Мұстафа Шоқай “Ұлттық зиялы” мақаласы
жүктеу/скачать 19,12 Kb.
|
Мақала
|
Мұстафа Шоқай “Ұлттық зиялы” мақаласы Ұлттық салт-дәстүрі жеткілікті Торғай датқа мен би-болыс Шоқайдың шаңырағында дүниеге келген, жасынан саяси-әлеуметтік өмірдің қызығын да, қиыншылығын да көріп өскен, өз заманына сәйкес білім алған, жиырма жылдан астам демократиялық дәстүрі жеткілікті Францияны мекен еткен, Түркістанның бүгіні мен ертеңін, болашағы мен келешегін ойлаған Мұстафа Шоқай қоғамның ұлттық зиялысы туралы ретті жерінде әңгіме етумен, пікір айтумен шектелмей, арнайы бірнеше мақала жазған болатын. Өзі шын мәнісіндегі ұлтының толыққанды зиялысы болған саяси қайраткердің бұл тақырыпты қозғауға, оның мәні мен мазмұнын ашуға толық құқығы бар еді. «Ұлттық зиялы», «Ұлттық зиялы жөнінде», «Ұлттық зиялы (Национальная интеллигенция), «Ұлт зиялыларын жетілдіру саясаты» т.б. кадрлар туралы еңбектерінде зиялылар табиғаты мен болмысы жан-жақты әңгіме болады. Орыс және қазақ тіліндегі «Ұлттық зиялы» деген мақалаларын Мұстафа Шоқай «Ұлт зиялысы деген кім?» деп тікелей сұрақ қоюдан бастайды. Бұған дұрыс жауап қайыру шын мәнісінде оңай емес екенін атап көрсетеді де, оған байыпты әрі жан-жақты жауап береді. Оқығанның барлығын олардың біліміне қарап, зиялы деуге болмайтыны сияқты, белгілі бір ұлттың өкілі болғанына қарап, оны сол ұлттың зиялысы деуге болмайды деп кесіп айтады. Сонан соң белгілі бір ортақ идеяларды жете ұғынған және сонымен өзара байланысқа түскен білімділерді зиялы, ал саяси, қоғамдық немесе мәдени салалардың қайсысында болмасын өз халқына қызмет ету идеясын терең ұғынған зиялыны ұлттық деп санады. Түркістанның азаттығы үшін күресте оның ең бірінші ішкі бірлігін аңсаған Мұстафа Шоқай ұлттық зиялылардың басшылығынсыз халықтың саяси, әлеуметтік бірлігіне айналған ұлттың болмайтынындай, халық бұқарасынан қолдау көрмеген зиялы қауымның жалғыз өзі де ештеңе істей алмайды деп ашық айтады. Тәуелсіздік сияқты негізгі мақсатқа жету үшін ұлттың зиялы қауым мен өзі өкілі болып отырған ұлттық қасиет иесі халықтың арасында бір ортақ сана болуы керектігін ескертеді. Осындай жарасымды үйлесімділікті, яғни халық тілегі мен оның мазмұнын дұрыс айқындау, белгіленген мақсатқа жету үшін іс пен әрекет бағдарламасын жасау да зиялылардың борышы мен міндеті деп есептелген. Өз ойларын әрі қарай өрбіте отырып, Мұстафа Шоқай тағы да «Зиялылар қауымы өздерінің тарихи міндетін орындау үшін не істеуі керек?» деп сұрақ қояды да, тағы да өзі зиялылардың өздеріне жүктелген міндеттерін атқаруы жеткіліксіз екенін, олардың өз халқына қызмет етудің, онымен ортақ тіл та-быса білудің неғұрлым тиімді жолдарын табуы тиіс деп жауап қайтарады. Мұстафа Шоқай зиялы қауымның қалыптасуында ұлттық тәрбиенің рөліне ерекше көңіл бөлген болатын. Өзі де тәрбиенің темір қазығы отбасында барды көрген, жастай зеректігімен көпті түсінген болатын. Ал кейінгі өмірінде, азаттық үшін күрес жолында, жиырма жылдан астам эмиграциялық жағдайда талай ұлттың қайраткерлермен кездескен, жүздескен, ретті жерінде айтысқа да түскен ол Батыс мектептерінде тәрбиеленген зиялылар өз халқына ұлттық тәрбие беріп жарытпайды және халық та олардан пәлендей бір ұлттық тәрбие алып жарымайтынына әбден көзі жеткен. Сондықтан «ұлттық рухтың» қайнар бұлағынан сусындаған, тек Батыс тәрбиесін алған, онда жинаған білімдерін өз халқының өмірімен (Шығыс рухпен) бірлестіре алмаған көптеген туыстарымызды халқымыздың жан-дүниесіне сіңген, ұлттық тарихымыздың өн бойында жатқан «шығыс зердесінен» айырғанын, сондықтан ондай зиялылар рухани жақтан өз халқына өгей болып қалатынын да ескертті. Батыс тәрбиесін алған туыстарымыз басқа жақтан жинаған білімдерін өз халқының өмірімен (Шығыс зердесімен) бірлестіре алмады дегендегі ойдың мәні, Мұстафа Шоқай өз тілімен айтқанда, олардың «шығыстық рухтың», «ұлттық рухтың» қайнар бұлағынан сусындай алмауында еді. Осы бір сәтте өзінің досы, 1942 жылғы 8 ақпанда Парижде Мұстафа Шоқайды еске түсіруге арналған салтанатты мәжілісте 1927 жылдан Францияда тұратын, бұрынғы Украина Халық Республикасының сыртқы істер министрі А.Я.Шулбгиннің мына сөзін назарларыңызға ұсына кетейін: «Мұстафа-би кім еді? Бір жағынан ол таза мұслман. Өзінің жақсы жақтарын жүзеге асыруға бар ынта-жігерін салған Ұлы Түркістанның және Шығыстың адамы еді. Екінші жағынан бұл адам, өзінің өте керемет қабілетімен Батыстың өркениеттілігін сіңіріп, сол арқылы орыс мәдениетіне терең енді». Мұстафа Шоқай кезінде: «Біз бүгін «Шығыс рухы басым болуы себепті мешеу қалған» деп саналатын Түркияда Батыс білімі жергілікті жағдайларға сәйкес сәтті қолданылып жатқанын көріп отырмыз» деп «Батыс білімін» «Шығыс рухымен» ұштастыру үстіндегі Түркия тәжірибесін түркістандықтар үшін аса құнды деп санаған болатын. Бұл бүгініміз үшін де құнын әсте жойған жоқ. Бұдан түйетін қорытынды – бүгін сыртта оқудың мүмкіндіктері мол болып отырғанда жастарымызды соған дайындау, олардың ұлттық рухтан молырақ сусындауына ерекше көңіл бөлу керек. Рухты сырттағы оқумен астастыра, қиыстыра алатындай қабілетті болғандары, оны халқымыздың игілігіне жарату жолдарын да білгендері маңызды.Ұлттық тәрбиесінің де, ұлттық рухтың да негізі – ұлттық тіл. Қазіргі тиісті білім алған жастарымыздың, жас мамандарымыздың, тіпті билік басында жүргендердің өз ана тілінде еркін сөйлей алмауы, тіпті кейбіреулерінің сөйлесуге талпынбайтыны көңілді алаңдатады. Өйткені олар ондай лауазымды қызметке бару үшін қазақ тілін білу міндетті емес екенін жақсы біледі. Сондықтан бүгін өзінің ана тілін жеткілікті білмей-ақ басшылықта жүргендер жүздеп саналады. Кешірерсіздер, олардың ойына ұлттық рух, ұлттық намыс деген кіріп-шықпайды. Өйткені әзір қоғамымыз ондай талап қоя алмай отыр. Ескерте кетер бір мәселе – біз әлі Алаш көсемдері тұтынған «ұлтшылдық» ұғымын кешегі кеңестік түсініктен азат ете алмай келеміз. Бұл кейде қайшылықты жағдайларға соқтырып жүр. Шовинизмнің тікелей антонимы ретінде ұлтшылдық өз халқына шын берілгендіктің, өз халқын шынайы сүюдің көрінісі деп танығанымыз дұрыс болар еді. Ал жиі ауызға алатын «ұлтжанды» деген сөз есіме түскенде «итжанды, қатынжанды» деген теңеулер де қосарлана жүреді. Бәлкім, маған осылай көрінетін шығар. Мұстафа Шоқай «Біз саяси қайраткерлерді оның ұрандарына қарап емес, іс-қимылдарына қарап бағалаймыз» – деп өзі айтқандай, ұлы күрескердің сонау лицейдегі оқушы және Петербордағы студенттік кездері, одан кейінгі саналы да сан салалы, қиын да күрделі күрескерлік жолы, кейін жат жерде де қайғы мен қасіретті аз тарпаған, алайда бір сәт толастамаған арпалысқа толы жалынды өмірі бұған бұлтартпас дәлел. Мария Шоқай «халқының келешегі мен тыныштығы үшін еш аянбайтын, социализмнің титтей қоспасы жоқ демократ» Мұстафа Шоқай туралы былай жазған болатын: «Саясатта да ол намысқой әрі жанға жақын болуы арқылы адамдардың жүрегіне жол табатын. Пікірталаста қызу қанды болушы еді. Өз пікірін дәлелдеуде қарсыласының намысына тиюден аулақ болатын. Көзқарас жиегі кең болғандықтан, өзінің ойын еркін жеткізетін және айтқан пікірінің тыңдаушыға ұнаған-ұнамағанына мән бермейтін. Мұстафа тар ауқымды ұлтшылдықтың дұшпаны еді. Ол бүкіл Түркістан ұлттарының бірігуі жолындағы күрескер еді». Мұстафа Шоқайдың «Ұлттық зиялы жөнінде» деген келесі мақаласында соңғы кездері Түркістандағы кеңес баспасөзінде жергілікті ұлтшылдардың өлкені орыс пролетариатының тепкісінен құтқару мақсатында астыртын және ашық түрде жүргізіп отырған іс-қимылдарын көп жаза бастағанына назар аударады. Сондай-ақ Ташкенттегі Хамза атындағы театрда көрсетіліп жатқан «Түркістан ұлттық комитеті» деп аталатын астыртын ұйымның қызметін арқау еткен, көрермендер пікірі бойынша, Түркістан ұлтшылдарының іс-қимылын большевиктік тұрғыдан көрсеткен «Тарихқа тіл бітті» атты пьесаға қатысты екі мәселеге арнайы тоқтайды. Пьесада Түркістандағы астыртын комитет мүшелерінің орыс пролетариатының үстемдігінен ұлттық буржуазияны құтқару мақсатында дегендегі буржуазия туралы кеңестік түсінікке талдау жасалады және олардың «Англия мен Жапония үкіметтеріне жобалар тапсырғаны» туралы айтылады. Автордың талдауынша, бұл өңірде «ұлттық буржуазияға» жатпайтын адам қалмаған. Ал пьесадағы екінші мәселе Кеңес үкіметінің уайымын үдетіп отыр-ған Түркия мен Алманияда оқып жатқан түркістандық жастар жайы еді. Қойылымда авторлар Түркістан ұлтшылдарын Түркия мен Алманияға жас-тарды оқуға жіберіп, Түркістанның ұлттық мүддесін жан пида етіп қорғайтын кадрлар дайындауды мақсат етеді деп айыптайды. Мұстафа Шоқай Түркістан зиялылары жастардың орыс оқу орындарында оқуына ешқашан қарсы болмағанын айта отырып, атамекеніміздің қоғамдық саяси өмірінде елеулі рөл атқарған адамдардың көбі Ресейде оқығандар деп бұған нақты мысалдар келтіреді. Мақала соңында автор: «адаспау үшін, адаса қалғанда дұрыс жолды қайта табу үшін де білімнің керектігін» айтып, аса маңызды қорытынды жасайды. Ұлттың зиялысы кім дегенді біліп қана қоймай, олардың еліне сіңірген ерен еңбектерін ұрпақтар жадында сақтай білуді ұйымдастырып жатсақ, ортақ ісіміз тек ұтар еді. Бұрын-сонды қазақ тарихында ұлтымыздың саяси-әлеуметтік дамуына ерекше үлес қосқан, бүгінгі тәуелсіздігіміздің теориялық жағын да, практикалық мүмкіндіктерін жан-жақты сипаттап берген Әлихан Бөкейхан бастаған Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мұстафа Шоқай сияқты ұлтымыздың шынайы көсемдерін есте қалдыруды ойлап, қаламыздың әдемі бір жерінен Алаш алаңын ұйымдастырып, тұлғалар ескерткіштерін өздерінің асыл сөздерімен жұрт назарына ұсынып жатса, аса бір орынды тірлік болар еді. Сөзімізді Мұстафа Шоқайдың «Зиялы қауымның өкілдері қоғамның кішігірім әлеуметтік тобын құрайды да, өз ұлтының терең парасатын, шығар-машылық қабілетін жария етушісі, жақтаушысы ғана емес, сонымен бірге оның адамгершілік, мәдени, рухани үлгісі (эталон) болып саналады» деген ойымен аяқтай отырып, ұлттық рухсыз ұлт зиялысы толыққанды бола алмайды, шынайы мағынасындағы ұлтшылдықсыз зиялы қауым да әсте қалыптаспайды дегіміз келеді. жүктеу/скачать 19,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|