Музыка мектебімдс мугалім

V-V/ЛЛ л-'"'.
■
• 
..........................•
ш щ ш
щ
ш
т
т
Ш
ш
ш
і і
Ш
Ш т ш т
щ
« О 
;
к а з а к ,   т и и
МЕН
7/2010 
ВДЕБИЕТІ
Жүрегі энге толы 
Үстаздың болсын жолы!
*  X 
в  ъ
3  •$
*   S' 
-   s
гг  g 
S  to
S
r §
i
<5j 
Ъ , 
^
 
-  
?  Г*
S*  5
4J  <
 
f t
<   S 
i
3:  ?   ?  
-Л  -C 
5:
Jr.  55
О  ка 
S

*  l ~ / l  
I   V -  l i   V 
J
Салабеков  Әуезхан  Косембекулы  1957  ж> 
/Камоіц 
облысы, Талас ауданы. Аккол ауынындадүнисі с кс 
"
1957  жылы  Аккөл  орга  мсктебін.  1979  жылы  иіымкс 
каласындагы  Әл-Фарабн  атындагы  педагоги кал ьі> 
ннстнтутын  музыка  жэне  хор  үжымынын  * - ' скшW 
мамандыгы  бойынша  бітірген  1979-1983 
ж ы л д ар ь г 
Гала 
аудандык мэдсниетүйінде әдіскерболын,  1983-1 ‘>96  - мддар 
музыка мектебімдс  мугалім.  1997 жылдан  күні  сіүміис  дсйі 
Аккол орі a мекіебіндс үстаздык етеді.
Әусзхан  Көсембекүлы - ұстаздыкпен  катар сазгсрлікпс 
айнадысын. 60-70  шакты он жазган  енср  иссі.  Оііын  анлері 
Республика көлсміне танымал әншіпердсорындап жур  Аска 
Жүнісбеков,  Гани  Мәтебасв,  Дана  Маханбасва.  Марал» 
Бабакұлов жэне т.б.
Әсіресе,  «Бауырларыма»,  «Ұііыкта,  бопсм».  « 
Іу к ін  
cjd 
«Анама»,  «Сен  болып  бэрі  кеткен 6е? ! », «Мектебім».  «Анді 
саида».  «Қыздар-ан»,  «Хат  жазып  тұр»,  «Ана  элдиі»  гэрізі 
нэзік  сезімге  бай, 
лшіықгык  сыры  терен  әидері  тындарма 
кауымнын жан дуниесін іебірентііі, рухани жагынан баныты 
кслсді.  Віз бугін онын  «Қазак мұраты» дсген патрноггық эні 
көпшілік талгамына үсынганды жөн кордік.
Р е д а к ң и я г і ш
м
с к р і и  
е к т н і н д е  
i 
CrrnefC
Д . Л -   К А - А Ы Қ   Ж И Р   Ж А .   " Т Ы Р
А-е/мг
АЛ  ТА/Л-^ГАН
А 
-   Т А Н -Ғ А Н   SAP-МЛ  х у р Т   0 .-U C L
  -  
СЫ
. 
Е ’
/ і -rn
Ж А -
с а
-
с ш н
&
г ъ
А ' &
ц
 
д
\ -
а а
~
ш
%
 
Г
о
-
с і м - д е   с 
A ~ d u r 
с  
-nrctd. 
Q - d u r  
Һ-Нмг 
£-
ВАУ-ЫР-М4Л A-AAM-JAT fA-fiA-eti, 
£  
AS-UP-МАЛ 
a
 
-ДАМ-J
at
’
s a
М
#?^соңы;  Гс*4улата^*с.оза..  п 
С-мо^
/ • • Л . Ч г  
^ 
;
БАУ-ЫР-
м а л
 
а
-
д а м
-
j a t
 
S A - M - C M .

“ Қ азақ  тілі
мсн  әдебиеті”
және  “ Үлағат”
жауапкершілігі
шектеулі
серіктестігінің
ай  сайын
шыгатын
Республикалык
ғылыми-
педагогикалык,
әдістемелік
жүрналы
Мақсатым
  - 
тіл  у с тартып,  опер  шашпақ...
А БА Й .
ҚАЗАҚ  ТІЛІ 
МЕН 
ӘДЕБИЕТІ 
7
 
Г
аты
1958 жылдың 
наурыз  айынан 
бастап  шығады
U   I  Ü I   п
і і  C i  г   C
j î
 
j   I
2 0 1 0  
•  ПНЛДЕ
j'v T  
\
  J  i  ;  •
— —
М АЗМ ҮНЫ  
Х А Н Д С
Таным табиғаты нда
Бекж ан Досжанов. 
Бауырж ан  Ердембеков.
Әлия  Есснқызы.
Үрпақ мәселесі мен ат қою достүрінін озара
байланысы........................................................ 3
Абайдың Байкөкссі........................................ 13
Кокейтесті козқарас
Ж үрексыры немесе  Кдцыр ағамен
сырласу........................................................... 21
Сабағыныздың сапасы қандай децгейде?...25
Ж ази ра  Ғайсақы зы .
Қ азак тілі: озы к тәж ірибе,  ортақ әдіс
Қ айрат ІІІәріпов. 
Тест түрлері, оларды тексерудің тиімді
жолдары.......................................................... 27
С амал Тілеубаева. 
Сілтеу есімдігіиіц түрленуі............................ 32
Ж анаргүл Дүйсенғалиева. 
Емтихан билеггері......................................... 35
Қ азак  әдсбиеті:  озы қ тәж ірибе, ортак одіс
О ралхан  М а л с а қ . 
Қарауылбек Қазиев. ‘1Менің шешем”.........
40
Б акы тж ан   Есілханкызы. 
Магжанныц “Сағьпщым” олеці...................43
М ар ал  Ә ділханова. 
Олжас Сүлейменов. “Арғымақ”, “ Қыз куу”,
“ Махамбетке”................................................46
Гүлсім Торетова. 
“ Қүлагер - гюэзияның сүлу сазы”............... 50
Б аян   Қ уанды кова. 
“Абай жолы” романы:  “Жайлауда”
(үзінді)............................................................ 53
Б аян   Ш әкенова. 
Шындыс Айтматов. “ Найман-Ана”............ 58

Күләш  Ахмет.
Уакыт жэне эдебиет
Сэбит М үқановтың басиасөздегі алғашкы 
адымы.............................................................. 61
Әбдіжәлел Аккозов.
Айман Актанова.
Нүргүл Исмагулова.
Айман Тоқсамбаева.
Лиман Жанабекова.
Гүлнар Жүмасейітова.
Гүлнара  Мурсалимова.
Айман  Жамангарасва, 
Абзал Амиров.
Айсүлу Тойшыбекова.
Әсем Түрысбекова.
Бсктай Қожахметов.
О кулы кка косымша
Салалас күрмалас сойпемдердің
парадигмасы.....................................................70
Тарихи жад:  Ш әкәрім мен  Мухтар Эуезов
шы гармаш ылыгы..........................................77
Сәбит М үканов поэмаларындағы идеялык
жоне эстетикалык. мүрат мәселелері........... 82
Мошһүр Жүсіп балладаларыңцағы сюжетгік
желі....................................................................92
Уақыт үгымының осімдік атауларындагы 
тілдік керінісі................................................... 98
Өмірмен озектес онер
Әпкелі-сіиділі Ғаббасовалардьщ би
театры............................................................. 104
Балалар киносының шығармашылық 
келешегі......................................................... 110
Жас ғалым зердесі
Ғафудьщ акындық оргасы..........................116
Араб тіліндсгі омонимдер бүрынғы жоне
қазіргі зерггеулерде.......................................124
Шерхан Мүртазаның азаматгық
түлғасы........................................................... 129
“Тасбақаңың шобі” әңгімесі: үлтгық міиез-
күлы қ..............................................................133
Әбділда Тожібаевтың деректі одебиетінің 
ерскшсліктері............................................... 140
ЛҚЫЛДАСТАР АЛКАСЫ:
Қүсиын Айтқалиев,  Толеутай Ақшолақов
, 
Ш әмша 
БеркЫбаева
, 
Қанипа  Бітібаева
, 
Жангара Додебаев
, 
Гултас Қүрманбаева, 
Мекемтас Мырзахметулы,  Куандық Мәшһур Жусіп,
Серік Мақпырулы
, 
Нуриіа  Оразахынова,  Бақтияр  Сманов
, 
Жансейіт  Туймебаев,  Рақьшжан  Турьісбек,  Нургелді Уәлиулы.

Таным  табигатында
Бекж ан  Д осж анов, 
Л ев  Гумилев  атындағы 
Еуразия  үлтты к  университетініц 
к азак   тіл  білімі  кафелраеының
доценті.
ҮРПАҚ  МӘСЕЛЕСІ  МЕН 
AT  ҚОЮ  ДӘСТҮРІНІҢ  ӨЗАРА 
БАЙЛАНЫСЫ
К ісі  аттары ны ң  жасалуындағы  экстралингвистикалы қ 
факторлар турасында мынадай екі моселеге тоқталмай отуге 
болмайды: біріншіден, казақ халқының үлттық танымыңдағы 
үрп ақ мәселесі,  екінш іден,  омірге келген перзентке ат қою  
моселесі.  Ү лтты қ  санадағы  үрпақты ң  орны  “ Балалы  үй  - 
базар, баласыз үй - қу мазар”  немесе  “ Ш аңы раққа ие болу” , 
т.б. секілді мақал-мәтел, түрақты тіркестерден корінеді. Адам 
өмірінде перзентгін орны каш ан да жогары,  қазақ халкының 
балаға  деген  сүйіспенш ілігі,  оны ң  бары  мен  жоғы  туралы 
үғымдары  ертеден-ақ  қалы птасқан  “қу  бас”  деген  а так қ а 
қалмау үшін үрпақ жолында мал-дүниені, жанды пида етеді. 
Халықтың омір бойы жиған рухани байлығыньщ негізі болып 
табылатын ауыз әдебиеті материалдарында лерзеш тің  орны, 
оньщ  адами болмысы мен қасиетгері жан жақты баяндалады. 
Х алық  таны м ы   мен  түсінігінің  негізінде  сомдалған  бейне 
елді қи ы н ды қтан  қүтқары п,  бақы тка жеткізетін  сондай бір 
ерекше жаралған перзентгі армандаудан туган,  сондықтан ол 
жалпы  к а за к   халкы ны н  перзентке  деген  сүйіпенш ілігінің 
корінісі  ретінде  де  бағалы.  Ауыз  әдебиеті  кейіпкерлерінің 
копш ілігі күдайдан сүрап алған,  зираты ньщ  басы на түнеп, 
әулиенің  аяны н  немесе  баксы-балгерлердің  батасын  алу

арқы лы дүниеге келеді. Осындағы жеке адамдардын тағдыры 
жалпы  үлТтык  үғымдағы  перзент  орны ны ц  канш алы кты  
жоғары екенін корсетеді. Мысалы, қазақ ертегшерінің тіліндс 
осы ған байланысты мынадай сөйлемдер мен сөз тіркестері 
жиі  кездеседі:  “ М алы  орасан  көп  болған.  Бай  алпыс  үшкс 
жеткенш е  бала  кормей, 
бір  перзентке  зар  болган”
 
[1.127J. 
“ Ертеде  оз еңбегімен күн  кешірген бір кедей шал болыпты. 
Ш ал өмірінде бір 
шыр еткен көрмепті”\\А Щ .
 
“Аты белгісіз 
паш іа халқына әділ, ғаріп-мүсопірлерге коп қарасатын болған. 
Б ірақ патша 
өзі баласыз болган 
”
 [1.229J.  Қ азақ ертегілерінің 
көпшілігі осылай басталады. Бүлай басталуының да перзеіттке 
деген көзқараспен байланысты озіішік себептері бар: байдыц 
да, кедейдіңде, патіианың да баршасына ортақ арман - өмірдсн 
үрпақсы з кетпеу.  Ш ығарманың қүрылымы да әуелі бардың 
байлътғы,  салтанаты туралы баяндауға арналады да,  “б ір ақ” 
деп,  соңыпда  қалаты н  үрпағы  болмаған  соң  сонш а дүние 
бақытының түкке түрмайтьпщығы меңзеледі:  “ Байборі малға 
бай  екен,  төрт түлігі  сай  екен, 
бір перзентке зар  екен.  ...Бір 
перзенттің дертінен. Дәйім қайгы жер екен ’’(.“Атамыс батыр ” 
жыры).
 
Ксдсйдің көрген  ж оқш ы лығы  мен  мүқтаждығы да 
бір псрзенттің болмауымен салыстырута келмейді:  “Ертеде 
аңшылыкпен күн көрген бір кемпір мен шал болыпты.  Бірак 
өмір  бойы  бір  перзентке  зар  екен. 
Қудайга  жалбарынып, 
тілеген  армандары  бір  бала  болады 
”
 [3.35].  Ж оқш ы лы қты ц 
азабын тартып жүрсе де,  сүрағаны  -  байлы қ емес,  перзент. 
Бір  перзенттің дертінеіг дүние, мал-мүлік, байлы кты ң борін 
тастап,  елден  ш ы ғы п,  ж аиан  түзді  кезіп  кететін  оқиғадар 
ауыз әдебиетінің материалдарында жиі кездеседі.  М ысалы, 
“A  Күдай,  өзіц  қаи  жақтасың,  қайда  болсаң  да,  міне,  біз 
сенен  бала  су pan  қаңгырдық!” 
-
  деп  жапан  түзгс  бет  алды. 
Қ аңгы ры п  жүре  берді  [2.1151.  Сойтіп  жүргенде,  күдай  көз

жасын  коріп,  тілегін  кабыл  етіп  немесе  әулие  аян  беріп, 
баксы-балгерлердің үшкірген  емі конып,  тогыз ай,  он  күн 
дегенде бір бала дүниеге келеді.
Қазак халкының санасында үрпағының жоқ болуы  - оте 
үлкен  қайғы,  баласы  жоқ  адамга  жүрт  мүсіркей  қарайды: 
“Тобы кбайды ң  әйелі  өмірі  бала  көтермепті.  Мүның 
баласының жоқ болғанына барлык ел 
аяныш  етеді екен 
де, 
озін жақсы көреді екен  [2.154].  “Байборіосылай деп жүрді 
жылап, Қүдайдан күндіз-түні бала сүрап. Сүйегі сыркырайды 
Байборігс,  Мүн-зарын естіген жан салып күлақ” 
( “Алпамыс 
батыр ”жыры.). 
Сонымен катар ашуланса баласы жоқтығын 
ең төменгі кемістік ретінде бетіне басатын түстар да кездеседі: 
“ ...бүл  той  -  баласы  бардың  келетүғын  тойы.  Үлы  барға 
орын  бар,  кызы  барға  кызық  бар.  Үлы  жоққа  орын  жок, 
кызы жоққа кызык ж оқ”  [2.115;  2.1411.
Бір  перзентке  зар  болған  талайлар  омірден  баз  кешсе, 
үрпагының осуі,  коп болуы да -  үлкен арман.  Бүл  “жалғыз 
үл”,  “жалгыз  бала”,  “ку  жалгыз”,  “жар  дегенде  жалғыз” 
секілді түрақты тіркестерден де корінеді. “Жалғыздык күдайга 
ғана  жарасады”  деп  білетін  қазақтын түсінігінде  “Жалгыз 
үлы бардьщ кіресілі-шыгасыды жаны бар”. Сондықтан оның 
жолында жаны садаға болып отырады. Ал ауыз өдебиетінде 
бүл мәселе де басты назарға алынып, арнайы тіркестер арқылы 
беріледі: “Бүрынғы замаіща әлемге аты шықкан бір дәулетті 
патша болыпты. Онын, 
жар дегенде жалгыз үлы 
болған екен” 
[1.31]. “Бағдат шоріндегі Шаһиншаһ патшаның Шаһзададеген 
ж алгыз  үлы  болы пт ы " 
[1.230].  “Ол  бидің 
ж алгыз  баласы 
болыпты”  (1.104].  “Сол  байдын 
ж алгыз  баласы 
болыпты” 
[1.198].  “Ертеде  бір  кемпір  болыпты.  Оның 
ж алгыз  баласы 
болыпты”  [1.251]. Осы сойлемдердің қүрамындағы 
жалгыз... 
деген  сөздердің  акпараттык  терең  мөні  бар.  “Жалғыз  үл”
5

у ғ ы м ы   п а т ш а ғ а  д а ,  б и ге  д е,  б а й ғ а  д а ,  ж а л ғ ы з   к е м п ір г е  д е   - 
б әр ін е о р тақ , боріне бірдей. 
Жалгыз
 
созі 
ул
 
н ем есе 
бала
 
сөзім ен  
б ір ігіп ,  т ү р а к т ы  т ір к е с  к ү р а г а н д а  о н ы ң  м а ғ ы н а с ы н а н   казак, 
х а л қ ь ш ь щ  “ж ал ғы зы ” туралы  п с и х о л о га я л ы к  ж ағд ай л ар ы н ы ң  
б а р л ы ғ ы   к ө р ін іс   б ереді:  к о р қ ы н ы ш   (к ү д ік т е н у ,  а м а н д ы ғ ы н  
тілеу,  ж о л ьтн а  ж а н ы н   қ ү р б а н   етуге  д а й ы н   б о л у ),  қ у а н ы ш , 
сағы н ы ш ,  сүй ін іш ,  медет ету,  ш үкірш ілік, т.б. Ж о л ь ш а  ж а н ы н  
ш ү б е р е к к е   т ү й іп   о т ы р ғ а н   ата  м е н   а н а н ы ң   ж ә н е   ж а у ы н а н  
н а м ы с ы н  қ о р ғ а п ,  қ о л ы н  б а к ы т қ а  ж еткізген  ү л а н ы н ь щ  атьш а 
х а л ы қ  т а р а п ы н а н  ж о л д а н а т ы и  ізгі т іл е к  п е н  ал ғы с  ш е к с із.
Қ а з а қ  х ал қ ы н д а ж алғы з п ер зен тп ен  к а т а р  ж ал п ы  ү р п агь ш а 
д е г е н   к ө з қ а р а с т ы ң   о р н ы   е р е к ш е .  О с ы   м е й і р і м   м е н  
сүй ісп ен ш ілік-м ахабб аттілд е түрлі еркелету, ж ак с ы  көру м ән ді 
с ө зд е р м е н  та ң б а л а н а д ы .  Е р кел ету ,  а й н а л ы п -т о л ғ а н у ,  ж а к с ы  
к о р у  м ө н ін д е  б ал а л а р ға а р н а л ы п  а й т ы л а т ы н  м ы н а д а й  с е зд е р  
бар: 
аГіым, 
айналайып, 
ақботам, 
ақтайлагым,  балашыгым, 
ботам,  ботақаным,  жалгызым,  жаиым,  жарыгым,  көзімнің 
аеы мен  қарасы,  күнім, 
қалқам, 
қарашыгым,  қареам, 
қозым, 
қоңыр 
қозым, қуатым, қулыным, 
қулыншагым,  садаеаң 
болып 
кетейія,  т.б.
 
Б ү л   с о з д е р   с о н ы м е н   қ а т а р   е с ім   о р н ы н а  
к о л д а н ы л ы п ,  ш а к ы р у ,  о зін е   н а з а р ы н   ау д ар у   қ ы з м е т ін   де 
а т қ а р а д ы .  Ж е к е   т ү р ғ а н д а   д а   б а л а ға   д е г е н   с ү й іс п е н ш іл ік т і 
б іл д ір е тіп   б ү л  с о зд е р  м о т ін  іш ін д е  т ү р л іш е   к ү б ы л ы п ,  ал у ан  
тү р л і  м а ғ ы н а л ы қ   р ең к тер ге и е  болады .
О с ы  с о зд е р   а р қ ы л ы  тутан  п е р зе н т ін е   б а гы т т а л а т ы н  тү р л і 
с е з ім д е р ін ің   бірі  -  с а г ы н ы ш .  Х а л ы қ т ы ң   а у зы н д а   г а с ы р л а р  
б о й ы  с ү р ы п т а л ы п , ш еб ер  со м д ал ған   ү л т т ы қ  п с и х о л о г и я н ы ң  
т и п т ік  белгічері к а з а к  ауы з әд еб и е тін ен   к ә р ін е д і,  с о н д ы қ т а н  
қ а з а к  ергегілеріндегі сағы ньп пқа байланысчъі туган өлендерден 
қ ы с к а ш а  ү зін д і к е л гір е  к ете й ік .  Ж а у  қ о л ы н а  т ү с іп  х а б а р с ы з 
кеткен  Қ а р а  баты рды ң ан асы  м үңға толы  сағы н ьш іьш  м ы н ад ай
6

ж о л д ар м ен  ж еткізеді:
Ay,  шырагым,  қулыным,
Маңдайымда тулым ым,
Көлге біткен қурагым,
Ж алгы зы м-ау, 
шырагым!
Ж ау алды ма  білмедім,
С у  алды ма  білмедім,
Аң  алды ма  білмедім,
Жоніңді біліп,  шырагым,
Қурбаның болып өлмедім!
Жиырма торт ай болды,
Men  жалгызды  көрмедім?!  ( “Қ ара  бат ы р” 
ертегісі).
 
Туған п ерзен тін ің  жауға кетіп,  ұ за қ  м ерзім ге кешігуі 
“ Қ о б ы л а н д ы  б а т ы р ” ,  “А лп ам ы с б ат ы р ”  ж ы р л ар ы н д а да бар. 
Қ о б ы л а н д ы н ы ң   ә к е с і  Т о к т а р б а й   м ен   а н а с ы   А н а л ы қ т ы ң , 
А л п а м ы с т ы ң   о к е с і  Б а й б ө р ін ің   с а ғ ы н ы ш - ж о қ т а у ы ,  ж ау  
қ о л ы н д а г ы   к о р л ы к т а н  к ү т қ а р а д ы  д е ге н  ж а л ғы з  ү м іт -т іл е гі 
а р н а й ы  ж ы р   ж о л д ар ы   а р қ ы л ы   беріледі.  Б а т ы р л а р   ж ы р ы н д а  
н е г із п ж а у   -  қ ы зы л б а с  п ен  кал.мак. б о лы п  кел се, ертегілерде 
к ө б ін е  д ү ш п а н   -  ж ет і  б асты   а й д а һ а р ,  ж а л м а у ы з  к е м п ір , 
ж езты рн ак, т.б. түріндс беріледі. О сы н ы ң  б әр ін ен  ата-ан асы н , 
т у ы с га р ы н ,  ел ін   б аты р   ө зін ін   а с қ а н   ер л ігім ен ,  ай ласьтм ен , 
о ул и ел ер м е н  п ір л ер д ің ,  а л д ы н а н  ш ы гы п   о ты р а т ы н  т ы л с ы м  
к ү ш к е  ие адам дар м ен  адам ш а сөй лейтін  ж ан уар л ар д ы ң  ж ән е 
т а п қ ы р ,  а л ы п ,  ж е л а я қ ,  с а к қ ү л а қ ,  к о л т а у ы с а р ,  т.б.  сек іл д і 
д о стар ы н ы ң  ко м егім ен  кү тқ ар ад ы . А уы з өдеби етіндегі басты  
кей ііікерлерд ің  бір б о й ы н а м ейірім ділік п ен  қ а й ы р ы м д ы л ы қ , 
ж о м а р т т ы қ ,  ел ге,  ж ер ге  д е ге н   с ү й іс п е н ш іл ік ,  ту ға н   е л д ің  
н ам ы сы н  қ о р ғау  ж олы н д а ж а н ы н  садаға ету, т.б. секілді адам и 
қасиеттер то ғы сқан . Ал, бір адам ны ң  б о й ы н а с и м ай гы н , б ір ақ  
қ и ы н д ы қ к а  к а р с ы  тү р ь ш , ел к о р ға й т ы н  б аты р  ү ш ін  қ а ж е тт і
7

о зге  е р е к ш с л ік т е р   о н ы ң  д о с т а р ы  а р к ы л ы  к о р ін е д і д е,  б а т ы р  
сол а р к ы л ы  м а қ с а т ы н а  ж етеді.
Б ү д а н  ш ы ғ а р м а   к ей іп к ер ін ін . к е ш е н д і т ү л ғ а с ы н  к ө р е м із . 
Т ү л ғ а  б о й ь тн ан  к о р ін е т ін  қ а с и е т т е р   үл т ү ғ ы м ы н д а  ға с ы р л а р  
б о й ы   ж и н а к т а л ь ш ,  о р   к е з е ң д е   т у ы н д а п   о т ы р ғ а н   т ү р л і 
қ о ғ а м д ы қ   қ а ж е т т і л і к   п е н   с ү р а н ы с т а р д ы ң   н е г і з і н д е  
қ а л ы п га с қ а н .
Ш ы ғ а р м а л а р д а ғ ы   е ш т е н е ге   м ү қ т а ж   см е с   б а т ы р д ы ң   д а  
ж ү р егі ж ы л ы ,  м ей ір ім гс то л ы , д ү ш п а н ь га а  к а т а л ,  о л  д а  туған  
ел і м е н  ж с р ін  с а іъ ін а д ы ,  с а ғ ы н ы ш  сезім і к о з ін е н  ж а с   б о л ы п  
а ға д ы ,  ж ау ға  к е т к е н  к с к  ж о л ы н д а  ж а н ы н   ш ү б е р е к к е  т ү й іп , 
б а с ы н   б ә й г е ге  тігеді:
Алтынды ерге суйеніп,
Елін-журтын сагьінып,
Өксіп-оксіп жылады...
“Еменнен кестім найза,  - деп,
  -  
ГІенделік тартқан халқыма 
Тигіземін naùôa ” деп,
Кун ишққанша шәһәрін
Екі аііналды Кобыланды... ( “Қобыланды батыр ”жыры).
Қ үд іретгі  к ү ш тен  сү р ап  ал ған  ж ал ғы зд ы ң  өзін   әк есі н ам ы с 
п ен  ж ауға к сгі кетп ес ү ш іи  х а л қ ы н ы ң  ж о л ы н д а к ү р б а н  студен 
т а р т ы н б а й д ы :  "...  б е т ін е н   ж а р ы л қ а с ы н ,  қ а й д а   б а р с а   ж о л ы  
б о л с ы н ,  б ір ж а м а н  а л ж ы ға н   ш а л ,  қ а қ и ғ а н  к е м п ір  қ ы з ы ғ ы н  
к о р д і  н е ,  к ө р м е д і  н е ,  т ір і  б о л с а   к ы з ы ғ ы и   х а л ы қ ,  ж ү р т  
к е р с ін !” - деді 
( “Желкілдек”ертегісі).
 
Д ү ш п а н н а н  к е к  қ а й т а р у  
м е н  н а м ы с  ж о л ы н д а  ж а н ы н   қ ү р б а н  ету и д е я с ы   “ Е р ел   ү ш ін  
т у ад ы ,  ел   ү ш ін  ө л е д і” ,  “ Е р к е к  т о қ т ы   -  к ү р б а н д ы қ ”  с е к іл д і 
м а қ а л -   м о т е л д е р д е н  д е  к е р ін е д і.  Ж а с ы н а н  с а н а с ы н а  с ің г е н  
б ү л   и д е я   б а т ы р л а р д ы ң   а р м а н ы   р е т ін д е   м ы н а д а й   ж о л д а р  
а р қ ы л ы  беріледі:
8

Айыр ма  екен,  нар ма  екен,
Қайың  ба екен,  тая ма  екен?
Үііде туын тузде өяген
Батырда арман бар ма екен?!(Ауыз одебиетінен).
 
Ел 
қ о р ғ а п  ж ү р іп  ом ірдеы  өту -  б а т ы р л а р д ы ң  а р м а н ы .
М ә р т   м ін е з ,  ш ы н д ы к п е н   ө м ір   к еш у ,  о н а н   а у ы т к ы г а н д а  
ж ал ған  д ү н и еііі т ә р к  ету де ерге төн  қ а си ет ретінде багаланады : 
"М е н  қ ү д а й ға  ж ал ган ш ы  болы п, ж алған  д ү н и ед е ж ү р ген ім н ен  
ө л г е н ім  а р т ы қ ,  о зім д і  ө зім   қ ү д а й ғ а  б е р г е н ім ” д е п  т ө б е с ін е н  
о қ  а т т ы   12.125].
Б а т ы р д а н   ү р п а қ т ы ц   к а л у ы   д а   а у ы з  ә д е б и е т ін д е   а р н а й ы  
н а з а р д а   ү с т а л а д ы .  Н егізгі  к е й іп к е р д ің   ө зі  а т а - а н а с ы н ы ң  
“ ө л г е н д е   к о р г е н   ж а л ғ ы з ы ”  ед і,  х а л ы қ   б а т ы р д ы ң   д а  ү рп ак, 
ж а л ғ а с т ы г ы н   н а за р д а н   т ы с   қ а л д ы р м а й д ы   ж ә н е   о л а р ғ а   т ә н  
е р е к ш е л ік т е р д ің  бірі - ж ау б о л са д а т е к г ін ің  қ ы з ы н а н  н е м е с е  
к и е л і  к ү ш к е   и е   п е р ін ің   қ ы з ы н а н ,  т.б .  ту ад ы .  Б ү л  б а т ы р д а н  
ту ған   п е р зе н тт ің  ә к е с ін е н  асы п  тү с ет ін ін  к о р сетед і.  Ү р п а қ қ а  
д е г е н   с ү й і с п е н ш і л і к   т е к   ж а қ с ы   к ө р і п   а р м а н д а у м е н  
ш е к т е л м е й д і,  о л а р д ы ң   а с ы л   т е к г і  б о л у ы н   д а   б а с ты   м а к с а т  
етіп  қ о я д ы .
Ү р и а қ  б о й ы н д а  б олуға ти іс қ а с и е т т е р  ж ә н е  қ и ы н - к ы с т а у  
с ы н  с а ғ а т г а р  м е н   о н а н   ш ы гу д ы ң  ж о л д а р ы   ау ы з  ә д е б и е т ін д е  
т е р е ң  зе р д е л е н е д і.  А у ы з ә д е б и е т ін ің  м а т е р и а л д а р ы   а р к ы л ы  
б ел гіл і  б ір  б а т ы р д ы   т а н и м ы з   д а,  с о н ы ң   о м ір ін е   қ а т ы с т ы  
ш ьггы рм ан о қ и га л ар д ы ң  куосі болам ы з,  кейіш сердің осу, түлға 
р етін д е  қ а л ы п т а с у  ж о д д а р ы м е н  т а н ы с а м ы з.  Е н д і о н ы ң  есім і 
а т а л г а н   к е зд е   е с ім   м а ғ ы н а с ы н ы ң   қ а ң д а й   е к е н ін е   қ а р а м а й , 
с о л   б а й   м а з м ү н д ы   ш ы т ы р м а н   о қ и ғ а л а р   т із б е к т е л іп   к ө з  
алды м ы здан оте береді. С он ды ктан  п ерзен г м оселесіне каты сты  
ү л т т ы қ   т а н ы м   а я с ы н д а   с о м д а л ғ а н   т ү л ғ а   о р і  а д а м ,  ә р і  б а й  
м а з м ү н д ы  ө м ір д ің  и е с і б о л ы п  таб ы л ад ы .
9

Қ а за к  х ал к ы н ы ң  уғы мы цдагы   у р п ак  м әселесі м ен am қою 
дәстурінің арасы нда өзіндік байланы с бар.  Х алы қ үғы м ы нда, 
д ү н и еге  а т а -а н а с ы н ы ң   ар м ан -тіл егім ен   келген   п ер зен ттің  
заты н а аты сай болу ж ағы  да қарасты ры лады ,  ол оз кезегінде 
түрлі  ан тр о п о н и м д ер д ің   ж асалуы н а  осер  етеді.  Қ а з а к   ауыз 
әд еб и етін д егі  негізгі  к ей іп к ер л ер   б о й ы н д ағы   к аси еттер д і 
ж и н а қ т а й   к ел ген д е  “ А дам  д еп   кім ді  а й т а м ы з,  о ған   т ә н  
қ а си ет тер   к а н д а й   болуы   к е р е к ? ”  деген  с ү р а қ т ы ң   ж ау аб ы н  
аламыз.  О ларды н бірінің бойы ңдағы  ерекш е касиетті екінш ісі 
т о л ы қ т ы р ы п ,  б а с қ а   б ір   қ ы р ы н а н   т а н ы т ы п   о т ы р а д ы , 
с о н д ы к та н   қ а з а қ  х а л к ы н ы ң  эст ети к ал ы қ  талғам ы  негізінде 
туып калы п тасқан  үлтгы қ болмыс п ен  м ін ез-қү л ы кты ң  кейбір 
си паттары н  зерделеу үш ін халы к одебиетінін м атериалдары н 
то л ы к тай  н азарға алуы м ы з керек.  С онда ғана ү л тты қ  рухани 
қ ү н д ы л ы қ та р ы м ы зд ы ң  кеш ен ді б ей н есін   коре алам ы з.  О сы  
к ү н д ы л ы к т а р   тілде  кісі  есім і  ар қ ы л ы   таң б а л ан ад ы ,  я ғ н и , 
белгілі бір баты рды ң бойы на біткен асыл қасиетгердің барлығы 
о ған  берілген  есім н ін  а қ п а р а т т ы қ  м азм ү н ы  ар к ы л ы  ж ү р тк а 
таны лады .  Е ш теңеден қ о р ы қ п ай ты н , д ү н и е-м ү л ікк е м ү қ таж  
ем ес,  ж ау ы н ан   ж ең іл м ей тін ,  кез  к ел ген   у ақ ы тта  ө зін ің   де, 
ел ін ің   де,  бауы ры   м ен   қ а р ы н д а с ы н ы ң  да  н а м ы с ы н   қ о р ға й  
а л а ты н ,  ж ы л аған д ы   ж ү б а т ы п ,  д а н д а й с ы га н д ы   т ә у б е с ін е  
келтіретін алы п батырдың есімі айтылғанда сол ертегіні немесе 
ж ы р д ы   білетін   адам ,  к ей іп к е р д ің   б асы н ан   к еш ір ге н   бүкіл 
о м ір і  м е н   о н ы ң   ад ам и   б о л м ы с ы н   о й ғ а   ал ад ы .  Д е м е к , 
ш ы ғ а р м а н ы ң   та к ы р ы б ы   секілді  к ісі  есім і де  өзін   и ел ен ген  
т ү л ғ а н ы ң   ад ам и   б о л м ы с ы н ы ң   ж и н а к т ы қ   атау ы   б о л ы п  
табы лады .  Бүл  -  ауы з  әдебиеті  к ей іп к ер л ер ін е  ған а  ем ес, 
қазір гі  кісі  аттар ы н а д а  б ай л ан ы сты  ж ай г.  М ы сал ы ,  белгілі 
бір  а д а м н ы ң   есім і  атал ған д а  т ан и ты н д ар   о н ы   өзі  білетін 
қ ы р ы н а н  о й ы н а алады.  Сойтіп, адам ны ң  адам и болм ы сы н ы ң
10

си паты  м ен о м ірінің  м азм үн ы  таң дап  ал ы н ған  есім н ің  аясы н а 
мағьига - ақп ар атты к  м азмүн ретінде ж инакталады .  Бүл орайда 
ол  т е к   атау ы ш   ды б ы сты к.  тү л ға  ғап а   ем ес,  с о л   с и п а т   п е н  
м а зм ү н н ы ң  т а к ы р ы б ы  ретінде  к ы зм ет атк ар ад ы .  С о н д ы к та н  
кісі  есім і  м е н   п е р зе н т   о м ір ін ің   а р а с ы н д а   б а й л а н ы с   б о л у ы н  
қ а л а у д а н   к е л іп   а р м а н -т іл е к т і  а р қ а у   е т к е н   т ү р л і  е сім д ер  
ж асалд ы .  Ғ а сы р л ар  бой ғы   х ал ы қ  тож іри бесі  ж и н а к т а л а  келе 
ат к о ю  д әстү р ін  кал ы п тасты рды . Ауыз әд еб и етін д е қ и я л д а ғы  
д ай ы н  образға ат беріліп не тарихта бар түл ған ы ң  есімі аркы л ы  
адам и к аси еттің  үлгісі боларлы қтай  кейіпкер бейнесі ж асалса, 
ш ы н д ы қ  ом ірде есім ді о ркім  о з о й л аған ы  б о й ы н ш а  б а л а н ы ң  
б о л а ш а ғы н   ес к е р е  о т ы р ы п  т аң д ай д ы .  О сы   ж ер д ен   адам   м ен  
есім  ар асы н д ағы   б аш іан ы с келіп  туы н дай ды .
“ Ш а л   м ен   к е м п ір д ің   н е м е с е   б а й д ы ң ,  х а н н ы ң   ж а л ғы з 
б а л а с ы   б о л ы п т ы ...”  д е п   б а ст ал а ты н   к е й б ір ін д е   б о л м а с а , 
н е гізін ен  ау ы з одебиетіндегі б асты  к е й іп к е р л е р д ің  к о п ш іл ігі 
е с ім ім е н   атал ад ы .  О л  есім д ер д ің   қ о й ы л у ы н д а   д а  к о и т е ге н  
сы рлар бар.  Ә улиеден әулие  к о й м а й  қ ы д ы р ы п ,  етегін ш ең гел  
сы д ы р ы п ,  а й л а р д а н   а й ,  ж ы л д ар д ан   ж ы л   о т к е н д е   А л л а н ы ң  
тіл е к т е р ін   к а б ы л  ету ім ен   н ем есе  б ір ө у л и е н ің  а я н   б ер у ім ен  
п е р зс н т   сү й ед і  д е ,  к ө б ін е  сол  кезд е  б а л а н ы ң   аты   д а   б елгілі 
б олад ы , ту ы л аты н   п ер зен ттің  о м ір ін е н  сәу егей л ік  ай ты л ад ы  
да,  п ер зен тгің  есімі м ьш ад ай  болады  дегі ескертеді.  Б ү л  к а з а к  
халкы н дағы  кісі аты н ы ң  өзіндік орн ы н , ерекш елігін керсетеді: 
кісі  ссім і  белгіл і  бір  к а с и е т к е   и е,  о н д а   к и е   б а р ,  о н ы ң   а я н  
а р к ы л ы   белгіл і  болуы   д а  ж ай д ан   ж а й   ем ес.  Ә детте  б ал а ға 
есім  т у ғ а н н а н   к е й ін   беріледі,  к ей д е  ту м ай   т ү р ы п  та  к ім  д е п  
қ о я т ы н ы   б елгілі  б олад ы .  Қ а з а қ  ау ы з ә д е б и е т ін д е ,  с о н ы м е н  
катар кей ін н ен  берілетін де есімдер бар. “Д ударкы з” ертегісінің 
к е й і п к е р і   -  Д у д а р к ы з д ы ң ,  “ Ж е л к і л д е к ”  е р т е г і с і н і ң  
к ей іп к ер і  -  жеті ж асар  Ж ел к іл д ек тін  есім і де о сы л а й   есей ге н
11

кездерінде берілген.  Есім дердің к ай сы сы н д а д а ү р п а к  к ам ы  
н азар д а тү р а т ы н ы  рас, ен ді о сы л ар д ы ң  ііпінде тум ай  т ү р ы п  
берілетін аттарды ң ш ы ғуы на то қ тал ай ы к .  М ы салы ,  “ Ә лібек 
б а т ы р ”  ертегісін де  '‘М ен   саған   екі  к ы з ,  бір  үл  б ер сй ін , 
қ о л ы ң д ы  ж ай , ж ы л а м а ” дейді де, суды рлаты п б атасы н  бере 
бастай ды .  “ Ү л ы ң н ы ң   аты н   -  Ә лібек,  қ ы з ы ң н ы ң   аты н   - 
Қ а н ік е й   м ен   Т о тай   к о й ”  дейді  де,  ғай ы п   б о л а д ы ”  [2.70]. 
Т ум ай тү р ы п  қ о й ы л а т ы н  есім дердің кейбірі ам ан ат ар қ ы л ы  
беріледі:  “Ж ал ғы зж ігіттің ”  Ж а ң ы л  д еген  әй ел і  бар ек ен ,  ол 
үйінде  ек іқ аб ат  қ ал ы п ты .  “ С о ган  сә л ем  де,  к ы з  туса -  аты н 
о зі  білер,  м е н ің  ж ай ы м   о сы н д ай   болды ,  үл  туса  -  б а л а н ы ң  
аты н   Е р т ү я қ   қ о й с ы н ”  д еп   ж о л д асы н а  қонг  ай ты п   ж ы л ап , 
ж ан ы н   сол  ж ерде  б ер ед і”  [2.179].  Ә улие  м ен   п ір л ер д ің , 
корілкеддер м ен б ақсы - балгерлердіц сәб и  есіміне баса назар 
аударуы ,  ә к е н ің   со ғы сқ а  аттаны п   бара  ж аты п   н ем есе  ж ан 
тап сы рар алды н да,  со ң гы  ам ан ат ретінде п ер зен тін ің  есім ін 
қ о ю ы   ү л тты қ  тан ы м -тү сін іктегі есім н ің  ү р п а қ  м әсел есім ен  
қ а т а р   тү р аты н д ы гы н   корсетеді.  Б о л а ш а ғы н ы ң   ж ал ғасы   - 
ү р п ақ  қ а за қ  үш ін  капш алы қты  м аңы зды  болса, оған берілетін 
есім  де  со н ш ал ы қ ты  м аң ы зды  болы п табы лады .  С о н д ы қ тан  
қ а з а қ  есім дер ін ің  м азм ү н ы н  түтастай  алы н   к ар асты р ған д а, 
о н д а  ж екслеген   о қ и ға л а р д ан   бастап,  б ү кіл   ел д ің   ж а р қ ы н  
болаш ағы н  коксеуден туған б и ік  арм ан м ен  м үр аты н  коруге 
болады. Ү лтгы қ санада осы ндай маңызды орны болғанды қтан 
ат к о ю  к а з а қ  халкы нъщ  өмірінде дәстүрі болы п қалы птасты .
Қ а з а қ   х а л қ ы н д а ғ ы   ат   қ о ю   д ө с т ү р ін ің   н е г із і  ау ы з 
әдебиетіндс сакталган .  М үндағы   кейіпкерлер есім ін ің  ш ығу 
уәж д ер ін   х ал ы қ   үғы м ы н д а  тү р ақ т ап ,  қ а л ы п т а с қ а н   ү р н а қ  
м оселесін ен   б о л ек   к а р а й   алм ай м ы з.  Қ а з а қ т ы ң   қ и я л ы н д а  
сом д алған  ү р п агы н ы ң  болм ы с бітімі мен  адам и  қаси стгерін  
е сім і  а р қ ы л ы   с и п а т т а у   м а қ с а т ы н д а   т іл ім ізд е   к ө п т е г е н
12

ан тр о п о н и м д ер   ж асалды .  Қ азіргі  қ а з а қ   а н тр о п о н и м д ер ін  
түтастай алы п, ж алпы  м азм үны н ой елегінен откізіп зерделер 
болсақ, ілгеріде аталған адами қасист элементтерінің баршасын 
кездестіргеп б олар едік,  со н д ы к тап  а н тр о п о н и м  ж ас а м н ы ң  
экстралингвистикалы қ мәселелерін сөз еткенде есімін айтып, 
о н ы ң   и е с ін   а й т п а й   к о ю   м ү м к ін   ем ес.  Т .Ж а н ү з а қ о в   оз 
зерттеулерінде  “ ...ан трои он и м дерді  түтас  бір  ж ү й е  ретінде 
зерттеуді”  үсы нады   [4.60].  Бүл үсы ны с ж ай д ан -ж ай  айты лы п 
оты рган ж оқ.  Қ а за қ  антропоним дсрінің м ағы н ал ы қ  аясы нда 
үлтгы қ таны м  тарм ақтары ны ц сан түрлі қы рлары  қам ты лған. 
С онды қтан оларды ң өзара байланы сы н кешенді түрде зерттеу 
антропон им дер ж асалуы ньщ  бір тарауы болы п табылады .
Пайдаланылган әдебиеттер:
1.  Қ а з а қ  ертегілері,  1-том.  А.,  “Ж азуш ы ,  2000.
2.  Қ а з а қ  ертегілері,  2-том.  А.,  “ Ж азу ш ы ” ,  2000.
3.  Қ а з а қ  ертегілері,  6-том .  А.,  “Ж азу ш ы ” ,  2000.
4.  Т .Ж а н ү з а к о в .  Қ а з а қ   о н о м а с т и к а с ы .  К а з а х с к а я  
оном астика.  I том. А стана,  “ 1С -С ерви с” Ж Ш С ,  2006.
Бауыржан  Ердембеков, 
Семей  мемлекеттік  педагогика  институтының 
психологи я - педагоги ка  ф а кул ьтеті ні ң
деканы,  ф.г.д.
АБАЙДЫ Ң  БА Й КӨ КЕСІ
(Ж алгасы. 
Бастапқы бөлігі өткен нөмірде)
Ж а с ы н а н   Б а й к ө к ш е н ің   ж ан ы н д а  б о л ы п ,  о н ы ң   орбір 
қ и м ы лы н  қ ал т жібермейтін Абай бірде  Б ай көкш ен ің  ш абыты  
қ ы с ы п   келе  ж а т қ а н ы н   тап  басады .  Бұл  ту р ал ы   К ө к б а й
13

естелігінде  бы лай  дейді:  “ Бір  мезгілде  Б ай к о к ш е н ің  түсіне 
А байды ң  к ө зі  түсті  де:  “ М ына  к әр ін ің   ж ы ны   үстап  келе 
жатыр сксн”, - дсді. Айтканындай, сол арада Байкокш е Абайға 
түнде  көрген   түсін  айты п,  ү зак   өленді  ш үбаты п  жөнелді. 
Т үсінде  А байды ң  бірталай  қ и ы н д ы қ ,  қауіп тен   отіп  өмір 
мүратына колы  жеткендігін корген екен.  С оны  айтумен бірге 
о зінің  ж оруы н да олеңге  қосы п ,  Қ арам оладан ж олы  болы п, 
қасты к қ ы л м ақ  кісілерді жеңіп қайтаты ны н айтады ” .  Корген 
екі түсііт  Б ай ко кш е олеңм ен озі жориды:
Көкті қуи/саң, бақытың көкті иіарлар,
Ақылың осы журген жаннан артар.
Әкелген екі нәрсең  - гылым,  білім,
Сөзіңді естігеннің көңілі таркар.
Кунді қуиісаң боларсың ай мен кундей,
Арқа уранды қазаққа твгіс бірдей.
Ак, суңқардың жапыңа лық толганы  - 
Туқымыңнан жан қалмас атқа мінбей...
Абай озін  м ақтаған ы н а емес,  Б ай к о кш ен ің  ақ ы н д ы ғы н а 
р и за  б о л ы п ,  бір  то ғы з  сы й   б ер іп   к а й т а р ы п т ы   д есед і. 
Б ай к о кш ен ін  коріпкелдігі айны м ай  келеді.  А байды ң озі де, 
балалары да елден асьш, ерекше касиетгерімен қадірлі болған.
Б ай көкш е  - суы рып салма ақьш . А йтқан олеңі сол жерде 
ел  есінде  қ ал са  калды ,  қал м аса  қ ағазға  түсп ей   ж оғалы п 
оты рған.  Ш еж іре  а к ы н н ы ң   коп  дүниесі  х ал ы к к а  ж етпей 
ж атқаны н көрген Абай: “Байкоке! Сіз ел корғаған ерді айтып, 
кейінгі  ү р п а қ қ а   із  к ал д ы р саң ш ы ” ,  -  дегенде,  Б ай кокш е 
“А байжан-ай, сен сияқты  сауатты болсам, бір күнде бір кітап 
өлең ж азар едім,  амал кан ш а,  қолы м  қалам , тілім қағаз бола 
алм айды -ау!”  - депті.
Б .С ап ар ал ы   а к ы н н ы ң   “Ә нет  б аб а” ,  “ М ам ай   б а т ы р ” , 
“Т октам ы с батыр” , “ Кеңгірбай б и ” ,  “Қарамеңце би” ,  “Кобей
14

б и ” ,  “Т о б ы ш а к  т о р ы ” , т.б. тарихи дастан ж ы рл ары  б о л ган ы н  
тілге ти е к  ете  келіп:  “А байдьщ  Б ай к о кш е а к ы н га  ж азд ы р тк ан  
"К е ң г ір б а й   б и ”  д а с т а н ы н д а   да  би  ө м ір ін е н   д е р е к т е р   м ол 
к а м т ы л г а и ”  д еген   д е р е к   ай тады  
(Қараңыз:  “Қазақстаи ”. 
Үлттық энциклопедия.  2-том. А.,  1999,  515-6.).
 
А лай д а А бай 
тоң ірегін дегі  естел ік -әң гім ел ер д е атал ган  д астан д а р  ту рал ы , 
о ға н   Б а й к о к ш е н ің   к а т ы с ы   ту р ал ы   е ш т е н е   а й т ы л м а й д ы . 
Қ о л ы м ы зд а   Б а й к о к ш е н ің   “Т о б ы ш а к   т о р ы ”  д а с т а н ы   га н а  
б о л г а н д ы к т а н   к а л г а н   ко лем д і  ш ы ғар м ал а р ы   ту р ал ы   гіікір 
айтуды   кей ін ге к ал д ы р ам ы з.
“ Е н л ік - К е б е г ін д е ”  К е ң г ір б а й   т у р а л ы   к е ң   с о з   е т к е н  
Ш ә к ә р ім   д е ,  Б а й к о к ш е н і ң   қ а с ы н д а   ж ү р г е н   К о к б а й  
Ж а н а т а й ү л ы   да  а қ ы н н а н   әл гі  атал ган   тар и х и   ту ы н д ы л а р ы  
туралы естеліктерінде, б асқа ш ы гарм алары нда атамауы коңілді 
күпті  етеді.  Е гер де дол сол ш ы ғар м алар  таб ы л ы п   ж атса,  о н ы  
Б а й к ө к ш е н ің   к а н ж ы ғ а с ы н а   б ай лауга  ә зір м із,  т е к   гы л ы м и  
т ү р г ы д а   д о л е л д е н іп ,  Б а й к о к ш е   а к ы н н ы ң   с о з   с а п т а с ы  
м енм үндалап түрса.  Неге десеңіз ақ ьш  Н үрж ан  Н ауш абаевтьщ  
1910 ж ы л ы   Қ а за н  қ а л асы н ан  ш ы қ қ а н   “ А т а ш ” д еген  ол ең д ер  
ж и н а гы н д а г ы   бір о л ең і  осы   Б а й к ө к ш е   а к ы н д ік і д еген  д е р е к  
ай ты л ы п  ж ү р   (
Қараңыз: Қ.Есенгарин.  Өлгендермен өлең уиіін 
араздасуга болмайды гой //Абай ауылы.  1992.  17қазан).
 
А ллы мен 
оленді  келтірей ік:
Майда бол жігіт болсаң тал жібектей,
Жақсы емес қатты болсаң тікенектей.
Ғылымың уіиан-теңіз болса-дагы 
Пайдаң жоқ өз халқыңа қызмет етпей.
Корген мен кормегенде коп парық бар,
Жігіт адам ашылмас сыннан  отпей.
Билік пен арамдыққа аранданба,
Әр істің мазмунына көзің жетпей.
15

Ғибрат ал жақсыларга жақын журіп,
Қаиіа гөр жамандықтан аулақ шеттей.
Пайдаңды жақсы болсаң тигіз көпке 
Жатыркап еиі адамды сыртқа теппей.
Кезінде кезвңдврден қосылып қал 
Бәіігеге үлы дубір қосқан ammaù.
Муратың бойыңдагы гасвль (турақты.  Б.Е.) болсын, 
И м ахи,  таланты ерге нурын токкей.
Қ .Е с е н ғ а р и н н ің   а й ту ы н ш а,  Ш ы ң ғы с т а у д ы ң   к ә р іқ ү л а қ , 
к а з ы н а л ы   к а р и я л а р ы н ы ң   ж ад ы н д а  -  о сы   ө л е ң   Н ү р ж а н д ік і 
емес,  Б ай ко кш е ақы ңдікі. Алайда, олең табиғаты на зер салсақ, 
д и д ак ти к аға  қ ү р ы л ға н  ж азба а қ ы н н ы ң  ш ы гар м а сы н а  келеді. 
Ғ а л ы м   Б .К е н ж е б а е в т ы ң   “ Б ір с ы п ы р а   о л ен д ер ін д е  Н ү р ж а н  
за м а н  ж ң й ы н   қ а з а қ т ы ң  б ү р ы н ғ ы , ө з т ү с ы н д а ғы  т ү р м ы с ы н , 
ел билеген адам дарды ң іс -э р е к е п е р ін , о ку, онер, білім, дэулет, 
бақьгг,  м ін е з - қ ү л ы қ   м ә с е л е л е р ін   со з  етеді.  С о л а р   ж о н ін д е  
б ір тал ай   о р ы н д ы ,  м аң ы зд ы ,  келісті о си е тт ер ,  м а қ а л -м ә т е л , 
н а қ ы л   с ө зд е р   а й т а д ы ”  д еген   п ік ір і  ж о ға р ы д а ғы   о л е ң н ің  
с и п а т ы н   а ш ы п   түр.  Н ү р ж а н н ы ң   “ Б ір ін ш і  Н а з ы м ”  д е ге н  
о л е ң ін   о к ы п   с а л ы с т ы р ғ а н   адам   ек і  о л е ң н ің   б ір   д е м н е н  
ш ы к к а н д ы ғ ы н  б ай қ ай д ы .  Ал Б а й к о к ш е  о лең і тіпті б а с қ а ш а , 
н ағы з суы ры п   салм а, агы н ы  қ атты  озен д ерд ей  тасы п ,  тогіліп 
оты рады .
Соз деген су емес қоіі  агып жаткан,
Байлардыц малы емес қой багып жаткан.
Парашыл би-болысты талай көрдік 
Халықты сур жыландай игаеып жаткан,  - 
деген   с и я к т ы   ер тед ен   қ а л ы п т а с қ а н   к а р а   о л е ң   ү й қ а с ы м е н  
к ү й ы л ган  ж ы р ж олдары  әуелгі о л ең  табиғаты н ан  м үлде баска.
Б ізге  ж е т к е н   а к ы н н ы ң   “ Т о б ы ш а к   т о р ы ”  д а с т а н ы   д а 
ц әстү р л і  к а р а   о л е ң   ү й к а е ы м е н   ж а зы л ған .  Ш ы ғ а р м а   б ой ге
16

аты  тур ал ы  ж азы л ған   а л га ш к ы  ш ы ға р м а л а р д ы ң  к а т а р ы н д а . 
Аз гана м азм ү н ы н а то қтал сак ,  Барьгнбай д еген н ің  асы  болы п, 
к е д ей   Р ай х ан   д е ге н   ж ігіт  ж ал гы з  т о р ы с ы м е н   к е л іп ,  а с қ а  
тігілген   ү ш   б ә й г е н і де  әкетед і.
Райхан айтты сонда корі-жасқа:
- 
Істің артын кутіңдер,  сендер саспа. 
һиің куйіп, 
мырзалар, 
туз жаларсың,
Бәйгені  уиі  аламын дәл осы аста, - 
д еген   үш   б ә й г е н ің  б ір ін ш ісі  “ Н а й м а н д а   о д ан   а с қ а н   п ал у ан  
ж о к ”  М үсатайды  ж ер капты ры п,  Райхан  “ Қ ү р ы ш  Қ а р а ” деген 
а т қ а   ие  б о л ад ы .  Ж ү з   к а д а м   қ а ш ы қ т ы қ т а н   б и ік   б а ғ а н н ы ң  
басы іш ағы   күміс теңгені  көздеп түсіріп, екін ш і б әй ген і алады. 
Ү ш ініпі бәйгеде - екі ж үз елу атты ң алдьш да к ел ген  Т о б ы ш а қ  
Т о р ы п ік і, я г н и , тагы  д а  Райхандікі. Д астан д агы  ат с ы н ш ы сы  
Қ и я с б а й   Б а й к е к ш е н ің   о м ір д ен   а л ган   -  А б ай д ы ң   қ а с ы н д а  
ж ү р іп   “ о м ір д ің   ө зін   м а з а қ   е т е т ін ”  Қ и я с б а й ы .  Ө й т к е н і,  ел 
есіндегі  Қ о д а р д ы ң   н ем ер есі  К о гед ай ү л ы   Қ и я с б а й   -   о л п ы - 
солпы  киініп, түрак-м екен сіз ел аралап онер корсетіп, омірден 
о тк ен .  О н ы ң   к о п   к а с и е т ін ің  бірі  -  ат  с ы н ш ы с ы .  К о р іқ ү л а қ  
« 
__
ш ежіре  Б .И саб аев созіне жүгінейік:  “А стындағы  аты н желідегі 
қ ү л ы н ғ а   а й ы р б а с т а й   салу  ол  к іс ін ің   м а ш ы к т ы   ici  де  е к е н . 
Е л  к ы д ы р у д а н   т о к т а л м а й т ы н   ж а р ы қ т ы к   ат  б е р іп   ал ға н  
қ ү л ы н ы н   а л д ы н а   с а л ы п   ай д ап   ж үре  б ер ед і  е к ен .  Ж ү р т т ы ң  
“ а т к а   к ү л ы н   а л а т ы н   Қ и я с б а й м ы с ы ң ”  д еп   с о й л е у і  е р ге д е н  
б о л г а н .  Б і р а к   а л г а ш қ ы д а   к ү л к і,  ә ж у а   е т у ш іл е р   о н ы  
Қ и я сек ең н ін ж ай д ан -ж ай  істеп ж үрмегенін б айқайды . С ьш іи ы  
Қ и ясб ай  ж елідегі қ ү л ы н н ы ң  кез келгеніне ат ай ы рбастам аған. 
Ж үй ріктігін  тан ы п  бары п   ай ы рбастай ды  е к е н -ау  аты н.  С о н ы  
а ң ғ а р ғ а н   Т о б ы қ т ы   ж үрты   Қ и я с е к е ң   қ ы з ы к к а н   к ү л ы н д ы  
б е р м е й т ін ,  қ а й т а  о л  қ ү л ы н д ы   ат  қ ы л а т ы н  б о л г а н ” 
(Үлылар 
мекені).
17

“Т о б ы ш а к  т о р ы ” д астан ы н да да  Қ и я с б а й д ы ң  осы  б ей н есі 
а й к ы н   к о р ін ед і.  Е л  к е л е к е   е тіп   т ү р ғ а н   т о р ы ғ а   Қ и я с б а й  
кер ісін ш е о ң  баға беріп,  Р а й х ан н ы ң  к ө ң ілін  өсірігі тастайды . 
Б ір а қ  ел  Қ и я с б а й д ы ң  сы н ш ы л ы ғы н  м а за к  етіп:
Ессіздің  сөзін сөйлейді деп 
Қиясбайды алжыган екен десті.
Т іп ті,  С ү п а т а й   д еген   ж етім   б ал ад ан   б а с к а   т о р ы ға   м ін іп  
ш а б у ғ а   а р л а н а д ы .  А қ ы р ы   Қ и я с б а й д ы ң   б е р г е н   с ы н ы н  
т о л т ы р г а н   то р ы   б о й гед ен   ж ал гы з  д ар а  келеді.  Д а ста н д а ғы  
с ы н ш ы   Қ и я с б а й   б е й н е с і  -  Б а й к о к ш е н ің   озі  к ү н д е   к ө р іп , 
қ а л ж ы ң  ай ты п  ж ү р ген  адам ы .
Б а й к о к ш е   а к ы н   Р а й х а н н ы ң   б ағы н   а с ы р ға н   о сы   атты  
б ая н д ау д а  бізге  еген е  т а н ы с   тағы   бір  о қ и ғ а н ы   к о с қ а н .  О л 
Ө с к е н б а й   би  а с ы н а н   б елгілі,  қ а з а қ т а   б ү р ы н  б о л ғ а н м е н  аса 
с и р е к   к е зд е с е т ін   о й ы н   т ү р і  -  ә й е л д ің   ж а л а ц а ш   ш ы ғы п , 
қ а з ы қ қ а  б а й л а н га н  кілем  ж абулы  т ү й е н ің  б ү й д асы н  тісім ен  
ш еш се,  гүйе к іл ем ім ен  сон ы кі.
О с к е н б а й   б и д іц  а сы н а  к а т ы с қ а н  Т о ғ а л а қ  р у ы н ы ң  ад ам ы  
Ө т е п б е р г е н   д е г е н н і ң   е с т е л іг і  ж е т к е н .  А с т а ғ ы   о к и ғ а  
то м е н д е гіш е  орби ді.  К о п т е н   с о н  ж и ы н н а н  тағы   б ір о й е л д ің  
ш еш інін ж атқ ан ы  байқалады . С ары кідір тарты п к ал ган  к аты н  
ек е н ,  б ү р к е н іш  ж ам ы л ы п ,  тү й е  қ а с ы н а   кеп:
Ерлер,  врлер,
Ерлер піуган жерлер.
Қараймын десең де өздерің біл.
Арыстың бул асында 
Бул бәйгені алмақ дур,  - 
деп бүркеніш ті сы пы рғанда,  Қ ү н ек ең  әйелге ш ап ан  ж ап кы зы п  
ж ібереді.  Б ү й д а н ы   ш е ш к ізге н   ж о к .  К іл ем   ж а б ы л ға н   ін ген  
ү стін е  қ о с ы п ,  “ ш еш ін д ір ген  а й ы б ы м ы з ”  д еп   ш а п а н   берілді 
әйелге.
18

Дол осы окиға “Тобы ш ак торы ” дастанында сэл озгешелеу, 
авторды н   к о р кем д ік  к и ял ы н а  кар ай   онделе,  түрлен діріле 
берілген.
М айлы   күйе  ж ағы лған  к а з ы к к а   кілем   ж аб ы лган   түйе 
б ай лан ы п ,  соны   ш еш уге  Т ой ке  деген  кедейдің  он  сегіздегі 
ж алғы з  (әдем ілігіне  қарагі  ж үрт  о н ы   “А қ қ у л а ”  д еп   атаған  
екен)  к ы зы   ш ы ғы п то п қ а қарсы  қарап:
Су тазартар мейлі бет күйесін 
ӘІітеуір  оквмв бір түііе болсын,
  - 
деп тоуекел етеді.
Аққула сол арада:  “Ерлер! -  деді, - 
Бәріңіз өніп іиыққан жерлер ” деді.
Білместерің мазақ қып, келеке етіп,
Білгеніңнің маңдай тері терлер еді.
Білсеңдер,  дуниеге -  әйел ана!
Әйелсіз дуниеге келмес бала.
Аіып  -  анадан дегендей,  am
  - 
биеден,
Әйелден неше турлі туган дана.
Не тусті көргеніңнен ана етін,
Масқаралап куйелеп ана бетін.
Муны қызық көруиіі кім де болса 
Ананың білмейді екен қасиетін.
Бір кезде бесік кордім,  бала болдым,
Ер жеттік, боііжеткен қыз жаңа болдым.
Тәніме көзі тускен көтиіліктің 
Мінекей,  бәріңе де ана болдым.
Б ай к о кш е  қ ы зд ы ң   аузы м ен  елде  ж о қ   осы   о й ы н   тү рін  
каггы  сы нға алады.  К окш е жеріндегі осы бір сирек кездесетін 
ан айы лау  о й ы н   түріне  Қ ү н ан б ай д ы ң   да  ы рза  б олм аған ы  
естеліктен байқалады.  Естелікте ай ткан  эйел сөзін Байкокш е 
шыгармасында оте әсерлі жьшдастыра алган. Д әл  осы көріністі
19

д а с т а н д а   с о з   етуін де  а к ы н н ы ң   т а ғ ы л ы м д ы қ ,  т ә р б и е л ік  
мақсаттағы козқарасы  айқындалады. О киға сюжетін Ө скенбай 
би  а с ы н а н   ал ган д ы гы   а й к ы н .  Б ір а к   сар ы к ід ір   т а р т қ а н  
келінш ектің орн ы н а он сегіздегі Т ой кенің  А ккула деген қы зы  
ш ы ғады  ортаға.
Д а с т а н н ы ң   со н ы н д а  Рай хан   б эй гед ен   т ү ск ен   олж ан ы  
қалы ңм алға толеп, А ккуланы  айтгырып, жар етеді.  Үш бәйгені 
де  ж ең іп   алған  Р айхандай ердің  а қ ы р  со ң ы н д а  к ы з ы к   үш ін  
ем ес,  тү р м ы ст ы ң   к и ы н д ы гы н а н   топ  о р тасы н а  ш ы ғы п ,  ер 
үял таты н д ай   ак ы л д ы   соз  а й тк а н   А к к у л а  қ ы зд ы   о зін е  ж ар 
к ы л у ы   д а с т а н н н ь т ң   с ю ж е т т ік   ж е л іс ін   т а р т ы м д ы   е т іп , 
к о м п о зи ц и я л ы қ  іш кі қ ү р ы л ы сы н  ны ғайта түскен .
Б ай к о к ш е  олен   со зін ің   бізге  ж етуіне  А бай д ы ң   тікелей  
катысы болған.  Қаш анда Байкокшедей сыр саңды қтьщ  ішіңдегі 
о л е ң   қ о й м а с ы н   актару ға  ы н т ы қ   болған   А бай:  “ Б ай к о ке, 
“А ктаб ан   ш ү б ы р ы н д ы ,  ал қ а к о л   сү л ам ад а”  қ а з а к - к а л м а қ  
болы п  тал аск ан д а С ы р  б о й ы н ан  к о к  алалы  ж ы л қ ы га қ а л ы ң  
ту  ал ы п ,  боліп  ай дап   ш ы қ к а н   кім   еді,  б іл есіз  б е,  со н ы  
а й т ы ң ы з ш ы ” ,  -  деп   Б елібай  би  туралы ,  Т о к т а м ы с   баты р 
туралы  ж ы р ай тқ ы зған  екен.
А б ай   м ен   Б а й к о к ш е   а р а с ы н д а г ы   о с ы н д а й   р у х а н и  
ж а қ ы н д ы к т ы   Ә .Ж и р е н ш и н   с и я к т ы   зер ттеу ш іл ер   б а с к а  
қ ы р ы п ан тан ы п ,  Байкокш ені А байды ңакьш  ш әкіргі қатарына 
к о с ы п  жіберген.
А ны ғы н да,  Б ай к о к ш е А байды ң ш окірті ем ес,  к ер ісін ш е, 
Абай жас кезінде  Байкокш еден ак ьп щ ы қ  онердін к ы р -сы р ы н  
таныгі,  кей ін   келе  Б а й к о к ш е н ің  ақ ы н д ы ғы н   қ атты  сы й л ап , 
к а с ы н а  ертіп, ж ак сы  досы  еткен. Д ем ек. А бай ды ң  а қ ы н д ы к  
айналасы , акы н д ы к ортасы дегенде Байкокш енің аты аддымен 
аталаты ны  сонды ктан.
20

Көкейтесті  козқарас
Әлия  Есенқызы, 
Тоганас  ауылындагы  мектептін
мүғалімі.
Батыс  Қ азақстан  облысы, 
Сырым  ауданы.
Ж Ү РЕК   С Ы Р Ы   Н Е М Е С Е  
ҚА ДЫ Р  АҒАМЕН  СЫ РЛАСУ
- 
Аға, сіздің ж олы ңы з - азам атты қ жол.  Бағы т-багдары ңы з 
белгілі, ш ы ғар түғы ры ңы з, тірер түяғы ңы з, ш и ы р ш еңберіңіз 
озіңізге  ған а  аян .  Қ ар а  ж ер д ің   ты н ы сы   там ы р ы н   тер ең ге 
ж ай ған   ал ы п   б эй тер ек к е  қ а н ш а л ы қ т ы   м әл ім   б о лса,  ж ан р  
а т а у л ы н ы   к ү ш а г ы ң ы з ғ а   ж и н а ғ а н ,  д а р а л ы ғ ы ң ы з   б е н  
д ан ал ы гы ң ы зд ы   м о й ы н д а т қ а н   сіз  с и я қ т ы   ү л ы ға  бүгін гім із 
бен ертеңім із сон ш ал ы қты  м әлім .  Ә ттең, сіз си яқ т ы  адам дар 
к е п   болса.  Н еге  ерек ш е,  оз  х ал қ ы н   оле  сү й етін   сіз  с и я қ т ы  
адам дар  ом ірге  біреу ған а  болы п   келеді  екен ?  Ел тағд ы р ы н  
бір  ем е с ,  м ы ң   о й л а й т ы н   сізге  т а н д а н а м ,  т а ң д а н а м   д а 
таб ы н ам ы н , табы н ам  да күдіретіңізге бас иемін!
Дәрменсізді мықтыга, зорга балап 
Амдарыңда жүреміз жоргалап-ақ.
Қүзгындарды жіберіп өз еркіне,
Әнші қүсты үстаймыз торга қамап...
Жасыгыңды жіберіп am жарысқа 
Аргымақпен  квй  жерде  қой  багады,
 
-  д еген   өзің із 
ғой.  Бүгінгі  өм ір  заң ы   о сы лай   өрби   б ер м ек   п е?  А сы л ы м ы з 
азы п ,  ж асы ғы м ы з неге  бас  көтереді?  Б ү к іл   әл ем   әл д и л еген  
әділдік қай д а?  С із ой лаған  ж о қ с ы з ба,  аға?
Men
 - 
халықтың мүңымын,  жай сырымын.
Жай сырымын,  шынында бай сырымын.
21

Крлдан шыгып барады келер үрпақ,
Қаисыбірін ашпайын
, 
қаисыбіріи ?!
М аіщ айға жазғаннан арылу - о дүпиелік іс. А рамнан адал, 
ададдан арам өрбімсйтіні бслгілі.
Сіз осы ны   оқуш ы  қауы м м ен бірге отырып бөліссеңіз де, 
бүгінгідсй алм ағайы п  зам анда  адам  бойы іідағы   қы м баттап 
арзан  туып  кете  ме  қорқаты н сияқты сы з...  Ж үм бақты  озіңіз 
айты п, озіңіз шешесіз.
Өкпе  емес пе осыным,  паз емес ne,
Кейбіреулер бары на мәз емес ne У 
Туыс коп те, жоқ бірақ туысқандық,
Адам  кэп  те,  адамдык, аз емес пе?
Ш іркін ,  омір  қ ы зы қ   қой.  К ейде  үш  ү й ы қ тасаң   түсіңе 
кірмейтін кереметтерге тап боласың.  Сіздің өлендеріңізді оқи 
оты ры п, дала  кезіп,  тау  кезіп,  су  кеш іп  кете  беруге  болады 
екен...
Қипалмагап дәл  остіп  өмірі енді 
Халық қатты толганды, тебіренді.
Ауыр жумыс адамды шаршатады,
Жумыссыздық  одан да  ауыр  енді...
Қ алага б ар сац д а,  ауылда да ж үмы с іздеп қаж ы ған  маман 
адамдар, жасгар қаншама? Уақытымен акдііалары толеніп, қызу 
жүмыс істелініп жатса, заман басқаш а болар еді-ау.  Осы жүрт 
зам анды  кінолайды   “заман бүзылды, зам ан озгердг’ деп. Ал 
осы  зам анды   адамдар оздері емес  пе озгертетін  де,  бүзаты н 
да,  оз  қолдары м ен   ж асайты н  да.  Қ ы рга  ш ы қ са ң   да  -  осы 
ом ір,  ойға  тү ссең   де  -  осы   ом ір.  Қ ай сы бірін   ай тай ы н , 
қай сы б ірін .  Ертеңгі  кү н і  озеуреп,  ондірш егім ізді  к аіш іа 
созғанм ен,  бүгінгіміздің бүтіндігін ойлау олдеқайда арзанға 
түспек. Сіздің толғауларыңыз арқылы  мен адам атгы пенденің 
әр қадамытта үрейлене қарауды үйрендім. Х алы қты ң қыруар
2 2

к а р ж ы с ы н ы ң   т а л а н -т а р а ж ғ а   т ү с іп   ж а т қ а н ы н   о й л а й м ы н , 
о й л а й м ы н  д а ж ағам ды   ү стай м ы н ,  тү р ш ігем ін .
" Қ а й д а   к е л д ік ,  к а й д а   б а р ам ы з,  н е  б о л ар   е к е н ? ”  д е г е н  
сү р а к т а р   к е с -к е е т е й  береді.  С із не д еп   едіңіз?
Зам аны   бул урлы қт ы ң,  параны ң да,
Аш ылды  әбден  ьіндының,  араның  да!
Ж уы лады   киім ің кірлер болса,
Ж уы лм айды ,  кет се егер к ө ң іл кірлеп.
К ү й б ен д еп  к ү й к і тір л ікп ен  ж ү р ген  “м ы қ т ь и а р д ы ң ”  ү яты  
о я н а р   м а  е к е н ?   О л а р   н еге  з ү л ы м д ы қ қ а ,  ж а м а н д ы қ к а   ж о л  
береді,  неге  “ саты л м ай ты н  д ү н и е  қ ал д ы р м а д ы ”  о лар, д әстү р , 
дін  д еген д і  о й л а й   м а ек ен ,  аға!?  С із ай тасы з:
Алаңдайсы ң бәріне,  алаңдайсың,
Ж алт ақт айсы ң,  қайт адан ж алаңдайсың.
Аж ырат а алмайсы ң кейбір кезде 
Х ай уа н  қайсы ,  апы рм -ай,  адам қа й сы ?
И э ,  аға,  сіз  а й т қ а н д а й ,  з а м а н а н ы ң   а за б ы   т а у с ы л м а й д ы  
ек ен ,  борі  де  сіз  а й т қ а н д а й ,  д ә л   бір  к и н о   к о р іп   ж ү р ге н д е й . 
Б орі 
т ір л ік ,  б ө р і  ә м ір   ...  С о н ы м е н   “ З а м а н ы ң  т ү л к і  б о л с а , 
тазы   б оп   ш а л ”  д еп   қ о я д ы -а у .  С о н д а   қ а с қ ы р   б о л са ,  и т  б о п  
куу к е р е к  пе?  С із ай тасы з “ Қ а з а қ  б ү р ы н  д ә л  б ү л а й  ем ес  ед і” 
деп.  С он да “ З ам ан ы н а қарай  ад ам ы ”  болтаны  ма? С о н д а тагы  
да кім ді  к ін ә л а й м ы з ,  зам ан  ба элд е ад ам  ба?  И э ,  ага,  о й л а й - 
ой лай  кейде ж ал ы ғасы ң ,  кейде  ш ү к ір ш іл ік  етесің, кей д е тіпті 
о й с ы з  қ а л а с ы ң ...  Қ а р а п  т ү р с а к ,  о м ір д ен   н е б ір  д ү р м е к   отті, 
ац ам дарды ң ,  сол д ү р м е к тің  б а с ы н а н  небір к и л ы  тағд ы р отті, 
бәрі де бір  “ж а зм ы ш т ы ң ” қ о л ы н д а болар. А дам б о лы п  к ел ген  
с о ң   д ү н и е г е   қ у а н а с ы ң ,  м ү ң а я с ы ң ,  к ү л е с ің ,  ж ы л а й с ы ц , 
ж үгіресің,  к ү л а й с ы н ,  ірі б о ласы ң ,  кем  б о л асы ң , сау  б о л асы ң , 
ауру б о л а с ы ң ,  о й л а й   б іл есің ,  о й л а н б а й  да  ж ү р е с ің   -  б ә р і де 
03  а г ы н ы м е н ,  өз  ж о л ы м е н   е к е н -а у ,  Ага!  Е н д е ш е ,  м е н   о к и
23

оты рып өлеңдеріңізді ойланам ы н, ойланам ы н да жауап іздеп 
тол ған ам ы н ,  қ уан а да білемін,  тағдыр с о к к ы с ы   қатты  тисе 
басы м а,  ж ы лай  да  білем ін,  окпелей  де  алам ы н   достары м а, 
кешіре де аламын мен оларды, жаза білем, жазғанымды жырта 
білем ,  м ақтауды  да  үйрендім ,  м ақтануды  да  білдім,  біреуге 
арты к соз айтып көңілін қалдыруға да үйрендім, ж үмы с істей 
б іл ем ін ,  дем алуды   да  білем ін,  білгенімді  біреуте  үйрете 
алам ы н , себебі м ен үстазбы н,  ерімді сы йлай білем ін,  себебі 
м ен  ж арм ы н...  И о,  и э,  м ен ің   қо л ы м н ан   борі  келеді,  осы  
к о л ы м м ен  м ен  б әрін   істей  алам ы н,  откен і  м ен  -  Адаммын! 
Ө йткені, сіз ай ткансы з,  айналайы н Аға:
Біздер жайлы көп ертегі,  көп аңыз,
Оларды біз бар гасырдан табамыз.
Басқаларды айналдырмай өзіңе,
Өзің  әз боп  кала білсең,  сол  - бакыт!
Дәл сіз айткаңдай, мен де озіммен озім, ешкімге еліктемей, 
еш к ім м ен   сы рласпай,  тек  сізге  ғана  ж үректегі  бір  түйткіл 
сы ры м ды   кағазб ен   болістім.  Қ ағаз  борін  котереді  ...  Аға, 
сізбен сырласу бакы ты  бүйы рды  маған,  сіз айтқандай: 
“Үлгермейміз,  тусініп те,  байкап та 
Кейбір  сәт т ің  нагыз  бақыт  екенін...  ”.  С ол  сәтті 
м ен б асы м н ан  кеш іріп огы рм ы к,  Аға!  Қ айсы бірін айтайы н, 
қайсыбірін!

Ж азира  Ғ айсакы зы , 
Атырау  қаласындагы 
үш  тілде  окытатын  дарынды 
балаларға  арналған  мамандандырылған 
«N**30  мектеп-гнмназиянын  мүгалімі.
СА БА ҒЫ Ң Ы ЗД Ы Ң   САПАСЫ 
ҚАНДАЙ  Д ЕҢ ГЕЙ Д Е?
С абақ - мүғалім мәдениетінің айнасы.  С абак - білім беруді 
ү й ы м д к ты р у д ы ң  негізгі жолы.  М үғалім саб ақ  қүр ы л ы м ы н а 
мон беруі қаж ет.  С аб ак ты ң  такы р ы б ы   бағдарлам аға сәй к ес 
болады. Сол сабакқа арналған жоспар қүру, күры лған жосгіар 
ар к ы л ы   б ағд ар л ам ал ы қ   тақ ы р ы п ты   м еңгерту,  б алаларды ң  
п ән ге  қ ы зы ғу ш ы л ы ғы н   артты ру  м ү ға л ім н ің   ш еб ер л ігін  
танытады.
Ж ек е  т ү л ғ а ғ а   б а ғ ы т т а л ғ а н   ор  с а б а қ т а   о қ у ш ы л а р ғ а  
ш ы ғарм аш ы лы қ ізденіске бағытталған тапсы рм алар беріледі. 
С а б а қ т ы ң   үш   м ақ саты   а й қ ы н   болуы   к е р е к .  Б іл ім д іл ік  
м а қ с а т ы :  о к у ш ы л а р д ы   б іл ім ,  б іл ік ,  д а ғд ы   ж ү й е с ім е н  
калы п тасты ру.  Т әр б и ел ік  м ақсаты :  о к у ш ы л ар д ы ң   ғы лы м и  
д үни етан ы м ы н, түлғаны ң адамгерш ілік каси етін , козкарасы  
мен  сезім ін  калы п тасты ру. Д ам ы ту ш ы л ы қ  м ақсаты :  о қ ы ту  
к е з ін д е   о к у ш ы л а р д ы ң   т а н ы м д ы к   қ ы з ы ғ у ш ы л ы г ы н , 
ш ы ғар м аш ы л ы қ   кабілеттерін,  ж ігерін,  к ө ң іл -к ү й ін   ж оне 
ынтасы  мен ф ан тази ясы н  дамыту.
Сабакты откізу барысьшда сабақ кезеңдерін толы қ сақтауға 
көңіл болген дүрыс.  С абак кезеңдері:  1)  үйы м дасгы ру бөлімі;
2) откен материалды пысы қтау, есте қай та жаңғы рту;  3) ж аңа 
м атериалды   м еңгерту;  4)  ж аң а  саб ақ ты   бекіту;  5)  бағалау;
6)  үй тап сы рм асы н  беру.
Ү й тап сы рм асы  оқуш ы  мүмкіндігіне к ар ай  беріледі.
С а б а қ т ы ң  дәлелд ен ген   түрлері  бар:  б ірін ш ісі  -  д әстүрлі
25

саб ақ тар ;  екін ш ісі  - д әстүр л і ем ес сабактар.  Т ож ірибелі  үстаз 
р е т іп д е   т е а т р л а н д ы р ы л ғ а н ,  к ір ік т ір іл г е н ,  с о т ,  а у к ц и о н , 
к о н ф ер ен ц и я, дебат, т.б. сабактарды ң  түрлерін өткізіп жүрміз.
Қ азіргі саб ак ты ң  бөліктеріне м ьш алар жатады:  1 ) үйы м дас- 
т ы р у ш ы л ы қ ;  2)  м а к с а т т ы л ы қ ;  3)  ы н т а л а н д ы р у ш ы л ы қ ; 
4) к о м м у н и к а т и в т іл ік ;  5)  м а зм ү н д ы л ы к ;  6) т е х н о л о г и я л ы к ; 
7) б ақ ы л ау ;  8)  а н ал и ти к ал ы қ .
А лд ы м ен   с а б а қ   ж о с п а р ы н   күруда  м ү ға л ім н ің   е с к е р е т ін  
ж әй ттер і:  с ы н ы п т ы ң  б ілім  д е ң ге й і,  с ы н ы п   о к у ш ы л а р ы н ы ң  
п о н ге  к ы зы ғу ш ы л ы ғы ,  білім ,  б іл ік  д а ғ д ы с ы н ы ң  с ы н ы п т а ғы  
қ а л ы п т а с у  д е ң ге й і,  о к у  үд ер ісін д е ж ү р гізіл етін  ж ү м ы с т а р ға  
о қ у ш ы л а р д ы ң  қ ү л ы қ т ы л ы ғ ы ,  с ы н ы п т а гы  т әр тіп .  С о н ы м е н  
бірге о қ у ш ы л а р д ы ң  ж еке ер екш ел іктер ін ,  эм о ц и о н а л д ы ғы н , 
ө з  б іл ім ін е  д с ге н   с е н ім ін ,  и м п р о в и з а ц и я с ы н ,  т е х н и к а л ы қ  
к үраллард ы  п айдалану ерекш елігін де естен ш ы ғарм ау каж ет.
И н тер акти вті тақ тал ар  б а р л ы к  м ектептерде ж о к ,  болса да 
б а р л ы к   н е г із г і  п о н   к а б и н е т т е р ін   т ү г е л   қ а м т ы м а й д ы . 
С он ды қтан  да сабақта баланы ң  есте сактау қабілетін дам ьп уда 
к о р н е к іл ік   а р қ ы л ы   с а б а қ   откізуге  к ө ң іл   б ө л ге н   д ү р ы с .  Әр 
к ө р н е к іл ік   э с т е т и к а л ы к   т а л а п қ а   са й   ж а с а қ т а л у ы н   естен  
ш ы гар м ау  керек.
С аб акта о к у ш ы л ар д ы ң  ш ы гар м аш ы л ы к  түрғы да дам уы н а 
э с е р   е т е т ін   т а п с ы р м а л а р д ы ң   ж ү й е л і,  н а к т ы ,  ізд е н т у ге  
бағы тгалганьш а н азар аудара оты ры п, балаларды ң п ән ге деген 
к ы зы ғу ш ы л ы ғы н  артты руға болады .
М ү ғ а л ім н ің   т е о р и я л ы қ   б іл ім і  ж а н - ж а қ т ы   б о л ы п ,  оз 
ш о к ір т ін   ғ ы л ы м ғ а   ж е т е л е п ,  ш ы г а р м а ш ы л ы к   қ а б іл е т ін  
а р т т ы р ға н ы   аб зал.  П е д а г о г и к а л ы қ   ж а н а   т е х н о л о ги я л а р д ы  
о к ы и  үй р ен іп ,  о з ы к  и деяларм ен  қаруланған, тер ең  к азы н ал ы  
білімпаз, әдістем елік ш ы ғарм аш ьш ы ғы  үпггалган үстаз м ерейі 
а т а -а н а  м ен  ш әк ір т,  оріптестер  арасы н да ү стем  б о л а р ы  х ак.
26

Казак  тілі:  озық  тәжірибе,  ортақ  әдіс
Қайрат  Ш әріпов, 
Шығыс  Қазакстан  облысының 
Аякоз  қаласындағы 
Ксшірім  Бозгаев  атындагы 
қазақ  орта  мектебінің 
муғалімі.
ТЕСТ  ТҮ РЛЕРІ,  ОЛАРДЫ 
ТЕКСЕРУДІҢ  ТИ ІМ Д І  Ж ОЛДАРЫ
Тест  тап сы р м ал ар ы н ы ң   “ж аб ы к   тест” ,  “балам а  т ест” , 
“аны қтау тест” ,  “тіке жауап тест” ,  “аш ы қ  тест” ,  “сой кестік 
т е с т ” ,  “т о л ы қ т ы р у   т е с т ”  с и я қ т ы   ж еті  т ү р л і  ф о р м а с ы  
қолд ан ы ста  ж үр.  А лайда  бүл  тесті  тексеру  үстаздар  үш ін 
біраз уакыт кажет етеді. Тест тапсырмаларын тексеруде уакы т 
үнемдеп, оны тартымды қы лы п, оқуигының қызығуш ылығын 
артты ру  м а қ с а т ы н д а ,  с о н д а й - а қ   т а п с ы р м а н ы   о р ы н д а у  
бары сы іщ а  он ы   итере  оты руы   үш ін  өзім   о й лап   ш ы ғарған  
м ы на тест түрлері м ен тексеру ф орм алары н назарлары ны зға 
үсы ны п оты рмы н.
1.  Кескін т ест .
1.  Б асқа ш ы райға негіз болаты н сөзді ан ы қтаң ы з:
А) салыстырмалы ш ырай; 
Ә ) ж ай ш ы рай;
Б)  қ аты сты қ  сын есім.
2.  “ К о к п е ң б е к ” ,  “а п п а қ ”  сөздері  қ а й   ш ы р ай   түрінде 
колданы лы п түр?
А) жай  ш ы рай;  Ә)  күш ейтпелі ш ы рай;  Б)  ш ы р ай  ж оқ.
3.  Салы сты рм алы  ш ы рай қ аты сқ ан  тіркесті табыңы з:
А)  ы залы  ж үрек;  Ә)  оте  ү я ң  к ы з;  Б)  ш ү ң ір ек теу  козді.
4.  С ы н  есім нін сүрактары н табьщ ыз:
А) кім нің?  ненің?  Ә)  қайда? калай?  Б )  қ ан д ай ?  қай ?
27

5.  С ы н   е с ім н ің  ж ай  ш ы р а й  т ү р ін  таб ы ң ы з:
A )  к іш ір е к ;  Ә )  сүлу;  Б)  б о заң .
6.  С ы н   е с ім н ід  асы р м ал ы   ш ы р ай  тү р ін   к орсетің із:
А)  тіп ті  ал аса;  Ә )  көгілдір;  Б)  өтк ір   көзді.
7.  Т у ы н д ы  с ы н  есім ді  таб ы ң ы з:
А)  б ілім ді;  Ә)  б и ік;  Б)  ауы р.
8.  С а п а л ы к  сы н  есім ді таб ы ң ы з:
А )  қ а й ы р ы м д ы ;  Ә)  аш уш аң ;  Б )  ы сты қ .
9.  С ы н   есім д і тір к есті  к орсетің із:
А)  о н  ш а қ т ы ;  Ә)  биьш  бітірді;  Б )  с ү р а м с а қ  адам .
10. Д а р а  с ы н  есім ді таб ы ң ы з:
А ) ө тк ір  көзд і адам ; Ә )  когілдір асп ан ;  Б )  к и ім  тазал аң д ы .
_ 
y '
• 2 Б
• З А  
* 7 Б  
« 2 А
• 3 0
О қ у ш ы   к е с т е н і   д ә п т е р і н е   о с ы л а й   с ы з ы п ,  д ү р ы с  
ж ауап тары н  толты рады .
II.  Математикалық тест  №1.
I.  Б а с к а  ш ы р ай ға негіз б о л аты н  созді а н ы қ т а ң ы з:
1) сал ы сты р м ал ы  ш ы р ай ;  2) ж ай   ш ы р ай ;  3) қ а т ы с т ы қ .
28

[].  “ К ө к п ең б ек” ,  “аниак.”  создері  қай  ш ырай  түрінде
қолданылып түр ?
4
)  жай  ш ырай;  5) күш сйтпелі ш ырай;  6)  ш ы рай ж оқ.
III.  Салыстырмалы шырай қаты скан тіркесті табыңыз:
7)  ызалы  жүрек;  8)  оте  үяң  кы з;  9)  ш үңіректеу көзді.
IV.  Сы н есімнің сүрақтарын табыңыз:
1)  кімнің?  ненің? 2)  қайда? қалай?  3) қандай? қай? 
Ж ауабы:  I  -  259 
IV  -  3..  VII  -  ..
Бүл тапсы рмада әрбір  үш тест сүрақтары на  үш  таңбалы  
санмен жауап беріледі.
III.  Математикалық тест  №2.
1. 
Есептік.  2.  Ғеггік.  3.  Ьолжалдық.  4.  Ж и н ақ ты қ .  5. 
Топтау.  6.  Бөлш ектік.
1.  Екі ағаш та  -  бір алма,
Мен де алмаймы н, сен ле алма.
2.  Сезікті бірінш і секіреді.
3.  Бақы т м ы ңны ң біріне ғана бітеді.
4.  Әр  үйде о н -о н  бестен ірі  кара бар.
5.  Соңғы санак бойынша он жеті м иллионная астам қазақ 
бар екені мәлімдслді.
6. Алтау ала болса, ауыздағы  кетеді...
Жауабы:  123456
125643
249099
FVà  Тест-руно.
1.  Басқа шырайга негіз болатын сөзді аныктаңыз:
а) салыстырмалы шырай; 
б) жай шырай;
в) қаты сты қ сын есім.
2.  “ К о кп ең б ек ” ,  “ап п а қ ”  сөздері  кай   ш ы рай  түрінде 
Қолданылып түр?
ғ)  жай ш ырай; 
і) 
күш ейтпелі шырай;  о)  ш ы рай ж оқ.
29

3.  С алы сты рм алы   ш ы рай қ а т ы с к а н  тіркесті табы ңы з: 
и)  ы залы   ж үр ек;  к)  өте  ү я ң   қ ы з; 
л) 
ш ү ң ір ек теу  козді.
4.  С ы н  есім н ің  сү рақтар ы н  табы ны з:
о)  кім н ің ?  н енің? е)  қайда? қ ал ай ? 
і) 
қ ан д ай ?  қай ?
5.  С ы н   есім н ің  ж ай  ш ы рай  түр ін  таб ы ң ы з: 
л )  кіш ір ек;  м)  сүлу;  н )  бозаң.
6.  С ы н  есім н ің  асы рм алы  ш ы р ай  т ү р ін  көрсетіңіз: 
т ) тіпті аласа;  р)  көгілдір;  с) отк ір  козді.
7.  Т уы нды  сы н  есім ді табы ң ы з: 
е)  білімді;  б)  биік;  а)  ауыр.
8.  С а п а л ы қ  сы н есімді табы ңы з:
м ) қайы ры мдьг;  н)  аш уш аң;  н)  ы сты қ .
9.  С ы н  есім ді тіркесті көрсетіңіз:
0 )  он   ш ақ ты ;  ү) биы л бітірді; 
і) 
с ү р а м с а қ  адам.
10. Д ара  сы н  есімді табы ңы з:
д)  откір  козді адам; 
з) 
көгілдір а с п ан ;  к)  к и ім  тазал ан д ь 
Ж ауабы : 
Білім 
- 
теніз.
V.  Тест-бинго.
I.  Б а с к а  ш ы райға негіз болаты н созді ан ы қ таң ы з:
1) салы сты рм алы  ш ы рай;  2) ж ай ш ы рай;
3)  қ а ты с т ы қ  сы н есім.
11.  “ К о к п е ң б е к ” ,  “ а п п а қ ”  создері  қ а й   ш ы р ай   түрінд 
қолд ан ы лы п  түр?
4) ж ай  ш ы рай ;  5)  күш ейтпелі  ш ы р ай ;  6)  ш ы р ай  ж о қ.
III.  С алы сты рм алы  ш ы рай  қ а т ы с қ а н  тіркесті табы ңы з:
7)  ы залы   ж ү р ек;  8)  өте  ү я ң  қ ы з;  9)  ш ү ң ір ек теу  көзді.
IV.
  С ы н  есім н ің  сү рақтар ы н  табы ңы з:
10)  кім нің?  н енің?  11)  қайда? к ал ай ?  12) қ ан д ай ?  қай ?
V.  С ы н  есім н ің  ж ай  ш ы рай  түр ін  табы ңы з:
13)  кіш ірек;  14)  сүлу;  15)  бозаң.
V I.  С ы н  есім н ің  асы рм алы  ш ы р ай  түрін корсетіңіз:
30

16) тіпті аласа;  17)  көгілдір;  18) өткір көзді.
VII.  Туы нды  сы н есімді табыңыз:
19)  білімді;  20)  биік;  21)  ауыр.
VIII.  Сагіалык сын есімді табьщыз:
22)  қайы ры мды ;  23)  ашушац;  24)  ыстық.
IX.  С ы н  есімді тіркесті корсетіңіз.
25)  он  ш акты ;  26)  биыл бітірді;  27) сүрам сақ адам.
X. Д ара сы н есімді табыңыз:
28)  откір  көзді адам; 
29) көгілдір аспан;
30)  киім  тазаланды.
Жауабы:
0
1
-1
I 
о
й
ы
н
2 
5 
9 
12 
14 
16 
19 
24 
27 
29
5
1
Ь-.
О
tq
£
A
1
_  
. .
Бүл тестілердің ерекшелігі  -  сабақты  қоры ты нды лағанда 
окуш ы ларды   ж аппай тексеруге,  нотиж есін тез ай кы н дауга 
тиімділігі.  С он ы м ен  қатар  м атематика,  сы зу сабақтары м ен  
б а й л а н ы с т ы р а   о қ у ш ы н ы ң   о й л а у   д е ң г е й ін   к е ң е й т іп , 
қызыгуш ылығьш , дүрыс шешім жасауға ынтасын артгырады.
31

Самал  Тілеубаева, 
Ақтобе  облысынын 
Ш ал қар   каласы ндағы  
Әліби  Ж ангелдин  атындағы 
орта  мектептің  мүғалімі.
СІЛТЕУ  Е С ІМ Д ІГ ІН ІҢ  
ТҮ РЛ ЕН У І
Сабактын мақсаты: 
сілтеу есімдігі туралы  м агл ұ м ат беру.
Сабактың  міндеті:  білімділік 
-  сілтеу  есім дігін ің   түрлеііу 
е р е к ш е л іг ін   ү ғы н д ы р у ; 
тәрбиелік 
-  а к ы л - о й   т о р б и е с і; 
дамытушылык 
-  о к у ш ы л а р д ы ң   ш ы ғ а р м а ш ы л ы к   о й л а у  
қабілетін артты ру,  ой -о р ісін  дамыту.
Тииі: 
білік п ен  д ағды н ы  қалы птасты ру.
Әдісі: 
сү р ақ -ж ау ап , түсіндірмелі.
Түрі: 
іздену сабағы .
Сабак барысы.
Үйымдастыру: 
а) окуш ыларды  түгедцеу; ә) оку-күралдары н 
тексеру.
Үй тапсырмасы:
а) 
Ж іктеу  есім дігін ің   түрленуі.  ә)  С о й л ем   ж азу  н ем есе 
мотін.
Актуалдау.
а) 
Т а қ т а ғ а   о қ у ш ы   с ө й л е м ін   ж азу.  Е с ім д ік т і  т а у ы п , 
ерекш елігіне токталады .
З ат есім, сьш  есім ж эн е сан есімнің орн ы н а қолданылатьШ  
соз табы   (оры н б асар  со з табы  д еп  те атайм ы з).
32

2-слайд.  М ағы насы на  карай неш еге болінеді?  7 түрі бар. 
К ай түрім ен таныг*^™-9
Белгілі  бір  ж а қ   түрінде  қолдан ы латы н   есім діктің  түрі. 
М ысалы:  мен,  сен,  ол.
'Гақтада берілген сойдем  іш ін ен  есім діктін ерекш елігіне
токталамыз.
3-слайд.
Н үсқау ж эн е корсету м ағьш алары н білдіреді.
М ы салы :  сол,  мынау,  анау,  міне.
Т ақтадағы  сөйлемді дэптерімізге ж азып аламыз.
Сол есімдігін септейміз.
Мынау (мына) есімдігін төуелдейміз.
А. 
Сол.
I. 
Соның. 
ілік, табы с,  ш ы ғы с септікгер
Б. 
Соған. 
-л ды бы сы  түсіп қалады
Т. 
Соны.
Ж.  Сонда. 
жатыс сентігіңде  - ды бы сы
Ш.  Содан. 
-н-rd айналады
К. 
Сонымен. 
-ы донекер дыбыс
Мынау.
Оцаша
Ортақ
I ж.  М ен ің  мынауы м.
II ж.  С ен ің  мы науы ц. 
С іздің мы науы ңы з.
Біздің м ы науы м ы з. 
Сещіердің мыналары ң. 
Сіздердің мы налары ңы з. 
О лардын мыналары.
Ill  ж. Онын мынауы.
33

Жана  сабак. 
-  С о н ы м ен ,  бүгінгі  өтетін  с аб ағы м ы зд ы ң  
так ы р ы б ы   - 
Сілтеу есімдіктерінің түрленуі.
(Т ақтадағы  сөйлемді ж азы п  аламыз).
Дамытуы. 
а)  97-ж атты ғу (ауызш а). 
ә)  98-ж атты гу (жазбапга).
б)  С
ы н ы іі
  іші
(С ілтеу есімдігін  каты сты ры п  түрленуін).
в)  “ К ігап хан ад а”  (корініс).
Бекітуі. 
Т ест сүрактары .
4 -слайд.
1.  Т әуелден ген  түлғадағы  сілтеу есім дігін тап:
А) кіміңіз? несі?  В) бүны сы, мьшауыныз; С) соны н, анаған; 
Д )  оздерін,  озіңіз; 
Е)  барлы ғы нан, бәрін ен.
2.  Е сім дік сойлем де к аң д ай  қ ы зм ет атк ар ы п  түр?
Бүдан бірнеше жыл бүрын болган оқига.
А)  ан ы қ тау ы ш ; 
В)  баяндауы ш ; 
С)  п ы сы қ тау ы ш ; 
Д) бастауы ш ; 
Е) толы қтауы ш .
3. Д ү р ы с  сеп телген  сілтеу есімдігін тап:
А)  м аган ;  В) сен ім ен ;  С)  о н ы ң ;  Д )  осы дан;  Е)  сенің.
4.  Д ү р ы с тоуелденген есім дікті корсет:
А)  м аган;  В) ан адан ; 
С ) ан алары ң ;  Д ) о н ы ;  Е)  мы на.
5.  Есім дікті белгіле
А)  анау; 
В)  терезе; 
С)  оты р; 
Д )  кітап ; 
Е)  қазір.
5-слайд
34

Қорытыңды: 
Б ақы т бағанасы  /су р ет/.
1-қазан;
2
-ш ырақ;
3-сырга;
4-белдік;
5-пырақ;
6-бөйтерек;
7-кы ран  бүркіт.
Үйге: 
99-жаттығу.
Ж анаріүл  Дүйсенғалиева, 
Атырау  облысынын 
М ахамбсг  ауданындағы 
Д.Толенов  атындагы 
мектеп-гимназияның  мүгалімі.
ЕМТИХАН  БИ Л ЕТТЕРІ
(  6-сынып)
Тест  ж үй есім ен   ж оғары   оқу  о рн ы н а  қ аб ы л д ан ы п ,  оны  
т әм ав д аған  бүгінгі мам андар үш ін ауы зш а ем тиханға билет 
дайындау қ и ы н га согуы да мүмкін.  С он ды ктан  да откен  оку 
ж ы лывда 6-сыныітга жүргізілген емтихан билеттерін үсынып 
отырмын.  Б үған   дейін  де  ж үрнал  бетінде  түрлі  ем тихан 
билеттері  ж а р и я л а н ы п   ж үр.  М ен   де  оз  т ә ж ір и б е м м е н  
боліскенді жон  көрдім.
3 - т а п с ы р м а д а ғ ы  
л е к с и к а л ы қ ,  
ф о н е т и к а л ы қ ,  
м орф ологи я л ы к  талдаулар  бойы нш а  о қ у ш ы л ар д ы ң  ж алпы  
білімдерін тексеруге болады.
№ 1.  1.  С оз түлғасы .  Т үбір м ен   косы м ш а.
35

2. Д е ф и с  а р к ы л ы  ж азы л аты н  ш ы лаулар.
3.  М ақ ал д ар д ы  а я к т а п ,  ау ы сп алы  м ағы н ад а қ о л д а н ы л ғ а н  
со здер д і а н ы к т а . тура м агы н асы н а м ы сал  келтір:
а)  Кітап  -  білім
  . . . .
о) Ат
  - 
адамныц
  . . . .
б)  Ел  іші  -  алтын
  ...  .
в)  Балалы  уй  -  ...  .
№ 2 .  1.  Д а р а   со зд ер   м ен   к ү р д ел і  сездер.
2. 
Ма (ме,  ба,  бе,  па,  пе)
 
ш ы л а у ы н ы ц  ем лесі.
3.  Т ө м е н д е гі  создер ге  о м о н и м д е с   со зд ер   та у ы п ,  с о й д е м  
к ү р а:
Жуз,  жастық,  өкпе,  қас.
№ 3 .  1.  Б ір ік к е н   создер .
2. 
Жэне, мен (бен,  пен)
 
ш ы л а у л а р ы н ы ң  ем лесі.
3.  С о й л ем ге  м о р ф о л о ги я л ы қ  талдау ж аса:
Абай  Әйгерімді осыдан уш ай бурын  узатып  әкелген edi.
(М .Э уезов).
№ 4 .  1.  Қ о с   со зд ер ,  тү р л ер і.
2.  К ө м е к ш і  етістіктер.
3.  С ө й л е м ге ф о н е т и к а л ы к  та;щ ау жаса:
Бала  ояна  қоймады.
 
(Ш .М ү р таза).
№ 5 .  1.  Қ ы с қ а р ғ а н   создер.
2.  Н егізгі ж о н е  ту ы н д ы   ел іктеу  создер.
3.  Т е м е н д е   б е р іл ге н   с ө зд е р д і  к ө п   м а ғ ы н а л ы   р е т ін д е  
к ел тір іп ,  сө з тір к ес ін   қ ү р а:
Коз,  аяқ,  бас,  бет.
№   6.  1.  Т ір к е сті  создер.
2.  О р т а қ  етіс.
3.  С о й л ем ге  м о р ф о л о ги я л ы қ  талдау жаса:
Қыз шананың арт жагынан кеп  тізерлей отырды.
(С .М үратб еко в).
36

Хо7.  1.  А тауы ш ,  көм екш і ж өне одағай создер.
2.  Ы ры ксы з етіс.
3.  С и н о н и м  создерді топтап  жаз:
Алыс.  Сүйкімді.  Сулу.  Тартымды.  Қаш ы қ.  Өңді.  Алиіақ. 
Келбетті.  Ж аман.  Кең.  Устамды.  Нашар.  Әдепті.  Аңгар. 
Торбиелі.  Үлкен.  Корегенді.  Байқа 
№8.  1.  Зат есім, жасатуы. Деректі жоне дерексіз зат есімдер.
2.  Үстеудің емлесі.
3.  С ойлемге ф он ети калы қ  талдау жаса:
Әлдекім А ш е т  шалды сыртынан көрсетіпті.  (М .М ағауин). 
№9.  1.  С ы н   есім.  С ы н  есім нін жасалуы.
2. Түйық стістіктің емлесі.
3.  Т ом ендегі  создердің   ом он и м дік  қ а та р ы н   тауы п  ж аз, 
түсінік бер:
Жаз.  Бала.  Асық.  Бақ.
№10.  1.  С а п а л ы к  ж оне  қ аты сты қ  сы н  есім.
2.  О згелік стіс.
3.  Сойлемге  м орф ологи ялы қ талдау жаса:
Тоқаң  селт  етіп  басын  көтерді  де,  есіктен  кірер  адамды 
козбен тосты. 
(Д .И сабеков).
№11.  1.  С ан  есім . Д ара ж оне  күрделі  сан  есімдер.
2.  Үстеудің емлесі.
3.  Сойлемге  ф он ети калы қ  талдау жаса:
Қ онақ бала қанш а асыгы барын білмейді. 
(М .М ағауин). 
№12.  1.  Есім дік.  Есімдіктің м а ғы н а л ы қ т ү р л е р і.
2.  Ө здік  етіс.
3.  О м оним ,  си н о н и м ,  антоним  создерді т о п қ а  боліп жаз: 
Туыс.  Алыс. Д ә у .  Бет.  Em.  Am.  Қой. Дерт.  Агайын.  Кесел.
Зәру.  Кең.  Тума.  Келбет.  Суық.  Tap.  Қараңеы.  Үзын. Au. Жарық. 
Ь/сіпық. Жылы.  Қысқа.  Үй.  Кун. Ауыр.  Кәрі.  Тущы. Жас.  Калың. 
Ж уқа.  Сал.  Кор.  Ж амагат.  Кат. Ащы.  Мал.  Кәрме.
37

№ 13.  1.  Етістік.
2.  Сан есім нің емлесі.
3.  Сөйлемге  морф ологиялы к талдау жаса:
Планетаның табигаты өте қызық екен. (Т.Сүлтанбеков). 
№14.  1.  Д ара  етістік  пен  күрделі  етістік.
2.  Біріккеи создердіц емлесі.
3.  О лең жолдарына ф онетикалы к талдау жаса:
Әсемпаз болма  әрнеге,
Өнерпаз боясаң,  арқалан. 
(Абай).
№15.  1.  Болы мды   жоне  болы мсыз  етістіктер.
2.  Тіл мәдениеті.
3.  Ьеритген мақал-мәтелдерді аяктап, антоним сөздерді тап: 
/.  Көп  сөз  -  кәм ір.................
2.  Ер  жігіт  ел  үшін  т у а д ы ,...............
3.  Ер  бір pern  о л е д і,...............
№16.  1.  С абақты   етістік  гіен салт етістік.
2.  Есімдіктердің емлесі.
3. Дсты сызылган создерге м аганасы  қарама-қарсы  создер 
тауып жаз:
Үзақ жол,  биік агаш,  қалың кітап,  жас адам.
№17.  1.  Есім ш е.  Е сім ш енің жасалуы  м ен ту рлері.
2.  Одағай  создер.  О дағайдың түрлері.
3.  Сойлемге морф ологиялы к талдау жаса.
Мен бул елге егін жинау устінде келіп едім.  (Ғ.М үсірегюв). 
№18.  1.  К өсемш е.  К осем ш енің жасалуы  м ен тү рлері.
2.  К омекш і есімдер.
3.  Сойлемге морф ологиялы к талдау жаса:
Адамның атының суйкімді болуы да зор бақыт па  деймін?!
(Б .С о қ п ақб аев).
№19.  1.  Т ү й ы қ   етістік.
2.  Болж алды к сан есім.
38

3. 
Берілген  созді  ж ак ш а  іш індегі  создерм ен   тіркестіріп , 
мағынасын түсіндір:
Қоңыр (сиыр,  жіп,  дауыс,  куз,  жел,  аю)
№ 20.  1.  Үстеу.  Ү стеудің  к ү р а м д ы қ  түрлері.
2. Ж үрт алды нда сойлеу мәдениеті.
3.  Сойлемге м орф ологи ялы к талдау жаса:
Өмірде осы т әрізді эділетсіздіктер толып жатыр.
(Б .С оқп ақбаев).
№ 21.  1.  Ү стеудің  м ағы н ал ы қ түрлері.
2.  Әдеби тіл  жөне о н ы ң  нормалары .
3.  Берілген создерден ж үр н ак арқы лы  туы нды  түбір жаса: 
Où,  сый,  төрбие,  жуз,  сықақ.
№ 22.  1.  Еліктеу  соз.  Еліктеу  создің түрлері.
2.  Б олы м сы зды к есімдігі.
3.  Создерге  ф он ети калы к  талдау жаса:
Сейсенбай,  егеуқуйрық,  сөзшең.
№ 23.  1.  С ептеулік ш ылаулар.
2.  Белгісіздік  есімдігі.
3.  Сойлемге  м орф ологиялы к талдау жаса:
Терезеден булыңгыр гана жарық mycin тур.  (С.М үратбеков). 
№ 24.  1.  Ж алгаулы к  ш ылаулар.
2.  Қ айталам а кос создер.
3.  С ойлемге ф он ети калы к  талдау жаса:
Торы дөнен қос аяқт ап  шаба жәнелген.  (С .М үратб еков). 
№ 25.  1.  Д ем еулік  ш ылаулар.
2.  Қ осарлам а кос создер.
3. Сойлемге морфологиялык талдау жаса:
Еламанның усік иіалган беттері кап-кара,  еріндері тілініп
кеткен.  (Ә .Н үрпейісов).

Қазак,  өдебиеті:  озық  тәжірибе,  ортақ  әдіс
О ралхан  М ал сақ, 
Алматы  облысының 
Е ңбекш іказак  ауданы ндағы 
Қойшыбек  орта  мсктебінің
мүғалімі.
ҚА РА У Ы ЛБЕК  ҚАЗИЕВ.  “ М Е Н ІҢ  
Ш Е Ш Е М ”
(8-сынып,  2-сагат ы)
Сабақтың  мақсаты:  білімділік 
-  Қ а р а у ы л б е к   Қ а зи е в т ің  
“ М е н ің  ш е ш е м ”  әң гім есін   қоры ты н дьи іау,  ал ган  білім дерін 
ж и н а к та п  бекіту,  соғы с ж ы лдары ндағы  ан алар еңбегі туралы  
б іл ім д е р ін   т о л ы қ т ы р у ; 
тәрбиелік 
-  о к у ш ы л а р д ы   а н а н ы  
қ ү р м е т т е й   білуге,  м ей ір ім д ітік к е,  ан а ең б е гін   а қ т а й   білуге, 
т ө з ім д іл ік к е   т ә р б и е л е у , 
дамытушылық 
-  о к у ш ы л а р д ы ң  
ш ы ғар м аш ы л ы к  белсенділігін арттыру.
Сабактың әдісі: 
с ү р а қ -ж а у а п , іздендіру,  сай ы сты ру.
Сабақтыц түрі: 
білім ді ж и н ақтау ,  қ о р ы ту  сабағы .
Пәнаралык байланыс: 
қ а з а қ  тілі,  оры с тілі,  ағы л ш ы н  тілі.
Корнекілігі: 
автор суреті,  Н .Х лудовты ң “ К ө ш ” туы нды сы , 
ан а ж ай ы н д а қ ан аггы   сөздер.
Сабактың барысы.
I.  Бәйге 
(зы м ы р ан  сү р ақтар ):
1.  Қ арауы лбек Қ ази ев қ а й  ж ы лы  к а й  жерде дүни еге келді?
2.  С о гы с  ау ы ртп алы ғы  ауы лда кім дерге түсті?
3.  Б ал а түн  ж ар ы м ы н а  д е й ін  неге  ү й ы қ т а й  алм ады ?
4.  Б ал а тү н д е  н ел ік тен  с ы р т қ а  ж үгірді?
5.  А н асы н ы ң  аяғы  н ел ік тен  кан ай д ы ?
6.  А удан н ан  к ел ген  окілдерге ан асы  қ а н д а й  ж ау ап  берді?
40

7.  “ О й,  к а й р а н   азам аты м -ай ,  ар ы стан д ай   ай б ар ы м   едің, 
арм анда к еггің -ау !”  Т ү р м ы с-сал т ж ы р л а р ы н ы ң  к а й  түрін д е
айтылған?
8.  “Э рине,  ә н  айтып келе ж атқан  сен ем ессің ”  сөйлем інде 
окш ау создің  к а й  түрі кездеседі?
9.  "Ә не, ш ш стан  арба үстінен ш ы р қал ған  о н  естілді” .  Бүл
кімдердін әні?
10.  Ә ңгімеге ар к ау  болған  оқи ға.
11.  Кокпар  (м а қ а л -м ә т е л  айту).
Мьгаа  суретгегі көш  бастаған ана сендерге сәлемдеме беріп 
жіберді.  М үн ы  аш у үш ін  қ олға алган э р  бала ан а ж ән е ең б ек  
туралы  м ақ ал -м о тел   айтуы  керек.
III.
 Тіл-онер  (так там ен  ж үм ы с).
1. О ш актагы   ...та  ошірусіз, уатылған сексеуіл де кіргізілген 
ж оқ,  б үзауы н  да  байлаулы  к ал п ы н д а.  (от,  о гон ь,  fire)
2.  ...б о л с а ,  а с ы г ы п - ү с і к к е н д і   к ү н д е л ік т і  ә д е т ін е  
айналды ры п ачған.  (ш еш ем , м ать,  m other)
3.  Б үл  озі  ...со гы сы н ы н   соң гы   ж ы л дар ы н д агы   о қ и ғ а л а р  
еді.  (О тан,  Р оди н а,  hom etow n)
4.  Елж іреген  ...м енің,  әлі тосы п  ж аты рм ы сы ң?  (  Ж үрегім , 
сердце,  heart)
5.  ...  о р н ы м н а н   аты п  тү р ы п ,  есік тің   ал д ы н д а  тү р ған  
ш еш імді  итеріп  ж іберіп,  д алаға  ж үгіріп  ш ы қ т ы м .  (м ен ,  я, 
me)
Е к і  с о з д і  т а п к а н   о к у ш ы   м а т е м а т и к а л ы қ   т ә с іл м е н  
дыбыстарга мінездем е береді.
IV.  Жанды 
соз  (к ітап п ен  ж үм ы с).
Ж азуш ы н ы ң  тіліне,  соз к о л д ан ы сы н а назар аударту.
1. Жүмысқа асыгып бара жатқан ана бейнесі.
2.  Қарны ашқан, нан жегісі келген баланыц ашуы.
3. Әңгімедегі аналар еңбегі.
41

V. 
Білгірлер 
(д әп терм ен  ж үм ы с).
1.  Ә ңгімедегі ан а  кім?  Қ ан дай  адам?
А н а  б е й н е с ін   а ш а ты н   сө зд е р д і 
п а й д а л а н ы п   ж а зы п
“ М а й д а н ”  ж эн е  “Т ы л ” сөздерін топтасты ры п  ж азы ндар.
V I. 
Ділмар 
(түй інді  ой).
Т ү й ін ш ек  аш ы лады , одан м ы н адай  сөздер ш ы ғады :
1.  А на -  еңбегі сар қ ы л м ай ты н  күш ;
2.  А на -  үм ы ты лм ас  есім;
3.  А на  - тендесі ж о қ  қүдірет.
Берілген тақы ры п тарға ойтолғау жазу.
Қорытынды бөлім.
Б үгінгі саб ақ та нені талдаганы м ы зды  саралап , оқуш ылаа 
еңбектерін бағалау.
42

Б акы тж ан  Есілханқы зы , 
Ш ығыс  Қ азақстан  облысынын 
Күршім  ауданындағы 
Сарыолең  орта  мектебінің 
мүғалімі.
М А ҒЖ А Н Н Ы Ң   “С А Ғ Ы Н Д Ы М ” 
Ө Л Е Ң І
(5-сынып)
С абақты н  м ақсаты :  білімділік  -  М агж ан   өм ір і  ж ай л ы  
қ о сы м ш а  м ағл ү м атгар   бере  оты ры п ,  ө л ең   т а қ ы р ы б ы   м ен 
мазмүпын меңгеру, ақ ы н  мінезін ашу; тәрбиелік - а қ ы н  омірін 
үлгі  ету,  о к у ш ы   б о й ы н а  туған  ж ерге  д еген   с ү й іс п е н ш іл ік  
сезімін қальш тасты ру; дамытушылық - оқуш ы  ойы н ш ы ндап, 
тіл б айлы ғы н  жетілдіру,  еркін сөйлеп,  о з о й ы н  а н ы қ  ж еткізе 
білуге төселдіру.
Сабақ түрі: 
аралас сабақ.
Сабақ әдісі: 
сы н  түрғы сы нан ж азу ж оне о қ у , сүрақ-ж ауап , 
топпен ж үм ы с.
Пәнаралык байланыс: 
и н ф ор м ати ка,  сурет,  к а з а қ  тілі.
Сабақ корнскілігі: 
а қ ы н  портреті, газеттер,  а қ ы н  омірі м ен 
шығармаш ылыгына байланысты создер, элекгронды қ оқулы қ.
Сабақтың барысы.
I. Үйымдастыру.
II.  Үй тапсырмасын талдау.
Үй тапсы рмасы  ойы н түрінде тексеріледі.  М үнда ак ы н н ы н  
олеңдер ж и н ағьш ы ң  
III 
том ы  саудаға түседі.
1- Мағжан аталарың туралы не білесіндер?
2-  “ Қ ы с к ы   ж о л д а”  өлең ін  ж атқа оку.
3.  Сурет б о й ы н ш а әңгімелеу.
43

I I I . 
Жана  сабак. 
С а б а к  м ак саты :  “ С а ғ ы н д ы м ”  ө л ең ім ен  
тан ы су ,  а к ы н   о м ір ін ің  бір  к ы р ы н а н  тү сін ік  алу.
1.  “ О й  к о з ғ а у ”  стратегиясы .
-  Балалар,  калай  ойлайсы ндар,  өлең  неге “ С агы н д ы м ” деп 
аталган?  Е н  ал д ы м ен  өленді т ы ң д а й ы к   (к о м п ы о тер д ен   олең 
м әтін і окы лад ы ).
- А к ы н  кім ді сагы нады ?  Н ені сағы нады ?  Н еге сагы нады ? 
Ол қ ай д а?  (абақты да).
- А б ак ты  созін ің  си н о н и м ін  кім айтады? (А бақты  - түрм е- 
зы н д ан -тас үй)
-  А б ақ ты д а кім дер  к ам алады ?  (К ісі  олтірген  қ ы л м ы с к ер , 
ад ам   т о н а га н   қ а р а қ ш ы ,  н а ш а   ш е к к е н   н а ш а қ о р ,  а р а қ   іш іп, 
қы л м ы с ж асаган  адам қам алады .)
-  Агт  М агж ан   ата л а р ы ң   н ел ік тен   түрм еге  қ а м а л г а н ?  
(Оз 
ел ін   сү й ген і ү ш ін ,  үл тж ан ды  б о л ган ы  ү ш ін ...)
-Е н д і  а қ ы н н ы ң  ж ары   -  З ы л и қ а  ап ай  естелігін ты н д ай ы қ . 
“ М агж ан д ы   1929  ж ы лы   6  м аусы м да  Қ ы з ы л ж а р д а ш   үйде 
үстады.  Біздер үрпиісш  қалды к.  К елген Н К В Д -н ы ң  адамдары 
е к е н ,  оте  кату л ы .  К елесі  к ү н і  о н ы   п о езб ен   А л м аты га  алып 
кетті.  К ей ін   М о ск вад агы   Б уты р ь  тү р м есін е  ж іб ер ге н   екен. 
Б үл  хабарды   естісім ен   М агж ан м ен   кездесуге д ай ы н д ал д ы м . 
Б ір а қ   тү р м е  б асты к т а р ы   р ү к с а т   берм еді.  Е к ін ш і  рет  1930 
ж ы л ы   10  ж ы л га  К ар ел и я га  ж іберді.  Б үл  хабарды   естісім ен 
ж о л га  ж и н а л д ы м .  А лд ы м ен   Л е н и н гр ад т ан   п ә т е р   ж алдап. 
т о тесін ен   П етр о заво д ск  ар к ы л ы  тура  М агж ан  ж ү р ген  жерг€ 
б ар ды м .  А й н ал асы  тем ір тік ен ек тер м ен   қ о р ш а л га н  түрмег« 
ж ету оте  к о р қ ы н ы ш ты . Т о ң ір ек  к а л ы н  орм ан.  Т ү р м е, лагері 
д еген д е  ы лги   б аск есер  п әл ел ер  оты рады  д еп  о й л а й с ы ң  гой, 
an  м ү н д агы л ар д ы ң  б әр і о к ы га н  білімді азам аттар е к е н ...” .
-  М агж ан   -  өз х а іқ ы н  сү й ген  а қ ы н .  С ол  х а л қ ы н ы ң  м үн- 
м ү к т а ж ы н ,  қ а й г ы - м ү ң ы н   ж ы р л а п ,  ж ү р т ы н ы ң   ж үрегіне
44

ш ү гы л ал ы  
сэулесін  ш аш ты .  А йы бы   осы  екен-ау!  Ш ы н д ы к т ы  
ж ы рлаған ы   ма ж азы гы ?  Ү ш ін ш і  рет азам ат а к ы н   1937 ж ы л ы  
т ү т к ы н д а л ы п ,  1938  ж ы л ы   а т ы л д ы .  Е н д і  а к ы н   ө л е ң ін е
оралай ы к.
Т о п т ы к  ж ү м ы с.
I  т о п .  Т ү р м е   к ө р ін іс і.  а)  Ө л е ң г е   а т  к о й .  ә )   Ө л е ң  
ш у м а к т а р ы н д а  не  суреттелген ?  б)  Ө лең д і  о к ы ғ а н д а   қ а н д а й
сезімде боласы ң?
II  то п .  С а г ы н ы ш   сезім .  а)  Ө лен д і  м о н е р л е п  о қ ы ,  ат  к о й . 
ө) А қьпі кім дерді, пелерді сағы н ы п ты ? б) Ө лецці о қ ы ғ а іи а ғ ы  
сезімің.
III топ. А лаш  олм ес,  көркейер.  a) Ү зіндіге ат қ о й .  ә) А қ ы н  
абакты ға  кім дер ү ш ін  түсті? б) А қ ы н н ы ң  қ а н д а й  о й -а р м а н ы  
корінеді?
А қы н ға м інездем е.
Г а з е т   ш ы ғ а р у .  Ш ы ғ а р м а ш ы л ы қ   ж ү м ы с   ( Т а қ ы р ы п  
беріледі).
I.  Б ес  ары с.  II.  С а гы н ы ш   сазы .  III.  К о р к е й г е н  қ а з а к  елі.
IV. 
Сэнкуэн. 
Б ес ж олды   олең.
1)  Зат есім .  М агж ан
2)  С ы н   есім .  Ш ы н ш ы л ,  а қ ж ү р е к т і
3)  Е тістік.  Б о л ад ы ,  ом ір  сүред і,  отеді
Сойлем:  Магжан - шыншыл, ақ жүректі, оггы,  рухы биік 
болып омір сүрген.
V.
 “Жылы лебіз” стратегиясы. 
О ку ш ы л ар М ағж ан ға, қ а з а қ  
еліне  ар н аған  о зд ер ін ің  тілектерін  айтады .
VI. 
Багалау. 
T o n  ж етекш ілері багалау п а р а қ та р ы н  откізеді.
V II.  Үй 
тапсырмасы: 
ө л е ң д і  ж аттау;  “ М а ғ ж а н д а й   б о п  
осем ін ” т а қ ы р ы б ы н д а  ш ағы н  ш ы ғарм а.
45

Марал  Әділханова, 
Актобе  облысының 
Темір  ауданындағы 
№3  ЧИүбаркүдык”  орта  мектебінЦ
мүғалімі. ;
ОЛЖАС  СҮЛЕЙМЕНОВ. 
“АРҒЫМАҚ”,  “ҚЫ З  ҚУУ”, 
“МАХАМБЕТКЕ”
(8-сынып)
Сабақтың  мақсаты:  білімділік  -  зам аны м ы зды ң  заңғар 
каламгерлеріііііі бірі, сатщак акьш, кажырлы қоғам кайраткері 
Олжас  Сүлейменовтің  өмірі,  ш ы гармаш ылы гынан мәлімет 
беру; дамытутпылык - оқуиіылардың  коркем  оқу шеберлігін, 
о й -е р іс т е р ін   д ам ы ту ,  п о э з и я л ы қ   ш ы ғ а р м а н ы   тал д ау 
д а ғ д ы л а р ы н   ж е т іл д ір у ,  қ о с ы м ш а   д е р е к т е р   а р қ ы л ы  
д ү п и етан ы м д ар ы н   кеңейту;  тәрбиелік  -  ж ас  орендерді 
ултжандылыкқа, ізігіікке тәрбиелеу, көркем сөздің табиғатьш, 
соз орнегінің қадір-қасиетін үғындыру.
Сабақтың типі: бекіту сабағы
Сабақтын түрі: аралас.
Сабақтың  одісі:  коркем   оқу,  оцгімелеу,  эізристикалық, 
м ә тін м ен   ж үм ы с,  талдау,  тестп ен   ж ү м ы с,  ой лан ды ру, 
іздендіру.
Сабақтың  корнекілігі:  Олжас  С үлейменовтін  портрегі, 
шггерактавтік тақта, шығармалар жипағы, үлестірме қагаздар.
ІІш аралы к байланыс: орыс әдебиеті, тарих, қоғамды қ білім 
негіздері.
Сабақтын барысы.
Үйымдастыру кезеңі.
46