АРАБ  ТІЛІНДЕГІ  ОМОНИМДЕР

АРАБ  ТІЛІНДЕГІ  ОМОНИМДЕР 
БҮРЫНҒЫ  ЖӘНЕ  ҚАЗІРГІ 
ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ
Араб  лингвистері  ертеден-ақ  араб  тілінде  создер  мен 
мағынаның  арасында  байланыстың  бар  екенін  аңғарған- 
Сондай ғалымдардың ішінде ең алғаш омонимияны тілге тиек 
еткен Сибауейһи еді.  Оны  “араб грамматикасының атасы”
124

деп  атайды.  Бір  қызығы  ол  араб  емес,  парсылық,  кайтқан 
жылы  һ и ж р а  жыл  санауы  бойынш а  180  (796).  Ол  “ Біліп 
кой, олардын тілдерінде сөздері әркелкі болуына байланысты 
әр  гүрлі  мағынада,  екі  создің  бір-біріне  қарсы  магынада, 
мағынасы  бір,  айтылуы  әр  түрлі  және  айтылуы  бір,  бірақ 
м а ғ ы н а л а р ы   ор  т ү р л і  с о з д е р   б а р ”  д е г е н   (1 .2 9 ]. 
Байкайтынымыз,  оның  бүл түжырымдамасы  сол кезден-ақ 
антоним,  омоним  және  синонимнің  тілдегі  анықтамасын 
берген.  Алайда  бүларға  нақты   терминдік  атау  бермеген. 
Сибауейһиден кейін келген ғалымдар тілдің бүл қүбылысына 
катты көңіл бөліп, талай күнды еңбектер жазган.  Ғалымдарды 
тілдін мүндай күбылыстарын  зерттеуге итермелеген негізгі 
себеп -  Қүранды дүрыс оқьш, ондагы создердің магыналаръш 
жете  түсіну  еді.  Ал  Қ үран  араб  тілінің  классикалы қ  одеби 
тілі болып есептеледі.
Араб тіл білімінде омонимияга арналган еңбектер VIII-IX 
ғасырдан (І-ІІ һиж ра) бастау алады.
Араб тіліндегі омонимдер бүрынгы  зерттеулерде  “У ж уһ 
уа Назайр” ғылымымен танылган.  Қүран гылымын зерттеуші 
галымдар  омонимия  мәселесін  екіге  бөліп  қарастырган.  1. 
Бүл еңбектердің барлыгын “У жуһ уа Н азайр” деп аталатын 
арнайы әдебиетгерге жазган.  Бүл жерде Ужуһ уа Назайрдың 
мағынасы:  бір создің басқа жерде дәл озі, басқа магынамен 
келуі.  2.  Қүрандағы  омонимге  қатысты кейбір мәселелерді 
Қ а р а с т ы р а д ы .  Қ ү р а н   к о р ім д е г і  о м о н и м   с о з д е р д ің  
кл асси ф и к ац и ясы н   жасауга  байланы сты   Әбу  Абдулла 
Икриманың  (ибн Аббастың қызметшісі, қайтқан жылы  105 
һиж ра  (723),  Ужуһ  уа  Назайрге  жазган  кітабы  бар.  Одан 
кейін осы тақырыптарға отыз бес адам қүнды еңбекгер жазған 
(Толыгырақ:  “Қүран кәрімдегі омонимдер”  атты Мүхаммад 
Нурид-дин  әл-М унаж ж ид).  Сондай-ак,  осы  тақ ы р ы п қа
125

байланысты  алгаш кы ларды ң  бірі  болып  М укатил  ибң 
Сүлейменнің (кайтқан жьшы  150 (767) енбегін ерекше атауга 
болады.  Ол  оз  еңбегінде  омонимдердің  қолданылу  аясьің 
біршама ашып кеткен.  Сондықтан да Қүрандагы  бүл  гічдіқ 
күбылыс ең коне лингвистикалык зерттеулерге жатады. Ал 
тіл ғалымдарына карағанда усул галымдары сөздің мағьшамең 
тыгыз байланысга екенін байыппен байқағандықтан шариғат 
үкімдерін шыгару үшін омоним создерге аса мән берген.
Араб тш галымдары омонимия күбылысын зерттеуде екіге 
болінгеи.  Бірінші топ араб тіліндегі жалпы омоним создерд] 
жинактаган.  Мысалы,  “Ма  иттфака  лаф зуһу  уа  ихтэлофэ 
магнаһу (созі бір, магыналары әр түрлі)” деген әл-Язидидің 
кітабьш, енбегі осы атпен танылған Абу Умайсші әл-Аграбидің 
кітабын, Сулайман ад-Дақиқи ан-Нахуи “Иттифакул мабани, 
уа  ихтилафул  магани  (қүрылымы  бір,  магыналары  баска)” 
деген  кітабы және  Кураг эн-Н эмілдің “Әл-Мунажжад фил 
лугати”  (қайтқан  жылы  310  (922) деген  создігі.  Міне,  осы 
аталган  сөздіктер  араб  тіліндегі  омонимге  байланысты 
жазылган ең көне создіктер болып танылады  11.75J.
Бүл создіктердің кейбіреуі әліпби немесе белгілі бір тәртіп 
бойынша  реттелмеген.  Тек  ішінде  Кураг  ән-Н әм іл  “Әл- 
Мунажжад  фил лугати”  деген  создігін  негізгі  алты  тарауга 
боліп  қүрастырган.  Ол  тараудың  тақырыптары:  адамнын 
басынан аягына дейінгі мүшелері, хайуанатгар, қүстар, қару- 
жарақтар,  аспан жэне жер.  Создердің соңгы әрпі әліпбилік 
жүйемен реттелгендіктен омонимге байланысты ең коне әрі 
реттелген, жүйеленген создік болып есептеледі.
Екінші топ тек Қүран кәрімдегі омонимдерді жинақтан. 
Олардьщ ішінде Әбу Омар әд-Дәури “Ma итгафақат алфазуһу 
уа  ихталафат м аганиһи  фи  Қуран  (Қүрандагы  создері бір, 
магьшалары әр түрлі создер)” енбегі, Әбу Аббас эл-МубарраД
126

-Ma иттфакд лафзуһу уа ихтолофо мағнаһу (Қүрандағы сөзі 
бір, магыналары ор турлі создер)” создігі жоне ибн Жаузидің 
-Ужуһ уа Назайрдегі үксас создер” деген еңбектерін атауға 
болады.  Бүл кітаптар әліпби бойынша реттелген.
Ал  қазіргі араб лингвистерінің зерггеулеріндегі копшілік 
енбектер омонимия моселесін баска да тідцік қүбылыстармен 
катар қарастырады. Әдетге, бүл еңбектерде омонимге анықтама 
беріліп, ті;і галымдарынын козқарастары беріледі.
Абул Карим Шадид “эл-Муштарак ал-Лафзи фил-луғатил 
арабиати” атты магистрлік диссертациясында (1973ж.  Багдад 
каласында корғаған) омонимияны тілдік қүбылыс сииатында 
синтаксистік, морфологиялык жэне семантикалык жагынан 
карастырган.  Еңбегінде бүрынгы және қазіргі лингвистердің 
ойларына  сүйене  отырыи,  К үран  кәрім нен  мысалдар 
келтірген.
Мүхаммад Нурид-дин ол-Мунажжид:  “Әл-Иштирак “Әл- 
Лафзи  фил  Куранил-Карим  байнә  ән-Н азарияти  уа  әт- 
Т атби ки ”  (1999ж.  Д амаск  университетінде  қоргаган ). 
Диссертант  бірінші  бөлімінде  араб  тіліндегі  омонимия 
м о с е л е с ін д е   л и н г в и с т е р   м ен   усул  г а л ы м д а р ы н ы ң  
козкарастары н  айта  келіп,  мойы ндайты ндар  мен  бүл 
қүбылыстың тідце еш негізі жоқ деп айтатындардың доделдерін 
келтіреді.  Еңбегінің  екінші  болімінде  “Ужуһ  уа  Н азайр” 
кітаптарында  келген  омоним  сөздерді  қарастырып,  кейбір 
создер омонимга жатпайганьш дәлелдемекші болтан. Соңында 
ол омоним сөзінің көптеп келу себептерін айта келіп:  “Ужуһ 
уа  Назайр  иелерінін  негізгі  сүйенген  факторлары  омоним 
созін табуда сынга альшбайтын Күран созінен жинақтамаған. 
Сол  үшін  Қүран  корімде  омоним  бар деп  айтпаймыз”  деп 
түжырымдайды  [1.273].  Бүл  жерде  ол  арабтың  тілінде 
омонимия күбылыс болса да,  Қүран корімде омоним жоқ
127

екен ін  айтады.  Ол  Қ ұран д а ом он и м   сөздерінің болмауымең 
Қ у р а н н ы ң   керем ет  м ү ғж и за  екен ін   а й ғ а к та ғы с ы   келеді. 
К ерісін ш е,  З ар к аш и   “Ә л - Б у р һ а н ”  ж ә н е   А с-С у ю ти   “ Әд- 
И т қ а н "  деген кітабында Қ үран  корімде омонимдердің болуы 
Қ ү р а н н ы ң   керемет мүтж иза екенін айтады  12.102].
М ү х а м м а д   Н у р и д - д и н   ә л - М у н а ж ж и д   Қ ү р а н д а ғ ы  
о м о н и м д ер д і  ж о қ к а   ш ы ғар ы п   қ а н а  
қ о й м а й ,  ол  жадпы 
о м о н и м и я н ы  ш е ш е н  сөздің деңгейін төмендетеді деп үғады. 
Ол  “ О м о н и м и я   ш е ш е н   сойлеуге  кедергі  келтіреді,  өйткені 
создер нақты  мағынасын жоғалтып, түсініспеушілік т у ғ ы з щ Я  
дейді  [1.273]. 
л
Расы нда,  о м он и м ге  м үн дай   баға  беру  еріксіз  сүрақтар 
туғызады.  Егер  бір  сез  екі  түрлі  м ән м әтін д е  б а с қ а   мағына 
беріп жатса,  о н ы ң  б ас қ а  м ағы н а беріп түрған  көрсеткіштері 
бар  ғой,  ендеш е  ол  қ ал ай  түсініксіз  болады?  М ы сал ы ,  араб 
тілінде  “ И лм ул  Б әлаға (ри тори ка,  коркем   со з он ері)) деген 
п ә н   бар.  О л  ж ерде  бір  создің  екі  м а ғы н а   б еріп  түрған 
корсеткіш тері  үнем і  бола  бермейді.  К ейде  түсіп  қалады. 
Е н деш е  ш еш ен   созде  түсініксіз  жайттар  бола  м а  екен?  Ал 
түсініксіз жайтгар ш еш ендіктің қадірін азайтатын  белгі ме?
Ш еш ен дік тің  белгілеріне  адам н ы ң  зейіні бір магынадан 
ек ін ш і  бір  м а ғы н а ға   ау ы сп ау ы н   айтады .  Ал  “ Б о л ағаға” 
к а р а ғ а н д а   т і л д е   к о р с е т к і ш т е р   о р қ а ш а н   с о й л е м д е  
корсетілгендіктен  түсін бей тін   келеңсіз  ж ағдай лар  кайдан 
болсын? Араб тшінде түсінбейтін сәттер грамматикада коптеп 
кездеседі.  Араб  тідінің  грам м ати касы н   білм ейтін  бір  адам 
харакаты көрсетідмеген созді оқыса, түсінбей қате окуы әбден 
м үм кін.  Ө йткені соз атау септігінде дам м а,  я гн и ,  “у ”  болса, 
табы с  септігінде харакаты   фатха,  я ғн и ,  “ е ”  болады,  калған 
септіктердің   көбінде  көсра,  яғн и ,  “ и ”  болады.  Ал 
к е й б і р  
әр іп тің  харакаты н д үры с к о й м ау  м ағы н ан ы   озгертеді.  Тіпті
128

доктор  А бдуль  Ф аттах   э л - Б а р к а у и   “ Т усін іксізд ік  кей 
жағдаятгарда талап етіледі, әдебиет жанрларында оқуш ы мен 
естушінің назарын аулау максатында” дейді  [3.123|.
Ж алпы ,  ом оним ия  -  тіл  біліміндегі  лекси кологи ян ы ң  
өзекті мәселелерінің бірі. Оны зерптеген жоне зертгеп жүрген 
ғалымдар барш ылық,  әлі де талай қы ры  ашылар  зерттеулер 
болары сөзсіз.
Павдаланылған әдебиеттер:
1.  Мухаммад Нуруд-дин Әл-Мунажжид Әл-Муштарак Әл- 
Лафзи фил  Қ үрани  әл-К арим .  1999.
2.  Ә з-Заркаш и.  Ә л -Б у р һ ан   ф и  ғулумул  Қ үран.  М ысыр, 
1957.
3.  Абдуль  Фаттах  әл-Баркауи.  Әл-Ғараба  ф и л   хадисин 
набауи.  К аир,  1987.
Айсүлу  Тойшыбекова, 
Жамбыл  гуманитарлық-техникалык 
университетінің  аспиранты.
Тараз  каласы.
ШЕРХАН  МҮРТАЗАНЫҢ 
АЗАМАТТЫҚ  ТҮЛҒАСЫ
“ Естелік - одебиет жанры.  Онда да мемуарлык әдебиеттің 
бір үлгісі.  Есгелік көзбен корген шынайы ш ындыққа қүрылса 
игі.  Ол  -  бүл  ретте  “бас  кеспек  болса  да,  тіл  к есп ек  ж о қ ” 
дерлік  ш ы н ш ы л  жанр.  Ж анрды ң  қалыпты  ф орм асы   жоқ. 
ЬІқтимал формаларды қайталаудың өзі кателікке үрындыруы 
м ү м к ін .  Е с те л ік   -  еске  алы п   о ты р ған   а д а м н ы ң   ш ы н  
болмысына ғана үксауға керек” ,  - деп естелік жайлы өз ойын 
түйіндейді ғалым  Қ үлбек Ергобек өзінің “ Б аян ғүм ы р”  атты 
еңбегінде.
129

Е стел ік к ез  кел ген  адам га ж а зы л а  бермейді.  Е стелікті елі 
м ақтаған ,  хатқы  ж ақтаған,  бар ғүм ы ры н елі ү ш ін  сарп  е т к е қ  
өнерде,  әдебиегге,  м әдениетге,  к огам да озіндік алаты н  орңы 
бар  к ай тал ан б ас түлғаларға,  к о ғ а м  қ ай р атк ер л ер ін е жазады. 
Естелікте бет алды колгірсіген к ө п  сөзбен м а қ т ау ы н  жеткізіп 
а й ту   м індетті  емес.  О н д а   а д а м н ь щ   өзіне  т ә н   ерекш елігін, 
о н егел і  із  қ а л д ы р ғ а н   осиетін ,  х а л ы қ т ы ң   ж ү р е г ін ің   түбінен 
о р ы н   а л г а н   т у ы н д ы л а р ы н ,  т.с .с .  о с ы н д а й   бір  а д а м н ы ң  
б о й ы н д ағы  ж а қ с ы   касиеггерді кестесі  келіскен к о р кем  созбең 
жеткізеді.
Ш е р х а н   М ү р т а з а н ы ң   к о р к е м   ту ы н д ы л ар ы ,  ж а з у ш ы ның 
азам атты қ түлғасы м ен  одеби м ол м үрасы  туралы жазушылар, 
с ы н ш ы л а р   оте  қ ү н д ы  п ікірлер м е н  естелікгер а й т к а н   (2).
Т о т а л и т а р л ы қ   ж ү й е н ің   2 0 -ж ы л д а р д ы ң   с о ң ы н а   қар ай  
ү й ы м д а с т ы р ы л ғ а н   ш а р у а л а р д ы   к ү ш т е п   ү ж ы м д а с т ы р у ы  
х а л ы к т ы ң   ж а р т ы с ы н   ж а л м а п   кетгі.  Б и л ік   б а с ы н а   кедей 
табы нан  тағайындалган ш о л а қ  белсенділер мемлекетгің жаңа 
с а я с а т ы н  д ө р ек іл ік п е н   жүргізді.  Ж ал д ам ал ы  қ о л ш о қ п а р д а р  
ә р   тү р л і  а л ы м - с а л ы қ   тү р ін   ко б ей тіп ,  о н с ы з  д а   ү р ер ге  иті, 
с ы ға р г а   биті  ж о қ   х а л ы қ т ы ң   к ү н к о р іс   козі  -  м а л ы н   соңғы  
т ү я ғ ы н а  дей ін  тарты п алды. А узы н а ш қ а н   аж алдан  қ а н ш а м а  
с э б и   к о з  ж үм ды ...  С о н д а й  таж ал д ан  к ү д а й  қ о л д а п ,  бір Алла 
жар болы п  Ш ерхан  М үртаза ам ан қалады. Ж ас балалар түіілі, 
бүл ажаддың аузына канш ам а ер азаматгар м ен  қаракоздеріміз, 
а н а л а р ы м ы з ілікті.
Ш ерхан М үртаза халқы ны ң үкілеген үміті мен ой - арманын 
ш а м а -ш а р к ы  ж еткенш е ақтады.
Ш е р х а н   М ү р т а з а   1963-70  ж ы л д а р ы   “ Л е н и н ш іл   ж а с ” 
газстін ің  редакторы ,  1971-72 ж ы л д ар ы   “ Ж а л ы н ” ж ү р н а л ы н , 
1973  ж ы л ы   Қ а з а қ с т а н   Ж а з у ш ы л а р   о д а ғ ы н ы ң   х атш ы сы , 
" Ж ү л д ы з ”  ж ү р н а л ы н ы ң  бас редакторы ,  1980 ж ы л д ы ң  қ а за н
130

айы  м ен   1989 ж ы л д ы ң  к ар аш а  а й ы н ы ң  аралы гы нда  “ Қ а з а қ  
одебиетГ  газетінің бас редакторы,  1989 ж ылы к ар аш а айынан 
басгап “ Социалиста: К азакстан”  газетінің бас редакторлыгына 
тағайы ндалы п,  1992  ж ы л д ы ң   қ а з а н ы н а   дейін  ең б ек  етті. 
Таудай талабы мен срен кабілетінің,  адал еңбегінің аркасында 
к а з а қ   баспасөзі  оркендеп  дамы ды .  НГерхан  М ү р т а за н ы ң  
жақсыны үйренуге қүмарлығы мен  газа білімге күштарлығын, 
е з  ісін е  т и я н а к т ы л ы ғ ы н   к ө р г е н   Қ а з а қ с т а н н ы ң   х а л ы қ  
ж азуш ы сы   К ал тай   М үхам едж анов  бы лай   дейді:  “ Ш ерхан  
Мүртазаны, басқаны қайдам, озім ең әуелі казақ баспасөзіндегі 
жаңа түрпаттағы ж ана буы нны ң толбасы,  редакторы ретінде 
тан ы д ы м ”  (2.63).
Балалы қты ң бал доурені соғыспен түспа-түс келіп,  Ш ерхан 
Мүртаза ф аш и зм н ің  салған қасіретін козбен коріп, санасы на 
түйіп  осе  келе  к ө р к ем   ш ы ғар м асы н а  ар қ а у   етті.  О сы н д ай  
туы н ды ларды ң   бірі  -  “ 41-ж ы лғы   к е л ін ш е к ”  оңгімесі  м ен  
“М ы лты қсы з майдан” повесі.  Ш ыгармада жазушы заманнъщ, 
қ о г а м н ы ң  а щ ы  ш ы ң д ы ғы н   кестелеп,  соғы с ж ы лд ары н дағы  
киы нш ы лы ктар мен ауыл адамдарының эр алуан тағдырларын 
баяндап,  ел басына каралы касіретгі күн  туған, сүтгей үйыған 
өмір ж арасты ғы н   алай-дүлей  бүзған,  б ақ ы т ты н ы   б ақ ы т сы з 
еткен соғыс жьищарындағы қазак ауылы мен түрмысьш, к азак  
ойеддерінің аянышты тагдырларьш әңгімелейді. Осы түрғыдан 
ақьін Ф ариза Оңғарсынова былай дейді:  “ Ш ерхан М үртазаны 
жазуш ы   ретінде т а н ы т қ а н   -  “41-ж ы лғы   к е л ін ш е к ”  әңгім есі 
мен “ М ы л ты қ с ы з м ай дан ” повесі.  Ш ерхан ж азуш ы  о бастан 
түйм едей  о й д ан   түйедей  р о м ан   жазуға  бой   үры п ,  коп ірм е 
создің кобігімен о қ ы р м ан ы н  коректендіруге ж о к   Керісінш е, 
ж и н а қ ы  сойлем,  сырбаз созбен сурет салды ”  (1.94).
Ш ерхан   М ү р тазан ы н  ш о қты ғы  биік ірі ш ы ғар м асы   -  бес 
кітаптан түраты н  “ Қ ы зы л Ж еб е ”  романы.
131

Қазақ одебиетінде Түрар бейнесін алғаш сомдаған корнекті 
жазушы  Мүхтар  Әуезов  еді.  М.Эуезов  “ Қ а р а ш -Қ а р а щ ” 
әңгімесінде  “байлардың таңы атқан,  кедейдің күні батқан” 
тар  кезенде  кож асы нан  қысым,  қиянат,  қ о р л ы қ,  зорлық 
корген сіңірі ш ыккан кедейлердің оділдікгі, еркіндікгі аңсаған, 
сол  кездегі  к азак  халқы н ы ң   басында  болған  қ и ы н   кезеңді 
Рысқүлдай өжет ердің іс-әрекетімен суреттейді.
Ш ерхан  Муртаза  қарапайым  халық  арасынан  ш ы ққан, 
хшіқын ш ын жүрегімен сүйіп қүрметтеген,  елінің болашағы 
үш ін   к үрескен   к о ға м   к ай раткері,  к ы зы л   и м п ер и ян ы ң  
қ ү р б а н ы   Түрар  Р ы сқ ү л ү л ы н ы ң   бейнесін  жасады.  Осы 
тақы ры пта  жазуга  1960  жылғы  “ Социалистік  Қ азақстан” 
газетіндегі  Рахматы  Байжасаровтың “Түрар  Рысқүлов”  атты 
мақаласы  мен  Ким  деген  коріс  ретушерінен  алған  Түрар 
суретінің  ы кпалы   зор  болды.  О қылған  мақаладан  кейін 
жазушы  Тараз,  Меркі,  Қырғызстан,  Озбекстан,  Мәскеу, 
О р ы н б о р   м ү р ағатгар ы н ан   кейіпкер  о м ір ін ен   деректер 
жинайды. Түрардың балалық шағынан бастап есейіп кызмет 
етіп ,қай ты с  болғанға дейінгі омірбаянын  баяндап,  коркем 
тілмен  өрнсктсп,  әссм  сезбсн  әспсттей  аш ы п  көрссткен. 
М ырзатай  Ж олдасбеков  “ Қ ызыл  Ж ебе”  романы  -  Түрар 
Рысқүловка коркем созден соғылған еңселі ескерткіш болады 
деп  кәм іл  с е н е м із”  дейді.  Ш ерхан  М ү р та за н ы ң   казак 
әдебиетініңдамуьшда алатьш орны ерекше. Халық жазушысы 
туралы айтылған естеліктер мен ой-пікірлер коп.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  Қ.Ергобек.  Баянғүмыр.  А.,  “Ж азуш ы” ,  1991.
2.  Ш ерағаң 60 жаста.  Казақтың халық жазушысы Шерхан 
Мүртаза. А.,  “Ж азуш ы” ,  1993.
3.  Ш .М үртаза.  Алты  том д.ш ы ғ.ж и нағы .  II  том.  А.,
“ Қазығүрт” ,  2002.  = = = = = = = = = = = = =
132

Әсем  Түрысбекова, 
Ілияс  Ж ансүгіров  атындагы 
Ж етісу  м ем л ек еп ік   университетінін 
филология  факультетінін  аспиранты.
“ТАСБАҚАНЫҢ  Ш Ө БІ”  ӘҢГІМЕСІ: 
ҮЛТТЫҚ  МІНЕЗ-ҚҮЛЫҚ
Ж азуш ы  Әбіш  Кекілбаев  “Т асбақан ы ң  ш өбі”  оңгімесінде 
екі  кейіпкер  Қ арабала мен  О ңбайды алма кезек жүздестіріп, 
оларды ң ж а н  сарай лары н ы ң  есік-терезесін  аш ы п  тастап,  іс- 
а р ек еті,  сезім ін е,  ко ң іл   к үй і,  а м а л -а й л а с ы ,  қ ү л қ ы   м ен  
қ ы л ы ғ ы н а   терең   талдау  ж асайды.  Ш ы гар м а  т а қ ы р ы б ы   - 
жептісінші жылдардағы ауьтл өмірі. Ж азуш ы н ы ң  ауыл өмірін 
терең   білетіндігі  сондай,  бар  ж айды   өз  б ас ы н а н   өткен дей  
мөлдірете көрсеткен.
О ң бай   -  ата-бабасы нан сіңірі ш ы қ қ а н   кедейдің тү к ы м ы . 
Т аби ғаты н да  оте  п ы с ы қ ,  еті  тірі  адам.  О н ь щ   п ы с ы қ ты ғ ы  
мектепте о қ ы п  жүргенде-ақ байкалған.  Окуға алғыр,  мүгалім 
тап сы р м ал ар ы н а  м ү қ и я т   болған.  С о н ы м е н   қ атар   қагілез, 
тентек,  үры нш ақ.  Бойы  ж ігер-қуатқатолы ,  “он беске келер- 
к е л м е с т е н - а қ   қ ы з ы   бар  үй ге  т а й л а қ   б о п   с ү й к е н е т ін д і 
ш ы ғ а р г а н ” .  Қ и қ а р л ы ғ ы ,  ү р ы н ш а к т ы г ы ,  с о н ы м е н   бірге 
пы сы қты ғы  қартайғанш а толас таппаған.
“Ауылдағы кісі  үрікпес қ ы з біткеннің О ңбайды ң өлеңдетіп 
ж азған  хатын  алм ағаны   кемде-кем.  Ал  О ң б а й д ы ң   қ ал та с ы  
гола кыздар берген кестелі орамал. Алқалы ж иы н көрсе, арқасы 
қ ы з ы п  кетеді.  Козі  ш о к ш а  ж ай н ап ,  екі беті б ал -б ү л  ж а н ы п  
ш ы ға  келеді.  Ж и н ал ы с  атаулыдан  сөйлем ей  к ал м ай ды ... 
Басқаруш ы баяндамадан кейін-ақ соны ң есімін атайды. Ж үрт 
дуы лдаты п  қ о л   согады.  Ж о ғар гы   ж а қ т а н   келген  өкілдер 
б о л а й ы н   д е п   т ү р г а н   о ткір   ж ас  ж ігіттің  к о л ы н   к ы с ы п ,
133

арқасынан кағады. Соғыс ксп қыстырылмағанда,  Оцбай болса 
б олы п   та  к ал ар   еді” .  О н бай ды ң   ж асты к  ш ағы н   жазушы 
Қ арабаланы ң созімен осылай баяіщайды.
Оңбайдың осы жігер-кайраты, батыдлыгы м ен  пысыктығы 
согы стан  бір  аягы н  ж оғалты п  келгенде де  өзгермеген.  Ол  - 
едбексүйгіш, қандай ки ы нды қтан да тайынбайтын еңбекқор, 
ш ебер  үй ы м дасты руш ы ,  х алы қты   аузына  қ а р а т қ а н   косем, 
т а п қ ы р ,  ж аң аш ы л ,  сскілікке  қ ар сы   аян б ай   кү р ес  жүргізе 
білетін  к ү р ес к е р ,  х а л ы қ   қ а м ы н   ой л ай ты н   к а м қ о р   адам 
с к е н д і г ін   с о ғ ы с т а и   к е л г е н н е н   к е й ін   б а с қ а р м а л ы қ қ а  
с ай л ан ған д а  а н ы қ   корсете  білді.  “ Бір  аяғы   үзеңгіде,  екі 
балдағы ердін артында өңгерулі.  Ш о л а қ  а я қ  б асқарм а ойда- 
ж оқта тобеден түсе калады, Ж үртгың кормесін көрііі,  бі;імесін 
б іл іп   о т ы р а д ы .  О л  д еге н д е   б ү р ы н   ау зы н   а ш ы п ,  көзін 
ж ү м а т ы н   ел  енді  ж ағалар ы н   үстайды.  О р а қ ш ы   әйелдер 
б ас қ ар м а   үстімізден  ш ы гы п   қ ал а  ма деп,  б ү р ы н гы   шөмеле 
түбінде бірінің-бірі басьш қарай беретінді қойды.  Қырманш ы 
шалдар асты қ бастырып біткен күні “қы рм ан  т ү н ” деп ырым 
қ ы п   ж ү р тты ң   ететіпе  бір-бір  уыс  бидай  тү й іп   жіберетінді 
тоқтатты .  К еңседегілср  де  а я қ т а р ы н ы ң   ү ш ы н а н   басады. 
Ауданда  заемді  бірінш і  болы п  оры н д ай ты н   -  О ңбайды н 
колхозы.  Тіпті  б о й д ак   с а л ы қ  екеш   б о й д а қ   сальтқ та  Оңбай 
келгелі  бірінші  болып  орындалды.  О ц бай д ы ң  тү сы н д а жыл 
о н   екі  ай  бос  ж ататы н  ала  қ ы р ға   мал  ж айы лды .  О ңбайды ң 
түсывда арқар мен  киіктсн басқа аяк баспаған борілі түздерге 
о р а қ  түсті” .
К ем ш ілік дегенді ата-бабасы нан бері ж ек  көретін  Оңбай 
аудандағы  қ ағазб асты л ы қ ты   катты   сы н ап ,  бір  ж и ы н д а  сөз 
с ө й л е п ,  ш а р у а ш ы л ы к т а р д ы   ірілендіру  кезінде  іріленген 
колхозға  б асқарм а  б о л ай ы н  деп түрған ж ер ін ен   қагылады. 
Қ ызбалықпен сойлеген созінің бір үшы хатшының 
м а ң д а й ь і н а
134

гиіп  к егк е н ін   кей ін   бары п   біледі.  Енді  О ц бай   өзіне  тілін 
тістеткен  с о я   “п ы с ы к т ы қ т ы ң ”  з и я н ы н   ө кін е  еске  алады. 
•Қ азір  о р ь ш с ы з  м о м ы н   болуға да,  о р ы н с ы з  п ы с ы қ   болуға 
да,  о р ы п с ы з   алғы р  болуға  да,  о р ы н с ы з  а қ ы д д ы   болуға  да 
б о лм ай д ы ,  қ а с қ а .  А р ты қ  дәулет  көз  ш ы ғар м аса  ш ы ғар м ас, 
арты қ а қ ы л д ы ң  коз ш ығаратыны ып-рас. Д үниеде Қ ү дай д ы ң  
б ерген і де  еш тең е  емес,  бергенін қ а й т ы п  ал ған ы  да  еш тең е 
емес,  б ә р іи е н  де  берейін деп тү р ьш  берм ей,  қ а й т ы п   алған ы  
ж ам ан екен .  Ө лгенш е есіңнен  кетпейді.  С олай,  қ ү р д а с ” деп 
оз қ ү р д а с ы н а  м ү д ы н  ш ағы п,  озінш е омір ф и л о с о ф и я с ы н ы н  
т ү ж ы р ы м ы н  жасайды.
Ә цгім едегі  бүл  д етал ь  -  ш ы н   м ә н іс ін д е   д е ,  к е ң е с т ік  
б ю р о к р а т т ы к   ап п ар атты н   м ін е з -қ ү л к ы .  Б ү л  кезд е к ім   алта 
ш ы ғ ы п   б а р а   ж а т с а ,  а л у а н   ә д і с - ш а р а л а р   қ о л д а н ы л ы п  
түкыртьтлатын.  Ә ңгіменің бас кейігасерінің бірі -  О ң бай  енді 
ж асы   ү л ғай ға н   игагында  сол  ж а с т ы к  ж ігердің п а й д а л ы   іске 
ж ү м с а л м а ға н ы н а   күй ін іп ,  ж а м а н д а м а й т ы н   адам ы   қ а л м а й , 
б ірін ің   а т а т е іін е н   т ү к   қ о й м а й   балағаттап,  “ а щ ы   с у д ы ң ” 
аш уы на беріле аш ы на сойлейді.  Қ оғам дағы  жіберіліп ж атқан  
әділетсіздіктерді  ол  коп  біледі.  М ін е,  оз  тілін ен   о зі  с о н д а й  
қорлы қ коріп, Отан согысьпща аяғьш жоғалткандарға берілетін 
м а ш и н а н ы   о з  бетімен  ом ір  б а қ и   ала  алм ай ,  енді  ауы р ған  
ш ағында бшщаққа сүйеніп жүре алмайтьш болған соң  қүрдасы 
Қ арабаланы аудан басшыларына барьш м аш и н а алуға жүмсап 
отыр.
Қ арабала бейнесі де типтік бейне.  Әр адам н ы ң  отбасы ны ң 
мінезі озіне  ү қ сай ты н ы  рас қ о й ,  Қ ар аб ал ан ы ң  отбасы  д а  дол 
озі  с и я қ т ы .  Қ ар а б ал а   да  м ектепте  о қ ы ғ а н ,  ү ш   к л а с т а н   аса 
алм аған .  Б ір а қ   ом ір  б о й ы   ү с та л ы к   ж ү м ы сты   к ә с іп   еткен. 
Ж ан ы  таза, жүрегі а қ  жан.  Онда адамғa  ж ам ан д ы қ  істеу былай 
т ү р с ы н ,   ж а м а н д ы қ   о й л а у   д а   ж о қ .   Б ү к і л   б о л м ы с ы
135

карапайътмдъілыктан жаралған.
Қарабала өзінше езінің кешірілмес кемшілігі соғы сқа бара 
алм аған ды ғы   деп  біледі.Өзін  б аскалардан   кем   сан ай ты н ы  
сондықтан.  С оғы ска барған Онбайдың алдында бүл мәселеде 
кібіртіктеп, ж ер ш ү к ы п  калады.
Ол  аудан  о р тал ы ғы н а  омірінде  екін ш і  рет  бара  жатыр. 
Бірі  - әскерге ш акырылғанда, жас жігіт кезінде барса, екіншісі
-  осы  ж олы.  Қ артай ған д а өзінін мектептес до сы ,  а й т қ ан ы н  
оры н д ататы н   м айдангер,  адуы н,  жүртты  аузы на  қ ар а тқ аң  
О ң б а й д ы ң   т а п с ы р м а с ы м е н   б ар а  ж аты р .  О л  о з ін ің   ете 
аяны ш пен карайты н досы ны ң көңілін калдырғысы келмейді. 
Қ а р а б а л а   О ң б а й д ы ң   а й т к а н ы н   қ а н а ғ а т т а н д ы р м а ғ а н  
басш ы ларды ң м ү н ы ң  ай тқ ан ы н  ты ндайты ны на күмәнді.
Ж азу ш ы   о к ы р м а н ғ а   ү сы н ған   м ы н а   деталь  -  эң гім ен ің  
и д е я с ы н ы ң   т ін ін е   “ б о й л а т а р ”  к іл т  ісп етті:  “ А у ы л д ы ң  
алды ндағы  к а р а  ж о л  к а р к а р а д а й  согіліпті.  Қ ай д а қ а р а с а ң  - 
қ а р с ы   ай ы р ы л ы п   ж а т қ а н   ж ары к-  Қ ай д а  қ а р а с а ң   -  шөп 
арасьгада әддеқайда боксесін сүйретіп тонкандап бара жатқан 
тасбака.  Т ү қ ш ы ң д а ғ а н   нем елер  т ү я қ   д ы б ы с ы н   естігенде 
м о й ы н д а р ы н   іш теріне  ты гы п   бүга  қалады   да,  сәл   үзасаң 
қайтадан тарбандай жонеледі” .  ...тасбақа мойньш  әнтек созып, 
жан дәр м ен ім ен  ты р баң -ты р б аң  етеді.  Аузында бір тал  шоп.
Қ ар аб ал а  ш ы б ы н   ж аны   козіне  корініп,  а з а п қ а   түскен 
б ей ш ар ан ы  етпетінен аударып салайы н деп,  ш ы б ы ртқы сы н  
созы п еңкейе берді де, тасбаканы ң жазғытүрым жер астынан 
т іс т е п   ш ы к к а н   ш о б ін   а л ғ а н   а д а м н ы ң   қ а й   қ а л а у ы   да 
орындалады дейтін әңгіме ойына оралып атынан түсті.  Қасына 
барды.  “ Б ісм іл лә”  деп ш опті алды.  И недей ғана бір тал шоп. 
Қ ү м а к т а р д а   к о п   о сетін   к о сік тің   саб а ғы н а   келіңкірейді. 
А л ақан ьш а can сипап корді.  С осы н көзі б ақ ы р а й ы п ,  үйелеп 
ж атқан  тасбаканы  етпетінен аударды.
136

“Апырай,  ә...  С енейін бе,  сенбейін бе? Ж ар атқ ан  ием н ің  
сүйген күлы  болғаным-ау!  Қ ай  кылығыммен ж ақты м  екен!” 
Қ арабаланы ң  тосын  күпті ойдан жүрегі алы п-үш ы н барады. 
М анадан  бері  қ и н а п   келе  ж аткан:  “Ауданға  бары п  еш теңе 
бітірмей  қайтсам,  О ңбай тобем нен  к ү д ы қ   қазад ы -ау деген 
к ү м ән  да жадынан  ш ығып  кетті” .
Ә ңгіменің “Т асбакан ы ң  ш о бі”  деп аталуы  Қ ар аб ал ан ы ң  
халы қ  үғымындағы  сенімге  қү лай   н ануы нан  туындаған. 
К ей іпкердің ойы нш а,  егер тасбақа кездеспегенде,  ол  о н ы ң  
а у з ы н д а ғ ы   ш о б і н   а л м а ғ а н д а   а л д ы н а   қ о й ғ а н   т іл е г і 
орындалмайты н еді. Автор да оз кейіпкерінің ы ғы на қүлап , 
әңгімесін  осьиіай  атауында  елеулі  м ән   бар.  Бүл  атаудың 
астарында  о қ ы рм ан ға  қойы лған  сауал-ой:  “ Ш ы н ы н д а   да, 
тасбақа шөбінің көмегі болды ма?” .
О ң б а й д ы ң   Қ арабала  туралы  а й тқ ан ы   -  ш ы р қ ы р а ғ а н  
шындық:  “ Бір озі бір колхозға отгон болғандай ана мандайың 
аш ы лм ай   жүр-ау.  Әйтгіесе,  к ай р а ты ң   кім н ен   кем?  Қ ы р  
мүрын,  қ и я қ  мүрт, дөңгелекжүз, еңгезердей қазақты ң суреті 
қ а й   газеттің  коркін  келтірмейді.  “Ж үлды зы м ы з,  м ін е ”  деп 
с ен д ей л ер д і  корсетуд ің   о р н ы н а   қ ай д а ғ ы   бір  м ү ж іл ген  
тобықтай қ и қ ы -ж и қ ы   Қалиларды шығарды” .
Қ арабала  -  ең б екқ о р   ж ан,  адамға  деген  ж ақсы л ы ғы н  
еш кімнен аямаған,  алайда ол озін “адамньщ к о р ы ” санайды. 
Озін еш  бағалаған  емес. Омірде озінің де салмағы бар екенін 
тек аудан орталығына келгенде білуі  -  Қарабала үш ін үлкен 
жаңалык.  “ Қара бала қара шал болғанша бүл ауылда әлі оны 
“ Қ а р е к е ң ”  деп  корген  ж о к ” ,  ал  мүндағылар  о н ы   алақан ға 
салғандай соз айтады.  М үндай күрметті ол өмір б ақ и  корген 
емес.  М үндағылар “ Бетіңіздің иманы бар” дейді.  Қатардағы 
беделді адамдай сойлеседі.  “Ақсақал, сізге кірсін деп ж аты р” 
деген соз тагы бар. Жүмысы басынан асатын аудандық партия
137

комитетінің бірініиі хатшысы оған осылайша ілтипат білдіреді.
Б асш ы  мекемеден ж ұмы сы  бітіп шығыгі бара ж атып,  бүл 
“рахметін” жаудыртқанда әлгі хатшы орнынан түрып:  “Сізге 
це  рахмет!  Б ы л т ы р   б ізд ің   т а п с ы р м а м ы з д ы   о й д а г ы д а й  
орындадыңыз.  М айдангерлерге ескерткіш орнату мәселесіне 
бас-коздік ету маған жүктелген-ді.  Сіз колғабыс жасамағанда 
ү я т к а   қ ал а   ж аздап  е к ” .  М үндай  сөзді  б үры н   естімеген  ол 
тіл-ж ағы н ан  айырылады.  М ы на  бір диолог те  Қ арабаланы ң  
кан д ай  адам екепін аша түсуде қо м ақ ты  рөл  атқары п түр:
“  -  ...Сіз сонда  “ Ү ш қ ы н н а н с ы з”  ба?
-  Иә
-  М ал бағасыз ба?
-  Үстамын.
-  А ты ңы з  кім?
-  Қарабала.
-  Апырай,  о?  Қ аш ан нан  үстасыз?
-  М ен озім сонда туғам.  Ж ү м ы ска жарағалы темір согам.
-  Елу үш тін жүты  есіңізде  ме?
-  Әлбетте.
-  М арт  ай ы н да  сіздің  ауылды ң  алдыңдағы  донде  каты п 
калаты н к о п  м аш и н ан ы  білесіз ғой.
-  Б іл ген д е  қ ан д ай !  Т о ң   ж іб іге н ш е   ж а тты   ем ес  пе? 
Т ал ай ы н ы н  белтемірі  опы ры лы п, маған бір ай  бойы жүмыс 
табылған.
-  А пырай,  ә!  “ Ү ш к ы н д а ”  бір  колы  алтын  үста бар деуші 
еді.  С ол сіз екенсіз ғой.
Қарабала қы зары п кетті” .
Ж ү з б а е в   ж о л д а с т ы ң   с о д а н   к е й ін г і  э ң г ім е с і  б ы л а й  
жалғасқанына Қарабала катгы куаңды:  “Апырай, ә? Жарайды 
еңді.  Сіз келгесін болмас. Ол машинаны жүргізіп алып кететін 
адамыңы з бар ма?”
138

Бұлай  жолы  болып,  ici  оңга  басуын  Қарабала  озінше 
бағалайды:  “Ат сабылтып  талай  барып,  әлдекімдердің ішін 
кептіре  боқтаи,  талай  қүр  қол  қайтқан  орақ  ауыз  Оңбай 
бітіре  алмай  жүрген  шаруа  екі  ауыз  сөздің  басын  күраган 
күрлы  көйлегінің  арқасы  малмандай  боп  шыға  келетін 
Қарабалаға  пішту болмай  қалды.  Борі  манағы  тасбақаньщ  
аузыдда қылтиған тебсн иненің түқылындай көк шөптің киесі 
гой.  Ата-баба  білмей  айтты дейсің бе?  Шарапаты  алдымен 
Оңбайга тиді.  Қазір барып рүқсат  кағазды  үстата  салғанда 
жүрегі жарылып куанатын шығар.
- 
Әй,  қасқа-ай,  сенің қолы ңнан  да  бірдеңе  келеді  екен 
ғой,  -  деп  кенк-кецк күлер” .
Бүл  - кейіпкер Қарабаланың ойы.
Жазушьшьщ әңгімелеріне зер сача қарап отырсадыз, кобіне 
оны ц қарапайым едбеккерлерді суреттеуге қүш тар екеніне 
к у ә   б о л а с ы з .  Н еге?  Б үл  Ә б іш т ің   қ а р а п а й ы м   ауы л 
еңбеккерлерінід  омірін  өте  жақсы,  терең  білуінен  шығар. 
Ү;птық сана мен үлттык мінез-қүлықты айньггпай бейнелеуге 
хальпс арасьшан шыққан кейіпкерлердің  ой-арманы, мүддесін 
терең, зерек түсінеді, бүкіл болмысын, тынысын,  күрсінісін, 
ішкі үнін естиді, іштерінде не керемет жатканын сезеді.  Қазақ 
одебиетінде  ецбек  адам ы п ы д,  қ ар ап ай ы м   ауыл  адамы 
бейнелерінің  галереясын жасауда жазушы үлесі зор.
“Тасбақаны ң  шөбі”  әдгімесіндегі  нүсқалы  ой-идеяны  
бағамдай келе ойға түйеріміз:  “Адамзат омірінде адам үшін 
жасалған зәредей жаксы іс ешқашан олмейді” . Ол адам баласы 
қоғамында бір белгі боп, бір белгісіз толқын боп омір сүреді. 
Қандай бір адамнын аты белгілі болсын-болмасын, атқарған 
игі  істері  еш каш ан  ошпейді” .  Ж ақсы лы қ  боп  алдыднан 
шығады.  Өзіне  шарапаты  тимесе,  үрпағына  тиеді.  Қ азақ 
тәрбиесінід мазмүны осыган саяды. Асылы омірге мән беретін,
139

тіршілік түғыры  болатын  -  қарапайым,  елеусіз адамдардың 
еңбегі.
Пайдаланылган әдебиеттер:
1.  Ә .К е к іл б ае в .  10-томд.  ш ығ.  ж и н а ғ ы .  1-том ,  А., 
“Ж азуш ы ” ,  1999.
2.  Қ.Ж үсіп.  Әбіштің бір әңгімесі жайлы ой.  / /  “Ана тілі” , 
2 0 0 9 ,З-б.
3.  Д.  Кішібеков.  Қ азақ   менталитеті:  кеше,  бүгін,  ертең.
А.,  “ Ғ ы лы м ” ,  1999.
4.  Б.Әбдіғазиев. Асыл арна.А.,  “Арыс” ,  2005.
Бектай  Қ ож ахметов, 
үстаз.
Ш ымкент  каласы.
ӘБДІЛДА  ТӘЖІБАЕВТЫҢ  ДЕРЕКТІ 
ӘДЕБИЕТІНІҢ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Деректі одебиет белгілі дорежеде ғүмырнамалық, тарихи 
әдебиет болып табылады.  Көркемдік мақсатпен өзгертілген 
жайлар омірлік ш ы нды ққа қиянаттық болмайды.
“ М ен тек  інілеріме  оз  көкжиектерін  жоғалтып  алмауын 
тілеймін” дейді ӘбділдаТәжібаев.  Мен бәрін көрдім.  Шуақтай 
жылы, жібектей ж үмсақ әмбе уақытта жанып,  әмбе  уақытта 
ж арқы рап  түратындарын да кордім.  Олардың көбісі аңғал, 
а қ   коңіл,  жүрттың  боріне  сенгіш  келетін.  Ы н ж ы қ,  жалтак 
жасқаншақтарымыз да кездесетін.  ...берекесіздер осы ортадан 
коп  ш ығатын  ...  үрынып  сойлейтін,  үр ы н ш ақ  інілерім  де 
болды”.
140

Б үл  сы рға  толы,  ш и р а қ   ж азы лған  ж азбалар  м ем у ар лы к  
сипатта. Автор өзінің шытармашылық жағына көз тастай коңіл 
тоқтатады.  Орта жастан  асқан ақ ы н  үш ін бүл ж арасымды да 
молтек эссе оз омірі жолында жас та болса да ы қпалы   болған 
аяулы  өнерпаздар тағдыры туралы  к ең ін ен  баяндалады .  Е ң  
басты сы ,  автор  мемуар  коп ке  пайдалы   д ү н и е  екен ін ,  омір 
ж о л ы н а н   өзге  саб а қ   алуы  керектігін  ескертті.  М ем у ар л ы к  
эссенің “Естеліктер” ,  “Ж ы лдар-ойлар” ,  “ Есімдегілер”  болып 
дүниеге  келуі сондықтан.
М ем уар  жазуда  кейбір  қалам герлер  біреудің  оңгімесін, 
әлдебіреулердің естелігін пайдаланады.  А йты лар  ойға  орай 
сотті жымдастырылса дауымыз ж оқ.  Екінші кісінің естелігін 
пайдаланғанда автор мақсатқа жетпесе - ол айтары ж оқ, колем 
үш ін жүрген,  басы арты к дүниеге айналады.  Е ң  болмағанда, 
ж ағдаят  ретінде  рол  аткару  үш ін  ол  авторды ң   тегеурінді 
ой ы м ен  желімделуі керек.
Әр автордың мемуар жазу стиліндегі өзіне т ә н  жарасымды 
ө р н е г і  бо лд ы .  Ә бділда  Т ә ж іб а е в т ы ң   е с т е л ік т е р ін д е   бір 
с а р ы н д ы л ы қ ,   б е д е р і  к е т к е н   к о н е   т о с іл ,  б о я у л а р д ы ң  
қай тал ан у ы  ж оқ.  О куш ы   сезімін сергітеді,  әсерлі де  қ ы з ы қ  
ш ы ғ а р м а н ы ң  тарты мды лы ғы   бар.  Д еректі туы н ды ға  қ аж ет 
т а р и х и   ш ы н д ы г ы   м е н   с ө з   қ ү д ір е т ін е   бас  и е с ің .  С о з 
ж акы н д атп ай ты н   қ а ш ы қ ,  соз  сейілтпейтін  тү м ан   ж о қ .  Ер 
н а м ы с ы н   оятаты н,  езді  ерлікке  бастайты н  да  соз,  о н ы ң  
қолдануы ,  яғн и ,  стилінің озіндік ерекшелігі  осерлі.  Әбділда 
Т о ж ібаев  “ А ғалар  м ен   ін іл е р ” ,  “ Б ө л е к - б ө л е к ” ,  “ Ә лібек 
Қ о ң ы р а тб ае в ”  атты қ ы с қ а  м иниатю расы нда озінің көрген - 
білгендерін то л ы қ  баяндап тізе беруден аулақ, қаж етгі деген 
м әселелерді ғана олш еп алған.  О н ы ң  өзінде  фактіге тәуелді 
б о л ы п   қ а л м а й д ы ,  ө м ір д ен   тү й ген д ер ін   к о р ы т ы н д ы л а п , 
коркем дік бояуын күбы лтып,  жетілдіріп отыруға ай ы р ы к ш а
141

н а з а р   а у д а р а д ы .  О сы   ж а к т а р ы н а н   а л ғ а н д а ,  Ә б д іл д а  
Т э ж і б а е в т ы ң   ж а з ғ а н ы   о қ у ш ы с ы н   д е р е к т і л і г і м е н  
зеріктірмейтін, кайта қызықтыра түсетін ерекше дүние десек, 
аргық айтқандык емес. Әлібекгің бал&тык мінездері мен оньщ  
байы пты   сезімталдығына  да,  кай ы сп ас  к ай сар л ы ғы н а  да 
шүбәсіз сенесің. Ауыл баласы Әлібекті кейін “ Қ азак әдебиеті” 
газетінде жауапты қызметте, Қазақстан Жазушылар одағьшьщ 
I съезіңце та л ан п ы  жазушы, қогам қайраткері ретінде көреміз.
Әбділда Тәжібаевтың естелігі -  адам ж аны н зерттей жүріп 
ж а з у ш ы л ы қ т ы   ү й р е н у   м е к т е б і н і ң   ж а з б а л а р ы ,   о м ір  
тәж ірибесінің  қоры ты нды сы .  Ол  озінің  Әуезовтің  ш окірті 
болғаны н  былай  түсіндіреді:  “ О ры сш а  о қ ы м аған ,  дүн и е 
классикгерін тереңінен қаньш іідпеген, күрделі қүбьшыстарды 
үстірт білетін, кобінесе үранга шауып үйренген көрбала жасқа 
кезінде  ақ ы л ш ы   болатын,  о н ы ң   коркем  тэрби е  кормеген 
дөрекілігін асқы нды рм ай тоқтататын үстаз керек екен.  Сол 
корбала мен едім де,  сол үстаз  М үхаң болаты н” .
С о к р а т   еш кім ге  “ С ен ік і  дүры с  е м е с ”  д еп   ай тп аған . 
Ш ә к ір т т е р ін   де  со лай   то р б и елеген .  М үхтар  Ә уезов  те 
ш әкірттерін Сократш а торбиелеген сияқты.  Ол үнемі батыс 
әдебиетін үлгі ете сойлеп,  үлттык шығармамыздың одан кем 
болмауын талап етіп отырған.
М ү к а ң   оз  туы н ды лары н   қ ай та   ж азу  үстінде,  талдау, 
толыктыру арқы лы  ш әкірттерінің де кемшіліктерін түзетуді 
м а қ с а т  еткен.  “ Е ң л ік -К еб е к ті”  ж ондеген  с а й ы н   к а н д а й  
озгерістер кіргізді, не нәрселермен толыктырды, соны ң борін 
айтып беріп отырған.  “ П оэзи ялы к күшін арттырдым, толғау 
түрін кіргіздім, ойсыз монолог - бойсыз-болымсыз монолог, 
со н д ы ктан   м онологты  оңцеп,  жас  к о й ш ы н ы ң   м он ологы н  
кіргіздім.  Бүл  әрі  күносіз  бала,  әрі  ф антазер,  орі  ф и ло со ф  
емес пе?” деп шаттанган. Ал толғау түрін жетілдіргенін абыз
142

м о н о л о гы  а р қ ы л ы  түсіндіргеи.
П о э з и я л ы қ  күш ін  артгырумен ш ы ңдалған  “Е н д ік -К е б е к ” - 
д р а м а т у р г и я   м е н   п о э з и я н ы ң   егіз  е к е н ін   д о л е л д е г с н д е й  
ту ы н д ы .  С о л   кезде  Ею гік  р ө л ін   о й н а г а н   Қ а з а к С С Р - н ы ң  
Х а л ы қ   әр тісі,  М е м л е к с т т ік   с ы й л ы қ т ы ң   л а у р е а т ы   Б и к е н  
Р и м о в а   о з ін ің   естелігінде  с п е к т а к л ь   туралы   б ы л а й   дейді: 
“ М ү х а ң  " Е н л ік -К е б е к к е ”  ү л к е н  озгерістер енгізіп,  к а й т а д а н  
о н д е п   әкелді.  Б ү р ы н гы  А б ы з т а я ғ ы н ы ң  б а с ы н а  э л е м - ж ә л е м  
қ ы з ы л - ж а с ы л   ш ү б е р е к   п е н   с ы л д ы р м а к   б а й л а н ғ а н   б а қ с ы -  
б ал гер   тү р ін д е  ко р ін етін .  Ал  бүл  А б ы з  ел  бірлігін  о й л а ғ а н  
а қ ы л г ө й ,   қ о б ы з ы н а   қ о с ы л ы п   к ү й   к ү ң і р е н т к е н   с а з г е р , 
х а л ы к т ы ң   б о л а ш а ғ ы н а   к о з   ж ү г ір т к е н   д а н а   к а р т   ретін де 
к о р ін ед і” .
М ү х тар  Ә уезов суреткер,  үстаз ретінде  бірде  б аты с,  бірде 
оз туы н ды сы н  талдай отырьш , ш әкірггерінің ш ы ға р м аш ы л ы к  
д е ң г е й ін ің   осуіне  м ол  ж ол  аш ты .  С о л а р д ы ң   бірі  -  Әбділда 
Т ож ібаев болатын.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  Ә .Тәж ібаев.  Есімдегідер.  5-т.  ш ығ.  ж и н .  А.,  “Ж а з у ш ы ” , 
1981.
2.  Ә .Т әж ібаев.  Есімдегілер.  5-т.  ш ығ. ж и н .  А.,  “Ж а з у ш ы ” , 
1993.
3.  Қ .Е р г е б е к .  Б а я н ғ ү м ы р .  А.,  “ Ж а з у ш ы ” ,  1991.
143

l
 .. t- 
кл:,£Гасгз**пьзюз«д
Бас редакторы  - Зернебек ШІЛДЕБАИҮЛЫ.
“Қазақ тілі  мен әдебиетГ  -
ай  сайын  шығатын  республикалык 
к 
ғылыми-педагогикалық,  әдістемелік  журнал.
g 
Қүрылтайшы  және  шығарушы: 
“Қазақ  тілі  мен  әдебиеті” 
жоне  “Үлағат”  жауапксршілігі  шектеулі  серіктестігі.
Жауапты редакторы  -  Рыскедді  САБЫРБАЙ.
Компьютерде  теріп,  бетгеген  —
Кәмшат  ЖАҚСЫЛЫҚҚЫЗЬІ.
Қолжазба  қайтарылмайды.
Авторлардың  макалаларындағы  ой-пікірлер 
редакцияның  көзқарасын  білдірмейді.
Жүрнал 
Қазақстан  Республикасынын  Модениет,  ақпарат 
жоне  спорт  министрлігіиің  Ақпарат  жоне  мұрағат 
комитетінде  тіркеліп,  оган  2005  жылдың  қыркүйек 
айының  14-і  күні  Бүкаралык  акпарат  күралын  есепке 
қою  тураты  №6266
- ж
 
Куәлігі 
берілген.
Басуга 28.07.2010 ж.  қол койытды. Пішімі -  84x108  У32 
Офсеттік  басылым.  Әріп т\грі  -   Times/Kazakh.
Шарггы  басылым табағы -   8.0.
Есептік баспа табағы — 7.68. Таралымы — 4200.
Бағасы  —  келісімді.  ИНДЕКСІ-  75746.
Мекен-жайымыз: 
050009,  Алматы  каласы,
Гайдар көшесі,  123-үй.
Бас  редактордың  кабылдау
болмесі жоне болімдср.......... 256-06-46.
Факс............................................256-13-41.
'
i

(бас жагы мұқабаның 2-ші бетінде)
Әнін  шығарған -  Әуезхан  Көсембскұлы. 
Сөзін жазған -  Зерыебек  Шілдебайұлы.
ҚАЗАҚ М¥РА ТЫ
Тарихы жазылған  құдірст күйінде, 
Даналык жыр жатыр бал тамған тілінде. 
Азаттык аңсаған  «Елім-ай» әнімен 
Халкымыз кол  созды Бақытқа бүгінде!
Қ а й ы р м а с ы :
Атанған бартна жұрт анасы 
Жасасын мәрт казак даласы!
Төсінде еркелси  өссіи  тек 
Бауырмал адамзат баласы !
Алпауыт елдерің еріксіз санасқан 
Әділет күші ғой  Теңдікке жол ашқан.
Біз үшін басты арман -  куатты  ел  болу 
Ынтымак, Достығы мэцгілік жарасқан!
Жер-Апа жүрегін  ауыртып  алмайық,
¥  р 11актан-ұрпақка Өмірді  жалғайык. 
Тәуелсіз  Туымыз Ғарыгата жслбіреп, 
Бейбіг  Күн  асгында Қырандай  самғайық!

И ІІД Е К С І-75746
I  Қадірлі ұстаздар 
оқытушы ғалымдар
Кәсіби тол жүрналдарыңыз 
75746 
75697 
75821
Я   м н и т
КДЗАҚ  Т1Ш
мен
ЙДЕБИЕП
КАЗАК  ТІЛІ  MEM
ÿ J i i : o w n  
о р ы с
М С К Т С Б І Н Д Е
Егер  оз  маманды гы ңы зга  деген  ыстық 
сүш спенш ічігіңіз бар  болса
, 
онда оз кэсіби 
ж эне  ресми  т үрде  ж арьщ  корген  тол 
ж үрналдарыңызга  2010  ж ылга  т ут ас 
ж азылуды  үмыт пацыздар!  Өйткені  онын 
нағыз тірегі
, 
омір  сүруінің  басты  кепілі -  
әуелі  Құдай,  сонан  соң  Өздеріңіз  гана!
Алла  Сіздерге қуат  берсін!
©  « Қ а з а к  т іл і  м е н   ә д с б и е т і» , № 7 ,  2010.  I  -  144.  А л м а г ы .