М.Өтемісов атындағы БҚму ғалымдарының ғылыми еңбектерінің сериясы / Тарих

144

145

ҚОРЫТЫНДЫ

    

2006  жылдың  3-4  қазан  аралығында  орал  қаласында  өткен 

Қазақстан-Ресей  достық  форумында  Ресей  президенті  в.в.Путин 

«Біздің ортақ форумымыздың кездесу орын ретінде орал қаласы, талас 

жоқ, өте сәтті таңдалып алынғанын атап көрсетуге тиіспін. Бұл аумақ 

Ресей мен Қазақстанның мемлекеттік шекараларының ең ұзын бөлігін 

құрайды. Яғни ол 1532 шақырымға созылып жатыр. Әрі онымен бес 

бірдей Ресей аймағы шектеседі. орал қаласының тек өзіне ғана тән 

қайталанбас кескін-келбеті мен айшықты ажары бар екен. ол Ресей 

мен  Қазақстандағы  қалалардың  бірде-біріне  ұқсамайды.  Сондай-ақ 

бұл қаланың аса бай тарихы бар екені бәрімізді де қызықтырады. Әрі 

оның келешегінің кемел болатынына да күмәнім жоқ. орал қаласының 

тағы бір басты ерекшелігі ол Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде 

орналасқаны деуге болады» деп өз пікірін білдірген еді. Біздің ел ба-

сымыз  да  Батыс  Қазақстан  облысының  орталығы  ретінде  қаланың 

әдемі  де  әсем  қала  екендігін  айта  келіп,  орал  әлем  назарындағы 

шаһар  екендігін  жеткізді.  Қаланың  мұндай  сипаттамаға  ие  болуы 

оның  ұзақ  жылдар  бойғы  даму,  өркендеу  тарихына  байланысты 

екендігі  сөзсіз.  Еуразия  күндігінде  орналасқан  орал  қаласының  тез 

де, қарқынды дамуы соғыстан кейінгі кезең болды. Соғыстан кейінгі 

төртінші бесжылдық жоспары жалпы орал қаласының экономикалық 

деңгейінің  көтерілуіне  және  оның  ары  қарай  дамуына  жол  ашса, 

қала  өнеркәсібінің  қарқынды  дамуы  сегізінші  және  он  екінші  

бесжылдықтар арасында жүзеге асты.

 Қала кәсіпорындарының шығарған жалпы өнімі үнемі өсіп отыр-

ды. Әсіресе өндірістің жетекші салалары ретінде: машина жасау, тамақ 

өнеркәсібі,  құрылыс  индустриясы  1950-1970  жылдарда  қарқынды 

дами  бастады.  Бұл  салалар  ішкі  республикалық  еңбек  бөлінісінде 

орал  қаласының  өзіндік  қомақты  үлес  алуына  мүмкіндік  берді.  

Қалада ірі өндіріс ошақтарының салынды. Мысалы,

 

жаңа асфальт за-

уыты, сүт зауытымен, қабырға материалдарын шығару зауыты, жылу-

энергетикалық  орталығы, нан зауыты, «Сантехдеталь» кәсіпорны бол-

ды. Бұл өндіріс орындарының барлығы жоспарлы экономикаға толық 

сәйкестендіріліп, жоспарлар мен міндеттемелерді орындау бағытында 

жұмыс жүргізді.      Қала құрылысын жетілдіру, дамыту мен жақсарту, 

көркейту мен көгалдандыру  ісі  қала әкімшілігі үшін қай уақыттада 

кезек күттіртпейтін мәселеге айналды.  Нәтижесінде қазіргі таңда  қала 

республикадағы    тарих  қойнауына  бай,      сәнді  де  әдемі  қалалардың 

біріне айналды.

1946-1970 жылдар арасында қала экономикасы қалпына келтіру, 

өндірісті жүйеге келтіру міндетін жүзеге асыру мақсатында  мына  ша-

раларды маңызды деп айтуға болады:

- одақ белгілеген соғыстан кейінгі  бесжылдықтар жоспарын орын-

дау жолындағы жұмысшылардың еңбегін ұйымдастыру жұмыстарын 

жүргізілді;

- 1950-1970 жылдары қалада жаңа өндіріс орындары  ашылды:

- 1970-1990-ші жылдарда қала экономикасын өндірісті техникалық 

тұрғыдан  қайта  жабдықтау,  өндіріс  технологиясын  жаңарту,  өнімнің 

сапасы  мен    түрлерін  жақсарту,  еңбекті  жетілдіру  жолдарын 

іздестірумен және қайта құруға бағытталған әрекетімен ерекшеленді. 

Бірақ осы қайта жабдықтау ісі көбінесе салғырттау жүргізіліп, қолда 

бар  мүмкіндіктер  толық  пайдаланылмады.  Кейбір  кәсіпорындар 

мен  өндірістік  бірлестіктер  өз  өндіріс  орындарын  кешенді  түрде 

техникалық  қайта  жабдықтаудың  орнына  өндіріс  қуатын  арттыруға 

шамасы  келмейтін  жекелеген  механизмдер  мен  машиналарды  ғана 

жаңартумен шектеліп отырды. Бөлінген күрделі қаржының өзі де жар-

тылай игерілген. Кейде кәсіпорындарды техникалық қайта жабдықтау 

мен қайта құру шаралары ресурстарды үнемдеу жағына жеткілікті көңіл 

бөлмеді.  Нәтижесінде  өндірістің  ысырапқорлық  сипаты;  халықтың 

қатысуынсыз, заводтардың күш-қуатын есептемей, шикізат қорларын 

ескермей  жасалған  өнім  шығаруда  сапа  емес,  сан  қууға  негізделген 

жоспар  қуушылық,  жұмысшылардың  ынта-ықыласын  төмендетуге 

әкелген тоқыраудың, экономикалық дағдарыстың айқын көрінісі 1970-

1980-ші жылдарда орал қаласында да  көрініс алсада, Х-бесжылдықта 

қала едәуір жетістіктерге  қол жеткізді. Мысалы, өнеркәсіп өндірісінің 

көлемі  16,1  пайызға  өсіп,  мемлекттік  жоспарды    7,8  миллион  сомға 

артық орындады. Яғни бұл көрсеткіш 40-жылдармен салыстырғанда 

30 есеге өскен. осындай  жетістіктер қала территориясының кеңеюіне, 

тұрғындар санының өсуіне, қала құрылысының дамуына оң әсер етті. 

Мысалы, 1959жылы қала тұрғындары 113381 мың(29,7%), қазақтары 

-9962(2,6%) болса, 1999жылы 251761(40,8%), қазақтар -99624(16,2 %) 

болса, 2011 жылы қаланың жалпы халық саны 291355 мың болды.

Кеңестік  кезеңде  қаланың  өндіріс  орындары  мен  қала 

еңбекшілерінің  селоға  шефтік  көмегінің  айқын  үлгілері  орын  алды. 

Қаланың  мәдени-саяси  даму  жағдайынан  кеңестік  кезеңде  ұлттық 

мәдениет пен дәстүрлердің дамуы шектеліп, ұлттық сана имперлік сая-

сат шеңберінде тұншықтырылып келгенінің көрінісі айқын байқалды. 

Клубтар,  мәдениет  кешендері    мен  кітапхана  қорларының  басым 

бөлігінің орыс тілді болуы қалада ұлттық мәдениетті дамытудың басты 

кедергісі болды. 1980-жылдардың ортасына дейін қалада 2 ғана қазақ 

146

147

мектебінің,  С.Сейфуллин  атындағы  мектеп-интернат  пен  Сауықтыру 

мектеп-интернатының ғана болуы ұлттық мәдениет пен тілдің дамуы-

на жол берілмегенінің басты куәсі болды. Бұлардың өзі де облыстық 

деңгейдегі мектептер болды, қалалық бірде-бір қазақ тіліндегі  мектеп 

пен бала бақша  болмады. Сондай-ақ 1980-жылдардың ортасына қарай 

қалада жұмыс жасаған 29 клуб, 3 мәдениет үйі, 110 кітапхана, 2 өнер 

мекемесі, 3 музей мен 6 кинотеатрдағы жүргізілген жұмыстардың да ба-

сым бөлігі орыс тілінде болды. Мұның бәрі қалалық партия комитетінің 

бақылауымен және тікелей нұсқауымен жүзеге асырылды. 

Қала  облыс  орталығы  ретінде  бүкіл  облыс  экономикасы  мен 

мәдениетінің  дамуына  қолайлы  жағдай  жасап,  жетекшілік  роль 

атқарды. Ауыл шаруашылығының дамуын қамқорлыққа алып, облыс 

аудандарын  кадрлармен,  техникамен  жабдықтады.  Қала  еңбекшілері 

жыл сайын елдің ортақ қазынасына өздерінің қомақты үлестерін қосып 

отырды. 

Еліміз егемендік алғаннан кейін де қала өзінің орталық ретіндегі 

ролін сақтап қалуда. Қаланың қоғамдық-саяси өміріндегі тарихта өз ор-

нын алатын тәуелсіздікке ұмтылу бағытындағы 1991 жылғы қыркүйек  

оқиғасын ерекше атауға болады. Қаланың әкімшілік басқару жүйесі де 

бірқатар өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, қала әкімінің қызметі, қазақ 

тілі қоғамының, мәдениет бөлімінің жұмыстарын айтуға болады.

Қаланың  экономикалық даму   бағыты бірден нарықтық жағдайға 

бейімделіп,  қазіргі  таңда  өндіріс  орындарының  жұмыстары  оң 

нәтижелерге қол жеткізуде.  оған бірден-бір себепші болып отырған 

Елбасының  республика аймақтарының  әлеуметтік-экономикалық да-

муын  жүзеге асыру бағытындағы саясатын бейнелейтін әр жылдардағы 

қабылданған «ҚР-ның халқына арналған Жолдауларына» байланысты. 

Қала республикамызда  ғана емес көрші  және шет мемлекеттермен  

де  жоғары  экономикалық,  саяси,  мәдени  бағытта  қарым-қатынастар 

орнатты.  Бұл  байланыстар  негізінен  ХХ  ғасырдың  60-жылдарында 

бастау  алып,    шет  елдерге  мия  өнімдері,  тері-  тон  бұйымдары,    ар-

матура өнімдерін шығарумен танымал болды. Сонымен қатар қазіргі 

таңдағы орал қаласының  экономикалық-саяси беделін айқындайтын 

тарихи  оқиғалардың  бірі шекаралық облыстардың  ынтымақтастық 

форумының 2006 жылдың 3-4 қазан аралығында өтуі. Форум аясында  

маңызы зор  бірнеше құжаттарға қол қойылды. Қазақстан мен Ресей 

шекаралас  облыстары  басшыларының    кездесу    орны  ретінде   орал 

қаласының  таңдалуы кездейсоқтық  емес. Себебі екі мемлекет ара-

сында 94  бірлескен кәсіпорын жұмыс істеп, олардың тауар айналы-

мы 10 млрд. АҚШ долларын құраса, соның 840 мың доллары Батыс 

Қазақстан облысының еншісінде. 

Қазіргі таңда жалпы Батыс Қазақстан облысында әлемнің 34 елінен 

211 шетелдік  және 140-тан астам бірлескен  кәсіпорын  жұмыс істейді. 

Республиканың  экономикасына  тартылған    шетел  компанияларының 

инвестициялық  үлесінің  басым  бөлігі  Батыс  Қазақстан  облысының  

өндіріс  орындарының  еншісінде.    Мұның  өзі  қаланың    нарықтық 

экономиканың талаптарына сай, ірі серіктес маңызы бар аймақ бола 

алатындығын айғақтайды.

  

оның дәлелі қаладағы жұмыс істеп тұрған 

ірі  өндіріс ошақтары ретіндегі «диана» фабрикасы мен «Зенит», «оме-

га»,  Жөндеу  зауыттарына    «Иновациялық-технология»  мемлекеттік 

бағдарламасының  енуі болып табылады.. 

Қала  көркін абаттандыру және көшелерді көріктендіру  ісі 2000 

жылдан  бастап    қарқынды  қолға  алынды.  «Жасыл  ел»    мемлекеттік 

бағдарламасын    жүзеге  асыру  мақсатында  қала  көшелерін  

көгалдандыру,  тазалық  айлықтарын  өткізу,  көше  жолдарын  кеңейту 

және тегістеу жұмыстары  жасалуда.

Республиканың  жалпы  әлеуметтік  деңгейінің    өсуі  орал 

қаласының  тұрғындарының өміріненде айқын  көрініс тапты. Аймаққа 

тартылған  шетел    компаниялары  әлеуметтік  саланың  дамуына  да 

қомақты инвестициялық қаржы бөлуде. Мысалы  шетелдік КПо ком-

паниясы  қаржыландырған  қаланың орталығынан бой көтерген қазақ 

драма театры, мұз айдыны,   № 30,44, 34 жалпы білім беретін соңғы 

үлгіде салынған қазақ мектептері,  жүзу бассейні, облыстық жұқпалы 

аурулар  ауруханасын  айтуға  болады.  Сондай-ақ  шетел  компания-

лары  қаланың  тарихи маңызы бар және ескі ғимараттарды күрделі 

жөндеуден    өткізуге  де  ат  салысуда.  Республикадағы  «Мемлекеттік 

тұрғын  үй»  бағдарламасының  орындалуы    отандық  инвестиция-

лар мен жеке  сектор есебінен өсуде. Қалада тұрғын үй құрлысының  

қарқынды  жүруінің  нәтижесінде  қаланың  территориялық  көлемі 

ұлғаюда.  Жаңадан  №  6-шы,  7-ші,  «Арман»,  «Көктем»,  «Ғалымдар 

ауылы»,  «Жақсы  ауыл»,  «Жұлдыз»,  «Самал»  мөлтек  аудандары  бой 

көтерді. Қала халқының әлеуметтік  жағдайының жақсаруына байла-

нысты  халықтың тұрмыс деңгейі көтерілді. Соңғы үлгідегі  тұрмыстық 

бұйым түрлерінің  көбеюіне байланысты, халық сұранысының   артуы  

нарықтық  өмірге  бейімделген  ірі  сауда  орталықтарының  ашылуына 

негіз болды. Мысалы, «Сулпак», «достық», «Электроника планетасы» 

және тағы басқа сауда үйлерін, «орал», «Променад» сауда және ойын-

сауық орталықтарының ашылуын айтуға болады. Қала тұрғындарының  

жалақысы орта есеппен 1993 жылмен салыстырғанда 8,5 есеге өскен.  

Мысалы, 1993 жылы  орташа жалақы 1822 теңге болса, 2000 жылы 

12061 теңгені,  ал 2006 жылы 15300 теңгені, 2011жылы орташа еңбек 

ақы 69401 теңге құрады.  

148

149

Әлеуметтік-тұрмыстық  деңгейдің  жақсаруы    қала  халқының 

негізгі  бөлігінің  шағын  және  орта  кәсіпкерлікпен  шұғылдануына 

негіз  болды.    1999  жылғы  санақ  бойынша  қала  халқының  23,6% 

кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс жасаса,  0,9%-жеке адамдарда, 

0,1-өз кәсіпорындарындарында жұмыс жасаса, 1,7%-жеке кәсіпкерлік 

іспен  айналысқан  болса,  қазіргі  таңда    жеке  кәсіпкерлік  іспен  айна-

лысу  көрсеткіші екі есеге өсті. Сондай-ақ қала халқының бір бөлігі 

жұмыссыздар  тобын  құрайды.  Елбасының  «елдегі  кедейшілікпен 

күрес»  бағдарламасына  сәйкес      қалада    тұрғындарын  жұмыспен 

қамту орталығы ашылып, онда  6 мыңнан аса жұмыссыздар тіркелген.  

орталық  оларды  жұмыспен  қамту  мақсатында  арнайы  курстарға 

оқытып, еңбек жәрменкелерін ұйымдастырып отырады.

орал  қаласындағы  мәдени-білім  ағарту  саласында    біршама  игі 

істер атқарылуда. 2001 жылғы  ресми мәліметтер бойынша  55 жал-

пы  білім  беретін  мектеп,  оның  9  таза  қазақ  мектебі,  4  аралас  мек-

теп, 29 бала бақша, 7 жасөспірімдер клубы, 200 адамдық штаты бар 

мәдени-ағарту  бірлестігі  жұмыс  жасаса,  олардың  саны  қазір  өсуде. 

облыстық 2005 жылғы статистикалық мәлеметтерге  жүгінсек,  қалада 

2 мемлекеттік және 8 мемлекеттік емес жоғарғы оқу орындары, 9 кол-

ледж,  3  театрлық-көрермендік  мекеме,  9  мұражай,  4  кинотеатр  мен 

3 мәдениет пен демалыс саябағы, 206 клубтар мен 372 кітапханалар 

жұмыс  істейді.  Творчестволық  коллективтер  арасында  «Ақжайық» 

вокальды-хореграфиялық  ансамблі,  «орал  сазы»  фольклорлық 

ансамблі,  «Назерке»  хореграфиялық  ансамблі,  қазақ  халық  аспаптар 

оркестрі  қаланың  мәдени өмірінің жандануына негіз болуда. 

Тәуелсіздік   жылдарындағы орал қаласының  жалпы дамуындағы 

жетістіктердің  нәтижесі  мен  қиындықтарын  негізге  ала  отырып, 

қаланың  одан әрі өркендеуінің  2010 жылдарға арналған әлеуметтік-

экономикалық дамуының стратегиялық жоспарын  қала әкімшілігінің 

басшылығымен  2000  жылы  қабылданған  еді.  Бұл  жоспардың  негізгі 

басымдық бағыттары  мыналар болып табылды:

- Мұнайгаз саласы арқылы экономикалық өсу, шикізат өңдейтін 

кәсіпорындарды,  осы  салаға  қызмет  ететін  қосалқы  кіші  және  орта 

өндірісті дамыту;

- өнеркәсіп секторын импорт алмастыруға бағыттау, шығарылған 

өнімнің сапасы мен бәсекелестік қабілеттілігін көтеру;

Өзіндік жеке электрэнергиясын дамыту;

Ауыл шаруашылық өндірісін дамыту;

Транспорттық-коммуникациялық инфраструктураны дамыту;

Әлеуметтік  саланың  (білім  беру,  денсаулық  сақтау,  халықты 

жұмыспен  қамту  мен  әлеуметтік  қорғау)  тұрақты  және  сапалы 

жұмысын қамтамасыз ету;

Салық жинау базасын кеңейту мен жергілікті бюджетті нығайту;

Ресей  Федерациясының  шекаралас  облыстарымен  көршілік 

достық қатынастарды нығайту.

Сонымен орал қаласының 1946-2011 жылдардағы даму тарихын 

қорыта келе мынадай тұжырымдар жасауға болады:

орал қаласының облыс орталығы болып қалыптасуына, жергілікті 

кәсіпшіліктің  дамуына  Ресей  аумағына  жақын  орналысып,  оның 

бірнеше  облыстарымен  шектесуі  және  темір  жол  торабының  жан-

жақты экономикалық байланыс жасауға мүмкіндік беруі әсер етті;

ХІХғасырдың  аяғынан  басталған  миграция  ағыны,  қоныс 

аударушылардың  көп  келуі  оның  соғыстан  кейінгі  1950-1970 

жылдардағы  тың  игеру  кезінде  жалғасын  табуы  демографиялық 

құрылымға  әсер  етіп,  жергілікті  халықтың  үлес  салмағы  кеміп, 

орыстанушылық белгілер күшейді;

орталықтың  өктемдігі  қала  экономикасын  шикізат  көзіне  ай-

налдырып,  кәсіпорындарды  салуда  экологиялық  жағдай,  жергілікті 

халықтың мүддесі ескерілмеді;

Маман жұмысшыларды даярлауға облыс, қала басшылығы көңіл 

бөлмеді, өндіріс тұтқаларына қазақ ұлтының өкілдері тағайындалмай, 

шеттетілді. оны біз д-қосымшада мысал ретінде келтірдік.

Қаланың қоғамдық өмірі мен мәдени орталық ретінде дамуы жал-

пы  облыс  тұрғындарының  мәдени  өсуіне,  рухани  жағынан  баюына 

жақсы ықпал етті, бірақ ол орыстандыру сипатында жүрді;

Қала  тарихында  ерекше  орны  бар,  ұйымдастырушылық 

қабілеттерімен  көрінген,  қаланың  мәдени-әлеуметтік  және 

экономикалық  дамуына  өлшеусіз  үлес  қосқан  бірқатар  абзал  аза-

маттар болды. олар орал қаласы орталығы болған Батыс Қазақстан 

облысының басшылары М.Б.Ықсанов, Қ.Қ.Жақыпов, Н.Есқалиев. 

орал  қаласының  тәуелсіздік  жылдарындағы  оң  өзгерістерді 

сараласақ

облыс  және  қала  әкімшілігіне  қазақ  ұлтының  өкілдерінің 

басшылыққа келуі. Қ.Көшербаев, қала әкімдері болған о.Рахимбердин, 

в.М.Мұқатаев және  тағы басқалары:

Қала экономикасының нарыққа бейімделіп,  өндіріс орындарына 

иновациялық-технологиялық  бағдарламаның енгізілуі:

Қала  орталығынан  соңғы  үлгідегі  қазақ  мектептері  мен  мәдени 

ошақтарының ашылуы:

Жастар мәселесінің қолға алынуы:

Халықтың әлеуметтік-тұрмыстық деңгейінің көтерілуі:

Қала құрылысының өсуі. 

Жалпы  2010 жылдың қорытындысы бойынша облыс әлеуметтік-

150

151

экономикалық  даму  көрсеткіштеріне  орай  республикада  төртінші 

орынға  тұрақтады.  осы  кезең  ішінде  875,6  млрд  теңгенің  өнеркәсіп 

өнімдері  өндірілген.  Өңдеу  өнеркәсібінің  өсімі  174  пайызға  жеткен. 

облыс экономикасын дамытуға 210,8 млрд теңге инвестиция салынған. 

орташа жалақы көлемі 15,7 пайызға артты.

орал  қаласы әлеуметтік-мәдени даму рейтингісі бойынша екінші 

шаһар  деген  атақ  алды.2009  жылы  Маңғыстау  облысында  өткен 

Қалалардың  халықаралық  ассамблеясы  сессиясында  осы  беделді 

ұйымға  толық  мүше  болып  қабылданған  орал  қазір  ТМд  елдері 

ішіндегі тарихы мен мәдениеті бай таңдаулы қалалардың бірі атанып 

отыр. 

Кемелдікке ұмтылған орал қаласының әлеуметтік-экономикалық 

тарихи-мәдени келбеті осындай.

Пайдаланған әдебиеттер мен деректер 

1 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. А., «Ата мұра». 1999.-296 

бет.

2 Ғарифолла Есім. Қазақстанның болашағы қалаларға байланы-

сты. // Жас Алаш, 2001. 20 қазан.

3 Перцик Е.Н. Города мира. М.,1999. – 380 с. 

4  Қозыбаев  М.Қ.  История  и  современность.  Алма-Ата: 

Ғылым,1991.-254с.

5  Кушаев  Г.А..Этюды  древней  истории  Степного  Приуралья. 

Уральск. диалог 1993.-171с.  

6  Рысбеков  Т.З.  Өскен  өлке  тарихы.  орал,  1997–  179  б.;  Менің 

Қазақстаным. орал, 2001.-205 б.

7 Чесноков Н. Уральску -350 лет. Алматы,1963; На куполе –сто-

летний отблеск: Уральск сто лет назад. Уральск, 2003.-134 с.

8 данилевский К., Рудницкий Е. Урало-Каспийский край (Ураль-

ская губерния и бывшие земля Уральского казачьего войска и Ураль-

ская область). Уральск,1925.; дроздов Г.Н. Уральский округ и его райо-

ны. Уральск, 1930; Карманный справочник на 1937 г. Алма-Ата, 1937.

9 Горячева А.А. Город верный в конце XIX века. в кн.: вопро-

XIX века. в кн.: вопро-

 века. в кн.: вопро-

сы истории Казахстана /уч. Записки КазГУ. т. 43. вып. 9. – Алматы.- 

1962; Туманшин К.М. основание и развитие Петропавловска и уезда 

во второй половине XVIII-первой половине XIX вв. // Учен. Записки 

Кустанайского гос. Пединститута. Т. VI. История. 1961.; Чемирбаева 

Б.И. История возникновения  и развития Риддера (1786-1917). Авторе-

ферат диссертации на соискание ученой степени кандидата историче-

ских наук. Алма-ата, 1969.-36 с.  Алпысбаева Г. Проблемы социально-

экономического развития г. Акмолы (1832-1917гг). Автореферат дис-

сертации на соиск. учен. степ. канд. ист.наук. – Алматы, 1997.-38 с.

10 Москалев Г.Е. особенности географического положения Яиц-

ко- Уральска //Уральск,1956.- 80 с.; Хозяйственний облик дореволюци-

онного  Яйцка-Уральска.  Уральск , 1956. - 82 с.

11 Ишмурзин У. История  джамбула ( 1864 – 1917 г.г.) – Алма-

ты,  1969.;  Алексеенко  Н.в.  Усть–Каменогорск.  Алматы.  Казахстан, 

1970.-102 с.; Елагин А.С. Кустанай: вчера, сегодня и завтра. Алматы, 

1979.–247 с.; Ердавлетов С.Р. Тараз – Аулие- Ата - джамбул. Алматы: 

Казахстан, 1983 – 144 с.; Семипалатинск. Алматы. Наука, 1984 – 224 

с.;  Нұрғалымова  К.С.  Ақтөбе  қаласының  тарихы(1946-1991жж.)та-

рих ғыл.кандидаттық дәреже Алу үшін даярл. диссертация,  Алматы, 

1994.-138б.;  Кузутбаева  Б.К.  Социально-экономические  развитие  г. 

Актау(1959-2001гг). дис. на соис.степ. док.ист.наук. Алматы,2001-149с.; 

152

153

Қырықбаева Э.о. Семей қаласының тарихы: әлеуметтік-экономикалық 

және мәдени аспектісі (1946-1990жж.) тарих ғыл.док. атағын алу үшін 

даярл. диссертация. Алматы, 2000.-230б.

12 Герасимова Э.И. Уральск. Исторический очерк (1613-1917гг) 

Алматы. Наука, 1969.-214 с.

13 ИскаковУ.М. Города Казахстана: проблемы социально – эконо-

мического развития. Алматы. Наука, 1985.– 160 с.; Города в системе 

расселения Казахстана// экономико-демографический аспект/ АН РК 

Совет  по  размещению  производительных  сил.  Алма-Ата,1992.-216с. 

Проблемы  социально-экономического  и  этно-демографического  раз-

вития городов Казахстана. (тематичечсий сборник научных трудов под 

ред.колл. Ж.К. Касымбаева)  Алматы, 1985.-101 с.

14 Басенов Т. Портреты городов Казахстана. Алматы:Казахстан, 

1967.-52 с.; двоскин Б.Я.,Голиков Н.Ф. Будущее городов Казахстана. 

Алматы,1975.-19 с; Сарсембаев Т. Социалистические преобразование 

в Казахстане и развитие городов. Алматы. Знание, 1970.-263 с.

15  Елагин  А.С.  Города  Казахстана  в  период  строительство  со-

циализма//  Актуальные  проблемы  истории  советского  Казахстана.-

Алматы:  Наука,1980.-344  с.;  История  городов  Казахстана  (отв.  Ред.

Елагин А.С.) Алматы: Ғылым, 1984. - 224 с. 

16

 

Қасымбаев Ж.К. Города восточного Казахстана в 1861-1917гг. 

(социально-экономический  аспект)  Алматы,1990.  –  104  -б.;  История 

г.Акмолы (1852-1917гг.) Алматы, 1995.-345 с.

17 Сармурзин А.Г. деятельность КПСС. по индустриальному раз-

витию Казахстана ( 1959 – 75 г.г. ) Алматы: Наука,1981 – 304 с.; Коша-

нов А.К. Индустриальный прогресс Казахстана в период развитого со-

циализма. Алматы, 1979.-301 с.; Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана 

за 70 лет.Алматы: Наука, 1987-160 с.; Коваль в.И. Механизмы торма-

жения и социально-экономическое развитие Казахстана в 70-80годы // 

о прошлом для будущего. Алматы, 1990.- 227 с.

18  Чуланов  Г.  Промышленость  Казахстана  за  годы  Советской 

власти.  Алматы,  1951.-101  с.;  Кийкбаев  Н.Промышленность  Казах-

стана  в  первой  пятилетке.  Алматы.  Казгосиздат,  1951.-  95  с.;  Коль-

цов  в.Развитие  промышленности  Казахстана.  Алматы,  Казгосиздат, 

1961.-284 с.; Симаков К. очерк развития промышленности Казахста-

на.  Алматы.  Казахстан,  1970.-212  с.;  Әбутәліпов  Ж.  ҚазССР  халық 

шаруашылығы он екінші бесжылдықта.-Алматы. Білім, 1987.-142 бет.; 

Абишев Б.Н., Нурмухамедов С.Б. Казахстан на современном этапе раз-

вития социализма. Алматы, 1977.

19 Нусупбеков А.Н. Формирование и развитие советского рабо-

чего класса в Казахстане. Алматы. Наука, 1966 - 242 с.; Нусупбеков 

А.Н. вопросы истории Казахстана (Избранные труды). Алматы. Наука, 

1989. - 344 с.; Алтаев А.Ш. Социальное развитие рабочих Казахстана 

(1970-1990гг.) Алматы: Ғалым, 1996.-250 с.; Асылбеков М.Х., Нурму-

хамедов С.Б., Пан Н.Г. Рост индустриальных кадров рабочего класса в 

Казахстане. – Алматы, 1976. - 249 с;

20 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально – демографические 

процессы в Казахстане ( 1917 – 1980 г.г. ) Алматы: Ғылым, 1991 – 192 

с.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана в 1920 – 1900 г.г. Алматы: 

Ғылым, 1993 – 125 с. 

21 Сембаев А.И. очерки по истории казахской советской школы. 

Алматы. Казучпедгиз, 1958. – 315 с.; Задорожный Г. Школы Казахста-

на (1846-1970гг.) Алма-Ата,1975.-246 с.

22 Рустемов Л.З. Подготовка педагогических кадров в условиях 

развитого социализма. Алматы. Наука, 1985. – 132 с.; Жуламанов К. 

Совершенствование высшего образования в Казахстане (1966-1975гг.) 

Алматы, 1976. – 189 с.; Рысбекова С.Т. История социального развития 

интеллигенции Западного Казахстана (1965-85 гг). дис.на соис.учен. 

степ.кандидата ист.наук.   Алматы, 1999.; Балахметова Г.К. Подготовка 

педагогических кадров в Казахстане (1970-85 годы). автореф. на соис.

учен. степ.доктора

 

ист.наук.  Алматы,1999.- 30 с.

23 Канапин А. Новые формы культурно-просветительной работы.-

Алма-Ата, 1963.-112 с.; джандильдин Н. Расцвет культуры и науки в 

Советском Казахстане. Алматы, 1956.-76 с.; Табылдиев Х.Б. ХХ ғасыр 

басындағы  оқу-ағарту  ісінің  жай-күйі.//  Ізденіс,  1997.  №3.;  Атырау 

облысының құрылу және даму тарихы // Материалы научной конфе-

ренции. Атырау, 1998.; Назарбаева Г., Әбжанов Х.М., Қазақстан: тарих, 

тұлға, теория. Алматы, 2004. – 344 бет.; НазарбаеваГ., Әбжанов Х.М. 

Қазақстан: тарих пен тағдыр. Алматы: «Кітап баспасы» ЖШС, 2004. 

– 296 бет.; Ельчибаева о.Т. Развитие областных библиотек Казахстана 

в 1946-1970годах. - Автореферат диссер. На соиск. учен. степ. кан.ист.

наук. Алма-Ата, 1975. 

24 Тлепина Ш.в. Национально – культурные центры Республики 

Казахстан: стоновление, деятельность, проблемы ( 1985 – 1995 г.г. ) Ал-

маты, 1997–207 с.; Баймагамбетов С.З. Современная государственная 

культурная политика Республики Казахстан: разработка, реализация и 

проблемы (исторический анализ). дис. на соис.степ.кан.ист.наук. - Ал-

маты, 1997.-171 с.; Бардаков в.в Советы народных депутатов Казах-

стана  в осуществлении  проблемы жилищного и культурного строи-

тельства в 80- годы. дис.на соис.степ.канд. ист.наук. М., 1990.; Капаева 

А.Т. Государственная политика в области культуры в Казахстане ІІ пол. 

40-х – конец 80-х годов ХХ века.- автореф. на соиск уч. ст.д.и.н. Алма-

ты, 2004.-58 с.

154

155

25  Самарин  Р.И.  очерки  истории  здравоохранения  Казахстана. 

Алма-Ата,1958.-150  с.;  душманов  С.Х.  История  здравохранения  За-

падного  Казахстана:  автореферат  диссерт.  доктора  пед.  наук.    –  М., 

1992 – 29 с.

26 виноградская С. Белый город –Атырау. Алматы, 1995.-135 с.; 

Абуев  К.К  Кокшетау:  исторический  очерк.  Кокшетау,  1997.  -  293  с.; 

Нурбаев К.Ж. История г.Павлодара (1917-1940гг.) дис. на соис.степ.

кан.ист.наук.- Алматы,1998.-171 с.  

27 Мамыров Н.К. Проблемы развитии экономики и образования в 

Казахстане.-Алматы: Экономика, 1998. - 354 с.; Казахстанское эконо-

мика на пути становления и прогресса. Алматы, 1994.-115 с.; Парамо-

нов в.в. Экономика Казахтана (1990 – 1998) Алматы: Ғылым, 2000.– 

196 с.; Проблемы региональной экономики ( под. ред.д.К.Кабдиева ).  

Алматы:  Экономика, 1998. – 129 с.; Ашимбаев Т. Экономика Казахста-

на на пути к рынку:  тенденции и размышления. Алма- ата: Казахтан, 

1994. – 168 с.; Фейзуллах Будак Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі. 

Анкара. Билиг, 2000. - 358 б.

28 Рысбеков Т.З. Советы Казахстана (1938-1986гг.) Алматы. Нау-

ка, 1988.-151с.; Рысбеков Т.З., Мухлисова З.К., Иночкин в.А. История 

Западно-Казахстанской  области.  Уральск,  2003.  -  236  с.;  Бірімжаров 

Б.Қ. Батыс Қазақстан ауыл шаруашылығы 1946-2000 жылдарда. орал, 

2005.  -  244  бет.;  Рысбеков  Т.З.,  Бірімжаров  Б.Қ.,  Құрманалин  С.Б., 

Жақсығалиев Ж.Ж. Батыс Қазақстан облысының тарихы. орал, 2001.-

174 б.;  Ж.Жаңабайұлы Жақсығалиев орал һәм Уральск орыс отаршы-

лары таңған атау тұра береме? .. әлде Қарт Жайықтың қысқаша тарихы 

// Жайық үні. 2005, 3 ақпан, №6.

29  Сдыков М.Н. История население Западного Казахстана (1897-

1989гг.). Алматы, 2004. – 408 с.; Россия-Казахстан: Фронтьерские мигра-

ции (сборник научных трудов под общей редакцией Ж.Зайончиковской, 

М.Сдыкова.),  Москва-Уральск,  2002.-236  с.;  Қаржаубаева  А.И.  Роль 

миграционных  процессов  в  формирование  современного  населения 

Западного Казахстана (конец ХІХ-ХХвв.) Автореф.дис. на соиск. учен. 

степ.канд.ист.наук. Уральск, - 2004.- 24 с. 

30  Жайсаң  Ақбай  Нарын  –  казахия.  –Уральск-Полиграфсервис, 

2000; Жайсаң Ақбай Ритмы АқЖайық. Уральск, 2002.

31 Решение партии и правительства  по хозяйственным вопросам. 

Сб. документов. М., 1968. т.3 . 250 с.

32 Приуральная правда, 1947, 2 июль

33 Приуральная правда, 1948, 3 октябрь

34  Батыс  Қазақстан  облыстық  мемлекеттік  мұрағаты.  4-қор.1-

тізім. 6, 28, 109, 148, 424, 1643, 3645, 3657, 3658, 3348, 2964, 2964, 3342, 

3921, 3648-істер.

35.БҚоММ 4-қор, 2-тізім, 10, 511, 1643, 1655, 2323, 3921, 2824, 

3613, 4826, 4947-істер.

36. БҚоММ.4-қор, 3-тізім, 141, 759-іс. 2126, 2128-іс. 

37.БҚоММ. 4-қор, 4-тізім, 515-іс. 

38.БҚоММ 4-қор, 7-тізім, 292-іс.

39 БҚоММ. 4-қор, 15-тізім, 3351-іс. 

40 БҚоММ. 4-қор, 18-тізім, 3618-іс. 

41 БҚоММ 4-қор, 28-тізім, 2-іс.

42  БҚоММ.  26-қор,  1-тізім,      512,  707,  882,  1162,  1900,  2073, 

2420,2486, 2503, 2587, 2588,  2590, 3029-істер. 

43  БҚоММ.  26-қор,  2-тізім,  374,  1379,  2016,  2085,  2398,  2590-

істер.

44. БҚоММ 30-қор, 1-тізім, 722-іс. 

45 БҚоММ.37-қор, 18-тізім, 1-іс; 20-тізім, 280-іс; 39-тізім, 4-іс; 60-

тізім, 1-іс.

46 БҚоММ.317-қор, 1-тізім, 140, 772, 768-істер.

47 БҚоММ. 626-қор, 1-тізім, 47-байлам.430-іс; 2-тізім, 520-іс.  

48 БҚоММ. 659-қор.1-т.633-іс.              

49 БҚоММ.  693-қор, 3-тізім, 15-іс; 4-тізім, 203-іс; 9-тізім, 13-іс; 

25-тізім, 8, 278, 350, 923; 31-тізім, 867-іс,; 32-тізім, 10, 566, 2947 -істер.

50 БҚоММ. 1759-қор.1-т.7-іс. 

51 БҚоММ 1770-қор, 1-тізім, 2, 4, 17, 35, 55-істер.

52  БҚоММ.  1772-қор,  1-тізім,  1,  2,  23,  42,  134,  242,  254-істер;  

2-тізім, 276-іс.

53  Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағаты. 1137-қор. 

11-тізім. 1652-іс.

54 ҚРоММ.1692-қор.1-т.2480-іс.

55 КПСС сьездерінің, конференцияларының және орталық Комитет 

Пленумдарының қарарлары мен шешімдері. Алматы, Қазақстан.1973. 

7т.- 548 б.

56  Экономика  Казахстана  за  60  лет(становление  и  развитие) 

Алматы.,1977.-138с.

57 Сактаганова З.Г. Советская модернизация экономики Казахста-

на в 1946-70гг.: критика исторического опыта.Алматы, 2004. - 53 с.

58 Народное хозяйство Уральской области. Статистический сбор-

ник. Уральск, 1970.- 300 с.

59  Формировать рабочий класс// Приуралье.1988, 30декабрь.

60  Уральск  индустриальный  //  Приуральная  правда,  1967,  18 

октябрь.

61  Бірімжаров  Б.Қ.  Батыс  Қазақстан  ауыл  шаруашылығы  1946-

2000 жылдарда.орал,2005.-244 бет.

156

157

62  Рысбеков Т.З.Советы Казахстана (1938-1986гг.) Алма-Ата. На-

ука, 1988.-151с.

63  Трезво  оценивать  достигнутое,  изживать  недостатки  // 

Приуралье,1983. 13 декабрь. - №237.  

64  Сообщение  бюро  Уральского  обкома  КП  Казахстана  //

Приуралье,1988, 24 ноябрь.

65  Сисенбайұлы Н.Қ. 1991, қыркүйек – «орал оқиғасы». Ақтөбе, 

«Лазер», 2001.-300 бет.

66 всесоюзное совещание по градостроительству. М.,1960. -217 с. 

67    Задорожный  Г.  Школы  Казахстана  (1846-1970гг.)  Алма-

Ата,1975.-246с.

68 ҚРоММ. 1692-қор, 1-тізім, 1920-іс.

69  БҚоММ. 420-қор, 1-том. 109-іс.  

70  Уральск от выборов до выбора.// Приуральная правда, 1980. 

-19 февраль 

71 Ельчибаева о.Т. Развитие областных библиотек Казахстана в 

1946-1970годах.-Автореферат  диссер.  Кан.ист.наук.-Алма-Ата,  1975.-

38 с.

72 Наш Казахстан: цифры и факты. Алматы. Казахстан.1970 – 223с.

73  джандильдин Н. Расцвет культуры и науки в Советском Казах-

стане. Алматы,1956.-76 с.

74  Парамонов в.в. Экономика Казахтана ( 1990 – 1998 ) Алматы: 

Ғылым, 2000 – 196 с.

75    Қазақстан  Республикасының  Президент  мұрағаты.  1137-

қор.48-тізім.507-іс. 

76  Назарбаев Н.Ә.Қазақстан – 2030. Ел президентінің Қазақстан 

халқына жолдауы, Алматы, Білім,1997.- 176 бет.

77  На трудном пути к рынку. Приуралье,1992.31 декабрь.

78 Статистический ежегодник области. Стат. сборник. 1996-1999. 

Уралтск.,2000.-153с.

79 Қаржы көзін іздесек.//  орал өңірі. 1993,22 қаңтар.

80  Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы 

жөніндегі статистикалық есебі.орал,-2001.-93 б. 

81  Уральск на пороге ХХІ века. Уральск,2000.108 с.

82  Н.Ә.Назарбаев.  Қазақстан  халқына  Жолдау.//  орал  өңірі. 

2005,18 ақпан.

83 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 2003. -36 бет.

84  Рахимберди о. Жизнь города языком цифр. // Пульс, 1994,13 

октябрь. №42

85  Городская  экономика:  экзамен  или  выживания//

Приуралье.1996.28 март. №13

      

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: