауыты, ІҮ квартал бойынша ворошилов атындағы ма-

шина жасау зауыты жеңіп алған. 1986 жылдың екі айының жұмысының 

нәтижесі  бойынша  халық  тұтынатын  товарлар  өндірісінің  жоспары 

117,8%-ке орындалған және 2,2 млн. сомға артық шығарылған. Бірақ 

ассортиментті  кеңейту  мәселелері  өте  баяу  шешілген.  Кәсіпорын 

басшыларының барлығы бірдей жергілікті шикізатты қолдану арқылы 

қарапайым  товарларды  шығаруды  кеңейтуге  тиісті  дәрежеде  көңіл 

бөлмейді,  өндіріс  күші  тиісті  мөлшерде  пайдаланбаған.  Мұндай 

жағдайлар әсіресе СМо зауытында, үй еңбегі фабрикасында ерекше 

орын алған. Сондай-ақ қалалық жоспарлау комиссиясы (А.Т.Бижанов, 

А.Ф.Солодовников)  да  экономика  салаларын  дамытуға,  кәсіпорын 

қызметін тиісті дәрежеде бақылауға жүйелі түрде көңіл бөлмеген.

Қала экономикасының сәтті дамуының маңызды жағдайы күрделі 

құрылыс ісі болып табылады. КоКП оК және Министрлер Кеңесінің 

1969 жылғы 28 мамырдағы «Азаматтық тұрғын үй құрылысының са-

пасын жақсартудың шаралары туралы» қаулысы мен 1969 жылғы 22 

шілдедегі  қаулысына  сәйкес  тоғызыншы  бесжылдықта  (1971-1976 

48

49

жылдары) қалада біршама игі істер атқарылған. Тұрғын үй, бала бақша, 

мектеп тағы басқалары да салынған. Мұндай обьектілердің салынуы 

қалада  осы  кезде  жұмыс  жасаған  құрылыс    трестері  мен  құрылыс 

басқармасына  біріккен  жұмысшы-құрылысшылардың  еңбегінің 

нәтижесі еді.

1975  жылы  қалада  алты  жобалау  институты  жұмыс  жасап, 

құрылыс  мекемелері  ретінде    «Уральскпромстрой»,  «Уральсксель-

строй», «Уральскводстрой», үй комбинаты құрылып, жұмыс жасаған. 

Бірақ  шашыраңқы түрде жүргізілген құрылыс осы кезеңде қала ажа-

рын ашпады, әрі құрылыс саласының төмен деңгейде екенін көрсетті. 

дегенмен  1975  жылы  облыс  басшылығына  келген  М.Б.Ықсанов 

пен  өнеркәсіп  пен  күрделі  құрылыс  жөніндегі  салалық  басшы 

М.К.Гиззатулиннің басшылығымен мамыр айында өткен партияның 

облыстық  Пленумында  «облыстағы  күрделі  құрылысты  күшейту 

жөніндегі» мәселе талқыланды[90;7].  Пленумнан кейін көп кешікпей 

қаланың  орталық  бөлігіндегі  көптеген  мекеме-кәсіпорындардың 

мекен-жайлары  ауыстырылып,  жедел  қарқынмен  бірнеше  зауыттар 

салынып    ірі  құрылыс  жұмыстарының  жүргізілуіне  жол  ашылады. 

1975  жылы  қаладағы  бұрынғы  автокөлік  жөндеу  шеберханасының 

орнына «Рахат» дүкені, тігін фабрикасы цехтарының орнына «газжо-

балау» институты бой көтереді. Қала мен облыс көлеміндегі құрылыс 

үшін  польшалық  жабдықтармен  жарақтандырылған  силикат  кірпіш 

зауыты жылына 120 млн дана кірпіш, әктас зауыты – 50 мың тонна 

әктас және 100 мың текше метр керамзитті қиыршық тас, темір бетон 

конструкциялар зауыты 25 мың текше метр кірпіш шығарған.  

Негізі Қазақстан ауыл шаруашылықты аймақ болғанына қарамастан 

КСРо Қазақстанды, оның бір аймағы ретіндегі орал қаласын өзінің 

әскери-өнеркәсіп кешендерінің бір буыны ретінде ұстаған. оны орал 

қаласындағы  әскери  өнімдер  шығаруға  маманданған  зауыттардың 

жұмыс жасағанынан көруге болады. олар ворошилов атындағы зау-

ыт, Метал жасау зауыты. Бірақ жоғарыда атап кеткеніміздей Қазақстан 

бірінші  кезекте  ауыл  шаруашылықты  аймақ  болғандықтан,  оның 

қалаларының кәсіпорындары өнеркәсіп өнімдерінің кейбір түрлерін 

өндіруден  КСРо-да  елеусіз  орында  тұрды.  оны  жеңіл  өнеркәсіп 

саласының  дамуынан  көруге  болады.  Бұл  кезеңдегі  Қазақстандағы 

9  мыңға  жуық  ірі  және  ұсақ  өнеркәсіп  кәсіпорындарының  ішінен 

65-і  ғана  жеңіл  өнеркәсіп  кәсіпорны  болды,  олардың  кейбірі  орал 

қаласында орналасты, әрі көбінің тарихы төңкерістен бұрын басталған 

еді. олардың көпшілігінің құрал-жабдықтары, технологиясы ескі бол-

ды да көбінесе сапасыз өнімдер шығарды. Бірақ осы қайта жабдықтау 

ісі көбінесе салғырттау жүргізіліп, қолда бар мүмкіндіктер толық пай-

даланылмады.  Кейбір  кәсіпорындар  мен  өндірістік  бірлестіктер  өз 

өндіріс  орындарын  кешенді  түрде  техникалық  қайта  жабдықтаудың 

орнына  өндіріс  қуатын  арттыруға  шамасы  келмейтін  жекелеген  ме-

ханизмдер  мен  машиналарды  ғана  жаңартумен  шектеліп  отырған. 

Бөлінген  күрделі  қаржының  өзі  де  жартылай  игерілген.  Кейде 

кәсіпорындарды техникалық қайта жабдықтау мен қайта құру шара-

лары ресурстарды үнемдеу жағына жеткілікті көңіл бөлмеген. 

Жалпы  1970-1980-ші  жылдардағы  қоғам  дамуындағы 

тоқыраудың,  экономикалық  дағдарыстың  айқын  салдарын,  яғни 

халықтың қатысуынсыз, зауыттардың күш-қуатын есептемей, шикізат 

қорларын  ескермей  жасалған  жоспарлардың  өнім  шығаруда  сапа 

емес, сан қууға, жұмысшылардың ынта-ықыласын төмендетуге әкеліп 

соқтырғанынан  көреміз.  Сөйтіп  бұл  жылдарда  КСРо-ның  бірыңғай 

халық шаруашылығы жүйесіне кірігіп кеткен Қазақстан экономикасы 

да, оның бір аймағы орал қаласы өндірісі де қалыпты да, қарқынды 

дами алмады.Қалада маман жұмысшылар саны өсіп, творчестволық 

белсенділік    жетілдіріліп,  өнеркәсіп  орындарының  үздіксіз  дамуы-

на  жағдай  жасалғанмен  оның  өзі  орталықтың  саясатының  әсерінен 

қарама-қайшылыққа  толы  болды.    Өйткені  бұл  кезеңде  республи-

ка  өнеркәсібінің  жартысына  жуығы  одақтық  министрліктердің 

қарамағында болды. одақтық ведомстволар республикадан шикізат ре-

сурстарын алып, зор пайда тауып отырды. Бірақ Қазақстан бюджетіне, 

оның  экономикалық  аудандарына  инфрақұрылымды  дамыту  үшін 

қаржы  бөлмеді.  Бұл  кезеңде  одақ  республика  кәсіпорындарынан 

жылына  15  млрд  сом  жалпы  табыс  алып  отырса  да  республикалық 

бюджетке тек қана 31 млн. сом немесе 1%-тей  ғана қаржы аударған.  

Мұндай  қаржы  көлемі  кең  байтақ  Қазақстан  жеріндегі  өндіріс 

ошақтары  үшін  тамшыдан  да  аз  болатын  еді.  осындай  қаржы  бөлу 

мәселесіндегі  кемшіліктер  өнеркәсіп  өнімінің  кейбір  түрлерін 

өндіруде жоспарлық тапсырмалардың орындалуын тежеді. Сондай-ақ 

өндірісті жоспарлауда, еңбек тәртібін бұзуда, технология, ғылым мен 

техника жетістіктерін өндіріске енгізуде кемшіліктер орын алды. Бұл 

жылдарда жалпы өнім көрсеткішін өсіру ауыр өнеркәсіп пен күрделі 

құрылыс саласында басты орын алды. Әсіресе бұл салаларда қымбат, 

бірақ жоғары ғылыми-техникалық көрсеткіштерге жетуді қамтамасыз 

ете  алмайтын  обьектілердің  салынуы  негізгі  орын  алды.  олардың 

салынуының ұзақ мерзімге созылуы ұлттық байлықтың шығынының 

орын  алуына  әкелді.  Бірақ  партия  сьездерінде    бұл  кемшіліктердің 

аталып өтуінің орнына ірі зауыттардың қатарға қосылуы туралы  зор 

мақтанышта есеп беріліп отырған. Еңбекті, материал мен ақшаны көп 

жұмсаған қызметкер мен кәсіпорын көрсеткіштері жоғары бағаланып, 

50

51

марапаттталған. Сондықтан кемшіліктерді атап, сынға алмау, түземеу 

салдарынан  республикада  да,  оның    аймақтарының  экономикасыда   

ілгерілеу  қарқынынан  айырыла  бастап,  шаруашылық  пен  мәдениет 

салаларында    іркілістер  көбейіп,  қиыншылықтар  жинақталып, 

шешілмеген мәселелер көбейді.

Республиканың  орталықтың    шикізат  базасы  ретінде  сақталуы, 

әрі  экономиканы  басқарудың  қатаң  орталықтандырылған  жүйесі 

өнеркәсіптің  шикізат  өндірушілік  сипатын  сақтады.  Сондықтан 

орталық үкімет республика экономикасында кен шығаратын салаларға 

басымдық  беріп,  одақтық  министрлікке  бағынышты  өнеркәсіпке 

жеткілікті көңіл, қаржы бөлмеді. одақтық ведомстволар республикалық 

шикізат  ресурстарын  құныға  алғанмен,  одан  орасан  зор  пайда 

тапқанмен, республика бюджетін инфрақұрылымды дамытуға қаржы 

жұмсамады.  Сөйтіп  халық  шаруашылығында  істі  жүргізудің  дұрыс 

ұйымдастырылмауы елде дағдарысты тереңдетті.

Қорыта айтсақ соғыстан кейінгі кезеңдегі жалпы Қазақстанда да, 

орал қаласында да өнеркәсіптің экстенсивті даму сипаты басым бол-

ды. осы кезеңдегі экономикадағы нұсқаулық, ғылыми  тұрғыдан жо-

спарланбау шалағай жоспар, шамадан тыс міндеттемелер алу тағы сол 

сияқты экономикалық өсім көрсеткіштері арасынан жалпы тауарлық 

өнімді  үстем  көрсеткіш  ретінде  пайдалану  Қазақстанның  да,  оның 

аймағының бірі орал қаласының да индустриалдық дамуын бұзушы 

негізгі элементтерге жатты. 1950-1970-жылдарда бүкіл Қазақстандағы 

сияқты  орал  қаласының  дамуында      бірқатар  кемшіліктер  де  орын 

алды. олар:

1  экономиканың шикізаттық бағытта дамуы;

2  өндіруші секторға сай өңдеуші сектордың дамытылмауы.

3  өндірістің ысырапқорлық сипаты;

4  жоспар қуушылық;

5  құрылыс өнеркәсібінің баяулығы.

Бұл  кемшіліктер  ең  алдымен  орталықтың  біріншіден,  өлкедегі 

аса  бай  табиғи  ресурстарды  қолдан  келгенше  көбірек  пайдалану; 

екіншіден, қоршаған ортаны ластайтын, экологиялық зиянды, қуатты 

көп  жұмсайтын  өндіріс  орындарын  ұлттық  шет  аймақта  қалдыру; 

үшіншіден, ұлттық аймақты мәңгілікке тәуелді аймақ ретінде қалдыру 

мақсатынан  туындаған  еді.    ол  үшін  аймақта  сапалы  бұйымдарды, 

машина,  станок,  электротехника  тауарларын,  көпшілік  тұтынатын 

бұйымдарды шығармай, олардың негізгі бөлігін орталықтағы өндіріс 

орындарынан  әкелу  саясатын  жүргізді.  Соғыстан  кейінгі  Қазақстан 

экономикасының  дамуын  зерттеген  батыс  зерттеушілерінің  бірі 

Зев Кац пен ағылшын зерттеушісі Ги Имарт 1946 жылды Қазақстан 

экономикасының  кеңестік  модернизациясының  басталған  кезі  деп 

көрсетеді. олардың

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: