Музыка мектебімдс мугалім

болмасын  дамуы  мен  жас  ж еткінш екке  жету  м ақсаты нда 
телевизиядан 
арнайы касы мш а арна бөлінуі керек.
Киноенері түрлі жас аралығындағы баіалардьщ  қальштасу 
кезіндегі дүниетаны м ды қ,  адамгерш ілік  ж әне  эстети калы қ 
К0ркемдікке торбиелеу үдерісінде үздік пайдаланылып келген 
күралдарын толықтай жүйеде жүргізді. Өмір сүрген уақытгың 
сүранысымен ор түрлі тақырыптар мен жанрларда фильмдер 
көптеп  түсірілді.  Ол  фильмдердің  эстети калы қ  қуаты нан 
бүгінгі күнге дейін нәр алып келеді.  Бүл орайда классикалы к 
режиссерлердің өнердегі бүгінді табыстары  шексіз.
Ал қазіргі кезде біздің балалар кинематоірафиясыньщ  алға 
карай  ж ы лж ы м ай,  күрделеніп  кеткенін  нем ен  түсіндіруге 
болады?  Б ү гін гі  та ң д а  ж ас  ад а м н ы ң   к е с к ін -к е л б е т ін , 
жастардың жоғары адамгершілікті түр сипаты  мен өсіп келе 
ж аткан  ж ас  ү р п а қ т ы ң   о р к е н д е у ін ,  о л а р д ы ң   ғы л ы м и - 
т е х н и к а л ы к   б іл ім д і  м е ң ге р у д е гі  ж о г а р ы   т а л а б ы н ы ң  
корсетілмеуін қалай түсіндіруге болады?
М үндай  ж ағдайды   бүгінгі  күнгі  балалар  к и н о сы н ы ң  
и д еял ы к -тақ ы р ы п ты к   к а р ы м -қ а т ы н а с ы   өз  дең гейін де 
еместігімен түсіндіруге болады.  Балалар фильмінің такы ры п 
аясы  оте  тар.  К ең   ауқымды  и д еялы -тақы р ы п қа  қүры лған 
балалар ф ильмдерінің орны на  “ж аңа то л қ ы н ”  ж оне кейінгі 
буын  ж ас  реж и ссерлар  оздерін ің   іш кі  әл ем ін ,  б ал ал ы қ 
сезімдерін  еске  алу арқы лы   балалы қ ш а к к а   оралу,  балалар 
бейнесі арқылы коғамдағы келеңсіз жағдайларды бейнелеумен 
ғана  игектеліп  қ ал ган .  Әр  к езең д е  к о ғам д ағы   күрделі 
° з г е р іс т е р д ін   ж ас  б ал а  к е й іп к е р л е р   ж а н - д ү н и е с ін ің  
кабылдауындағы козқарастармеи берілген шығармалар болып 
отыр. Әрине, олардың фильмдері авторлық қолтаңбаларымен 
(проблемалы фильмдер) ерекшеленетінде дау ж оқ.  Б ірақ бүл 
Фильмдер жас корермен үшін қызықсыз. Дегенмен де, бетімен 
Кеткен  б ал а л а р д ы ң   б ей н ес ін   к ө р г е н   б ала  о ға н   к а р а п
111

түзелмейді, керісінше, оньщ әсерінен ^.. ііктегіш келеді.  Қазір^ 
жастар  жаңа  уақыттың  ағымындағы  жақсы  мен  жамарШ  
айырмайды емес, айырады.  Бірақ телеарналарды жаулап адғац 
ам ерикан  фильмдерінен  соң  озін  сондагы  кейіпкердіқ 6ipj 
санап та үлгергендері оз киномыз Ссрік Аиырымовтың “ү ^  
агайынды",  Әмір Қарақүловты ң “Соңгы  каникул  күндері” 
Дорежан  Өмірбаевтың  "Кардиограмма”  фильміндегі  ата- 
ананьщ карауьшсыз демалыс күндері  білгендерін істеп жүргең 
жас жеткіншек қүрдастарының іс-орекетін экран н ая керщ, 
өздерін осы фильм кейіпкерлеріндей болу керек деген ойға 
келулері  де  ғажап  емес.  Ә рине,  ф и л ьм н ен   кей ін   жас 
корермеіщер  кандай  түжырымға  келетінін  оздері  шешеді. 
Сондыктан да жаца уақытгьщ бар күпиясын ашуға талггытаИ 
балалардың биік сүранысына жауап бсретін,  соларға арналған 
кы зы қты  оқигалы фильмдер керек-ақ.
Сайы п  келгенде,  бір  орында  дамымай  түры п  қалған 
кішкентайларға арналган кысқаметражды новелла, комедия, 
ертегі фильмдеріне катысты сүрақтарды іспен колға алатын 
кез жетті.  Сонымен  қатар  балалардың көңілін  селт  еткізер 
маңызды, торбиелік моні зор хикаялы  (приключенческий), 
ғ ы л ы м и - ф а н т а с т и к а л ы қ  
ф и л ь м д е р  
м е н  
ко ң ілд і 
комедиялардын жоктығына мән берілмей келеді.
С ондай-ак  балалар  экранында  тәуелсіз  еліміздің  үлы 
түлгалары  мен  ш ыгармаш ылық  адамдардың  омірі,  әдеби 
шығармалардан  тарихи  тақырыптарды  экрандауда  озінін 
үлттық нақышымен суреггелген фильмдердегі  откен тарихпен 
жастарды торбиелеу кинематографияньщ да үлесін қажет етеді.
Ж алпы,  балалар  киносы  туралы  соз  ететін  болсақ,  жас 
ж эне  ересек  корермендер  осы  аймақтағы  ірі  шеберлердік 
қолынан откен XX ғасырдың 60 жылдарында келген балалар 
киносы жанрынын режиссері  Абдолла Қарсақбаевтьщ “Менін 
атым  -  К ож а”,  “Алты жасар Алпамыс”  фильмдерін ғана атаЙ
112

алады- Соі-іымен катар казак киносьщда балалар тақырыбыңца 
^сірілген Ш эріп Бейсембаевтың “Арман - атаман” филъмінің 
03індік орны ерекше екенін копшілік корермен біле бермейді. 
дл  1971  жылы  Қанымбек  Қасымбековтың “Ш оқ пер  Ш ер” , 
1980 жылдар басында келген бірнеше жас режиссерлар Талтат 
Хеменовтың  “ С ен  к а й д а с ы ң ,  Ч а п а й ? ” ,  “ Т о р о ”  атты 
кы скам етраж ды   ж эне  “Адамдар  арасы ндагы   б ө л тір ік ” 
толы қм етраж ды ,  А .С үлееван ы ң   “Ауылым  К о к тө б ен ің  
бөктерінде” ,  А.Алпиевтің  “ Ш оп  озегіндегі  ш ы ры н”  атты 
туындылары  -  біраз  корерм ендердің  ж үрегін  ж аулаған 
фильмдер.  Бірақ  бүл  режиссерлар  да  балалар  фильмдері 
аймағында  бірыңғай  жүмыс  атқарм ағанды қтан  балалар 
киносының режиссерлары деп мойындағаннан гөрі, керісінше, 
ересектерге  арналған фильмдерімен танымал шеберлер деп 
қарайды.
Сонғы уакытта Қазақстан балалар кинематофафиясында 
түрғылықты бірыңғай режиссерлар жоқ.  1990 жылдар “жаңа 
толқын”  режиссерлары  Д.Өмірбаевтың  “ К ардиограм м а” , 
С.Апырымовтың “Үш ағайынды”, Ә.Қарақүловтың “Соңғы 
каникул  күндері”  жоне  Б.Қалымбетовтың  “А йналайы н”, 
С.Нарымбетовтың “ Козімнің қарасы ”  фильмдері түсірілді. 
Бүл  ф ильм дердің  озі,  ж оғары да  айты лғандай,  балалар 
тақырыбындағы туындылар емес, балалық шакты еске алумен 
өткенді  суреттеу,  қазіргі  таңдагы  қо ғам н ы ң   болм ы сы н 
к әр сету . 
С о н ы м е н   к а т а р   к а з а к   к и н о с ы н д а   б ас ты  
кейіпкерлер  -  балалар  бейнесі  болып  келетін  ересектер 
фильмдері Д.Манабайдьщ “Қазақи окиға”, Ә.Қаракүловтың 
“Ж ы лам а” , 
Р.Әбдіраш овтың  “ Қаладан  келген  к ы з ” ,  т.б 
туындылармен шектеледі.
2009 жылы түсірілген  Сәбит  Қ үрманбековты ң “ С екер”, 
Данияр 
Саламаттың “Бәйтерегі” таза балалық психологияга 
Күрылган  фильмдердің  санын  толықтырса,  он ы ң   негізгі
113

т а л а б ы   ф и л ь м н іц   т а қ ы р ы б ы н ы ң   ш е к т е л у ін д е   еліес 
(та қ ы р ы п ты қ   ай н алы м да  жылдар  өткен  сай ы н   кедейе 
түсетінін  төжірибе  корсетеді),  ол  картинаны ң  балалардЬщ 
қ а б ы л д а у   м ү м к ін д іг ін е   сай   к ел у ін д е  б о л ы п   келеді 
Ш ығармапы қабылдау көптеген жайггарға жоне одан бүрьщ 
жас ерекшелігіне байланысты болатынын  режиссер ескеруі 
керек.
Қазіргі  қ азақ   кинематограф иясы нда  шығармашылық 
суреткерлердің інгінде осы уақы тқа дейін балалар  киносына 
токөппарлыкпен қарайтындардың бар екені еш қандай күпия 
емес.  Сондықтан да бала корермендерге иазар аудармай, тек 
ересектер  аудиториясы на  коңіл  бөліп  кеткендіктен  көп 
үтылып жатырмыз.
Қ азақ киносы ны ң режиссерлары батапар картинасының 
тақырыптык және жанрлық өрісін кеңейтуге, онын көрксмдік 
деңгейінің үздіксіз жоғарьшауына  батыл  атсалысуы  қажет. 
Олар балалар фильмі жанрында жазатын киносценаристермен 
әр  уақыгта  байланыста  болу  керек.  Б ірақ  қазір  балалар 
тақырыбында сценарий жазатын сценаристер ж окты ң қасы 
және авторлық фильмдер басым болғандықтан режиссерлар 
өз  сценараийлері  бойынш а  фильм  түсіреді.  Дегенмен  де, 
т о л ы қ -  кан д ы   ж ақ сы   сц ен ар и й   б о л м ай ы н ш а  балалар 
кинематографиясының ерісі кеңеймек емес.
Мүндай келелі максатты іске асыруда балалар киносы үшін 
ш ы ға р м а ш ы л ы қ   су реткерлерд і  төрби елеуді 
н еғү р л ы м  
күшейтуге коңіл болінген жон.  Бүгінгі күнде осыдан  екі он 
жылдық бүрып бапалар тақырыбында фильмдер түсірген, зл 
қазірде  ересектер  фильміне  бет  бүрған 
режиссерлерДЫН 
қайтадан оралуы  - үлкен бір мәселе. Қазіргі уақыттан бастап 
Қ азақ үлттық онер академиясының “Кино және телевизия” 
факультетінде оқитын режиссерлардың талагггы мен 
талабына 
карай  бачшіар  фильмі жанрына байланысты пәндерден доріс
114

беріліл,  балалар  киносы ньщ   шеберлерін  тәрбиелеу  арты қ 
болмас еді.
Балаларды коркем тәрбислеу ж эне бала корермендердің 
фильмді  калай  қабылдайтыны  туралы  жүйелі  түрде  оку 
мәселесі  сиякты   міндетті  салаларды  коса  отырып,  балалар 
киносы  бойы нш а  гылыми-зерттеу  ж үм ы сы ны ң  ондірістік 
т&чабына қарай үйымдастырылуы тиіс. Сонымен бірге балалар 
ф и л ь м д е р і  б о й ы н ш а   г ы л ы м и - з е р т т е у   ж ү м ы с ы п ы ң  
багдарламасына балалар 'іуралы киноонерінің тарихы, балалар 
филъмдерініңдраматургиясы меи режиссурасы, орындаушы- 
балалармен (актер-балалар) ж үмыстың елеулі максаттарын 
кіргізін,  үлксн зерттеуді қажет ететін қазақ балалар киносын 
моресіне жеткізуі'е коңіл болінгенде ғана нотиже болмақ.
Балалар кинематографиясы - бачаяарға арналган киноонері, 
кеңес уақьптында қалыптасқан  ерекше сала.  Бүған ежедден 
келе жатқан балалар үшін жоғары мамандаидырылған театр 
мен  арнайы   балалар  кітап  баспасы ,  со п д ай -ақ   балалар 
киноонері,  жалпы  кеңестік тәрбие жүйесінде  пайда болып, 
жогаргы децгейге  жетті.  Аталмыш  салада балалар  киносы н 
ары  карай дамытуды  мамандардың жалгастыруымен  талап 
ету керек.
Қ азақ   кинооиері  балалар  тақы ры бы ндагы   (бастапкы  
кезеңдерде) жекелеиген шыгармашылық жеңісін мақтан түта 
алады.  Біздің  кинорежиссерлар  балалар  киносы   мәселесін 
бүгінгі күнге дейін түрғылықты дамытып келген болса, стер 
Шыгармашылықтарында оздерініц онер тарихының дамуын 
есепке алса, онда үлкен сүйіспеншілікпен ересектерге арналган 
еЧ  ж ақсы   фильмдерін  жасагандай  балалар  фильмдерін  де 
^асаса,  мүньщ  бала корермендерге тигізер осері де зор болар 
еді.

Жас  галым  зердесі
Айман  Жаманғараева 
Абай  атындағьі
ҚазҮПУ-дын  ізденущіС|
ҒАФУДЫҢ  АҚЫНДЫҚ  ОРТАСЫ
Бала  күн ін ен   ел  аузында  айтылып  келген  қисса- 
дастандарды окып бойына сіңіруі, білуі Ғафу Қайырбековтің 
шығармашылық ғүмырына айтарлықтай ықпалын тигізді.
Ғафу  жырларында  түрлі  ф ольклорлы қ  нақыштағы 
айшыкты сөз маржандары кездеседі.  Бүл Ғафудың бай ауыз 
әдебиетін  оқып  қана  коймай,  оз  шығармашылығымен 
үштастыра білтенін аңғартады.
Ғафу  ақындығыпын  келесі  бастау  арналарының  бірі  - 
Ы б ы р ай  
А л т ы н с а р и н н ің   ш ы ғар м ал ар ы .  Ғафуды ң 
Ь І.А лты н сари н   а ш қ а н   м ектеп те  о қ ы п ,  білім   алуы, 
шығармаларьтн оқуы, үлкендердің Ыбырай жайында айтқан 
естеліктері ақын жүрегінде мәңгі үялап қана қоймай,  ақын 
ретінде қалыптасуына септігін тигізді.
Ғафу акындығына рухани ықпал етіп, оның ақындық осу 
жолына  әсерін  тигізген,  ақындар,  жыраулар  калдырған 
дәстүрлі  мүраны  “жалғастырып  түрған  алтын  копір  -  жыр 
дүлдүлі”  Нүрхан Ахметбеков  еді.  Ғафу  кезінде  соз  зергері 
Ғабит Мүсірепов “Торғайдың Топжарғаны” атаған,  “суырып 
салма  ақындықтың  дүлдүлі”  (Ж.Ысмағүлов)  НүрханныН 
тікелей шәкірті болғаи.  Бала күнінен Нүрхан Ахметбековтін 
“Үры қарға”,  “Есімсері”, “Жасауыл қырғын” дастандарын 
ж ат т ап   ө с к е н   орі  к ө п ш іл ік к е   ж е т к із г е н .  Онын 
суъхрыпсалмалық  ақындығы  эсер  еткен  Ғафу 
“ӘлтайдЫЯ 
әңгімесі”,  “Патша  тауык”,““Қанды  доптер”  атты  шағын
116

дастандарды 
дүниеге океледі.  Кейіннен жоғалтып алған бүл 
дастандар 
Ғафу акындығының,  эпиктігінің бастауы болғаны 
аны к. 
М әселен,  “ Қанды  д әп тер ”  дастаны н  М әлікзада 
(Ңүрханның үлы, Ғафудың күрдасы) арқылы Нүрхан акынға 
окытканы  жонінде  “Ж елқай ы қ”  повесінің  “Ж асты қты ң 
тунгыш 
дәптері” тарауында айтып отеді.
Ғафу “бала дастандардың” қатарына жатқызған “ Қызбел 
суретгері” өзінід айтуынша “Нүрхан үлгісінің тікелей әсерімен 
жазылған болатын”  (1.190).
Ғафудың ақы нды қ ортасын соз еткенде Торғай ақы нды к 
мектебінің негізін калаушылардың бірі Әбіқай Нүртазаүлыньщ 
баласы  Ахметкан  Әбіқаевты  айтпай  кетуге  болмас.  Ғафу 
Ахметқанмен жақьш араласьт, сыйласып өткен.  1940 жылы 
Ахметкашты аліаш корген Ғафу небары  12 жаста екен. Торғай 
қаласындағы  1-2 болмелі үйде 7-8 жан бірге түрғаны жөнінде 
естелік әңгімелерінде айтыгі өтеді.  “Асқан айтқыш ,  ш еш ен 
әңгімеші, тамаша артист,  күйші,  әнш і,  ақы н, сері, ж омарт” 
(1.290)  Ахметқан  Әбікаев түннен  таң асырып,  таңнан  кеш 
батканға дейін оңгіме айтудан жалықпаған. Сегіз қырлы, бір 
сыр;іы Ахмежаннын оңгіме айтудағы шеберлігі Ғафуға ықпал 
етпей  қоймады.  Шебер  әңгімеші  әрі  шежіреші  Ахметкан 
"... ерекше талант түлғасымен” бала Ғафуға оз осерін тигізді.
“Ж ел қ а й ы қ ”  повесінде  аталатын  Тілеудің  Ш айханы  
жөнінде  Ғафу  “Күнде  бізге ертемен көрісе салып, хикаяны 
бастап кететін.  Ы лга ертемен, түстен кейін оңгіме айтпайды. 
Біз жем күткен балапандарша аузымызды ашып тындаймыз. 
Күнде жаңа оңгіме,  бас  кейіпкері  өзі  болып келеді”  (1.285) 
Деп еске алады. Алғашқы өлендерінің бірі “Ана қуаты”  1941 
Жьілы  “ Социалистік  ауыл”  газетінде  ж ары қ  көріп,  Торгай 
°лкесіне  біршама танымал болып қалған Ғафу Ш айханмен 
1943  жылы  “райсою зда”  бірге  ж үмы с  істеген.  Тілеудің
117

Ш айханы ны ң  әңгімесін  тек тыңдап  қана  қойм ай,  “оқиға 
сюжетіне  мон  беріп” ,  акы нды к  онеріне  азы к  еткен.  “Сод 
оңгімелерден  “Түн  аскан  окиғалары ”  деген  цикл  топтама 
хикаялар жазғанмын да, оны ойын-тойда айтып тарататынмвЯ 
Осы  кезде  кезі  тірі  адамдар  жақсы  біледі”  (1.285)  дегең 
сөздерден аңғарьиіатыны -  Ғафудын балалық шағында туғаң 
т о п ы р а г ы н ы ң   а қ ы н ,  ж ы р ш ы ,  ә ң г ім е ш і,  ш еж ір ещ і 
ш еберлерінің соз  маржандарына  каны п  өскендігі.  Осылай 
ақьш Ғафу тарихы теренде жатқан Торгай ақьшдык мектебінің 
онерімен сусындап шындалды,  онымен  біте қайнасы п,  сол 
қауы мны ң  окіліне  айиалды.  О иың  акы нды қ  өсу  жолың 
жогарьщагы  өдебиет  окілдерінен  боліп  қарауға  болмайды. 
А қы нны ң суырыпсалмалык қасиеті,  козді ашыи-жүмғанша 
жыр шумақтарын шығаруы,  үйқасы, сырт түлғасы келіскен 
өлендерді түйдек-түйдек орамдарымен тотуі аталган ақыядық 
д ә с т ү р д ің   ү л г іс ін е н   деп   ай ту ға  б о л ад ы .  “ Ғ аф уды ң 
а й т қ а н д а р ы ” ,  “ Ғ а ф а ң   а й т ы п т ы ...”  д е г е н   сөздер 
замандастарының,  одебиеттегі  аға-інілерінің  арасында  әлі 
күн гедей ін  айтылады.
Ғафудың  акы нды к  жолына  ы қпалы н  титізтен,  рухани 
жетілуіне  бағдар  бола  білген  сөз  иелерінің орны  айрықша. 
Қ азак  халкы ны ң  үлы  ақы ны   Абай  жырларымен  сусындап 
өскен   Ғаф уды ң  өз  иіы ғармаш ы лы ғы на  Абай  онерінін 
қаншалықты жақьшдығын, Абай қатдырған рухани мүраныН 
канш алы кты   игеріліп,  жетілдірілгені  жонінде 
жазы лған 
бірнеше олең, макалатары бар. Абай өлендерінен тэлім алып, 
Абай  жырларының  монін,  мазмүнын  жете  түсініп 
өскен 
ақьптньщ:
Жыр жазамын дегенде
Сөзден т ы ярлас,  бөтен.
Жетімдік кормей  өлеңде
118

Әкесі болган жақсы екен
 (2.23), - деуінде үлкен 
мән жатыр.  Қ а зақ  жазба әдебиегі  өкілдерінің тем ірқазы ғы , 
багыт-бағдар беруші үлы ақ ы н н ы ң   “Ботен сөзбен былғанса 
сөз  арасы ,  ол  -  ақ ы н н ы ң   білімсіз  бейш арасы ”  деген  сөзін 
ҒафуДЫҢ озіне бағдаршам еткені анық.  Бүл үндестік “Сөзден 
хьіяр  лас,  ботен” деген жолдардан байқалады. Ж алпы  Ғафу 
ак.ын  Абай  дәстүрінен,  Абайдын  ж аңаш ы лды гы нан  тәлім  
алды.  А байды ң   150  ж ы лды ғы на  ар н ап   Ғ аф у  а к ы н н ы ң  
күрастыруымен  “Ж ыр тәңірі” деген атпен кітап ж ары қ көрді. 
Жыр  дүлдүлдері  Ж амбыл,  Ш әкэрім ,  М агж ан,  Қ асы м нан 
бастап,  кейінгі  акы ндарды ң  Абайға  арнап  ж азған  олең- 
ж ы рлары н   ж и н а с т ы р ы п   ш ы ға р ға н   б ү л   е ң б е к   р у х ан и  
ұстазының алдындағы боры ш ы ны ң өтеуіндей еді.
Қ азақ сөз онерінің тарихында “Қүлагер” ,  “К ү й ”, “К үйш і” 
секіл д і  к ө р к е м   п о э м а л а р д ы   д ү н и е г е   ә к е л г е н   І л и я с  
Ж ансүгіровтің  де  ак ы н д ы қ  өнері,  он ы ң   поэм а  жазудағы 
шеберлігі Ғафу ақынды  гәнті етті. Алғаш елуінші жылдардың 
екінші ж артысындатанысқан Ілияс шығармаларының “казақ 
өлеңініңтіл кестесін, соз тіркесін, қолдану тәсілін, ой-жүйесін 
тануда,  оны  меңгеруде”  коп  комегі болды.  “Озгені койғанда 
мен  оз  творчествомда  ылғи  да  Ілияс  ы кп алы н   сезем ін,  ол 
мағаи үнемі бір қарауыл тобе секілді, соны ң биігінен аяы ска, 
өлең  ж азы ғы на  коз  тігем ін”  (3.55)  деуінен  Іл и ясты ң   да 
ақ ы н н ы ң   ру х аи и   о су ін е,  ж етілуіне  сеп тігі  болды   деп 
пайымдауға болады.
А қынға тікелей  ы қпал еткен, үлгі корсеткен замандас аға 
буын  о и л д е р ін ен   Қ асы м  Аманжоловты  ерекш е  атап  отуге 
болады. Алғаш  “тым балаң кезінде”  Қ асымның “Қ үпия қ ы з” , 
“Абдолла” поэмалары, Низамиден аударган “Л әйлі-М әж нүн” 
Дастанын  оқы п   бірш ама таны с  болған  ақ ы н   “Өзім  кезінде 
Шаттық жасы аралас ессіз елтіп окуш ы едім.  Солардың борін
119

қазірге дейін жатка білем.  Газеттің қай бүрышында қаңдай 
әріппен басылғаны да есімде.  Менің Қасымға деген р и за п Д  
сүйіспеншілігім сол атыс жылдардан, шала бала,  шала ересек 
кездерден басталът еді. Апьиі-тапыл басқан нәрссте жырларым 
бар,  оларға  Қасым жырларын косы п,  “Осындай болыңдар 
сендер де!” дсп кокірегімнің ыстығына басып әлдилеуші едім 
оларды. Домбырага ілестіріп, әуенге салып айтар ем соларды” 
(4.3,4)  деп  тебірене  еске  алған  екен.  Бала  күнінен  Қасьш 
жырларьша канык болған Ғафу 1948 жылдың жазында жерлес 
ағасы  Сырбай  Моуленовпен  бірге  барып  қазақты ң  ақиық 
ақыныментанысады.  Қасыммен кездесу Ғафудың оміріщегі 
айры кш а  оқиғалардың  бірі  болды.  Алғаш  көрген  сәтте-ақ 
“ Қызбел  суреттері”  дастанын  айтыгі,  Қасым  ақынның 
ризаш ылығын  алған.  Қ асымның  сынынан  өту  Ғафудың 
ақы нды қ  онеріне  айтарлықтай  әсерін  тигізді.  Қасы\гаың 
үйінде жарты жыл бірге түрды.  Акындарды ақы нды қ дарын 
мен сөз қүдіреті бір-біріне жақын етті.  Бүл сэт жайлы акын 
естелігінен дәлел іздеп  корелік:  “ Екеуміз  үйді  он,  олеңмен 
толтырушы едік. Ол шығарган ондерін маған ептеп үйрететін. 
“Д ариға” ,  “Туған  ж ер”,  т.б.”  (4.7).  Осылай  Ғафу  ақын 
үстазынан  алган  үлгісін  омір  бойы  жанына  серік  етті.  Бүл 
ойымызды  жазушы  Шерхан  Мүртаза  “Ғафу  ғаламат  әнші 
еді.  Радиодан күнде естіп, мезі кылған ондер емес айтатыны. 
Торғайлық  Нүрханның,  Нүржанның  әндері,  киссалары... 
С одан-содан...  Қ асы м  Аманжоловтың  “Д ариға  кы зы ”- 
“Д ариғаны ”  айтқанда  Ғафу  аруақтанып  кетеді.  Коздері 
жасаурайды. Дариға есімді қызды көріп отырғандай,  “қып- 
кызьш отгың ішінде” өзі келе жаткандай ацырайды. Соғыстын 
сүрапыл суреті, оқ тиген солдаггың оліп бара жатқаны, бірак 
Дариғаны бір  көрмек арманы арқылы қайта түлегені -  бәрі' 
бәрі  көз  алды ңа  келеді,  ж үрегіңе  жетеді, 
ж а н - д ү н и е н
120

күнделікті күйбен тіршілікгін шаң-тозаңьшан тазарьш, анадан 
*ан а  туғандай  ғаж айы п  хәл  к е ш е с ің ...”  (5.109)  деп 
сипаттайды.  Қ асым  мен  Ғафудың  арасындағы  рухани 
жакындық,  сабақтастық,  сыйластық туралы  айтқанда  бүл 
жайды  айтпай  кетуге  болмас.  Өйткені  Ғафу  бүл  онді  естіп 
кана  коймай,  “әрбір  ырғағын,  иірімін,  дірілін,  шырынын, 
шырылын”  Қасымның озінен үйренген.
К азак  олеңіне  ерекше  түр,  көркемдік дарытқан  Қасым 
акын  Ғафудың  ақы нды қ  өмірінде  ерекш е  орын  алды. 
“Азаматтық тақырыптағы жырлардьщ өзін барынша шынайы 
ақындыкпен жазу -  Қасым творчествосынын бізге қалдырған 
аяулы  үлгісі  болып  табы лады ”  (4.13)  деген  Ғаф уды ң 
иіы ғармаш ы лы ғы нан  да  туған  ел,  туған  жер,  О танга 
байланысты жырлар кец орын алды. “Қасым бүкіл Қазақстан 
өзімдікі деп ойлайтын”, Ғафуда үстазының осы үстанымын 
берік үстанды. Ол акынның Қазақстанньщ кең байтақ олкесін 
аралаған  сэттерде  дүниеге  келген  олендерінен  байқалады. 
Мэселен,  “Әулиеата  әуендері”,  “Н ары нкол-Байы нкол” , 
“Б аянтау  б аза р л ы қ т а р ы ” ,  “Тобы л  т о л қ ы н д а р ы н а н ” , 
“Маңгыстау маңғаздары”, т.б.
Қазакта қара өлеңге дес бермеген Қасым акьш жырларымен 
де, азаматтык, адамдық іс-орекетімен де үлгі бола білді. Ғафу 
ақынның кейінгі толқын  інілеріне  корсеткен үлгісі,  алғаш 
жыр  олкесіне  келгендегі  қадамына  үн  қосып,  дем  беруі, 
Қамқорлық корсетуі (Е.Раушанов, Т.Молдағалиев, Ш.Сариев, 
К.Әмірбеков, т.б.)  сүтпен сіңген мінез әрі Қасым акыннан 
алған  үлгісі  екені  анык.  Мүны  Сырбай  Мәуленов,  Тахауи 
Ахтанов.  Қуаңдық  Шаңғытбаев,  Тәкен  Әлімкүлов  сынды 
Казақтың біртуар азаматтарына үстаз болтан Қасымның туған 
эдебиетіне  деген  ерекше  адалдыгы,  биік  адамдығы  деп 
Кабылдаған жон. Ендеше Ғафудың “Кейін үзақ жылдар бойы
121

озіміз талаи жас ақынға оймен де, қолмен де жордем үсыньщ 
ағалық етсек,  алаңсыз кызмет жасасак,  ол біздің  Қасымнаң 
алған  үлгіміз  еді”(4 .19)  деген  сөзі  жогарыдагы  ойымьізға 
түздық болары сөзсіз.  Қасымның үстаздық қырын соз еткең 
“Ж ыр бүлағы”  (1961),  “Қасымды еске алу”  (1971),  "Аганың 
асыл бейнесі”  (1981),  “Өлмес оміржыршысы”  (1981), “Ақын 
туралы  аңы з”  (1991),  “Дауыл  мен  оттан  жаралған”  (1991), 
“ Қасымга кайта оралу”  (1991), т.б. түрлі баспасоз беггеріңде 
ж ары қ  корген  мақалаларынан  Ғафудың  үстазына  деген 
алғысы,  ш ексіз  ризаш ылығы,  сүйіспеншілігі,  адалдығы 
корінеді.
Ғафуға  эсер  еткен  ақы н-ж азуш ы ларды ң  іш інде  сөз 
зергері  -  Ғабит  М үсіреповтің  орны   ай р ы қш а.  Үнемі 
жақсылардың жанында жүріп, ағалық, ақы нды к лебіздерін 
тындап, оны өз шығармашылығымен кабыстыра білген Ғафу 
Ғабит  Мүсірепов жонінде “ Елтінжал” атты  повесть жазған. 
Алғаш “Жүлдыз” жүрналының  1975 жылғы 3-санында “Торт 
толғау” жоне “Үш қайтарма” деген атпен жарық көрген бүл 
повеете  Ғабендей  сөз  зергерімен  әрдайым жолсапарларда 
бірге жүріп,  толім алғаны айтылады. Тіпті  Ғабеңнін “Үлпан” 
повесін жазу сәтіңде  бірге болуы, оны алғашкылардың бірі 
болып оқуы  Ғафудың шығармашылық онеріне айтарлыктай 
өсері болганы созсіз.  Ғабендей соз шеберінің жанында бірге 
жүрген сәттерін  “Осылардан алган эсер,  бакытты 
сезіммен 
мен  ол  кісінің  козінің  тірісінде-ақ  озімше 
ақы н д ы қ п ен  
бедерлеп сапар эссе-әңгімелерін жаза бастадым. Менің коркем 
прозаға келуім осыдан басталды. Онын алдыңда мен орыстыН 
классикалық әдебиетінен  Пушкин прозасын, Лев 
Толстой, 
Иван  Бунин,  Владимир  Короленко,  Александр  Куприн 
шыгармаларын аударганмын” (3.101) деп еске алады.  Казак 
әдебиетінің алыбы Ғ.Мүсіреповтің рухани 
шығармашылЫК

оміріие жасаған ыкпалын  коркем  сөзбен  кестелеген  ақын 
проза  жанрына  ден  қойды.  Сөйтіп,  “Ак  желкен”,  “Жел 
ісайык” ,  “Омір  оттары”  повестерін  ж ары кка  шығарды. 
рабеңнің Ғафу ақынның омірінен алатын орны қаншалықты 
екені мына создерден анык аңғарылады:  “Мен туған әкемді 
щала  білген,  туған  ағаларды  шала  танып  калған  кісі  едім. 
Эке оз ажалымен, ага соғыс әкелген ажалмен кеткен.  Менін 
өмірімде  казір  алпыстан  аскан  жасымда  осы  екеуін  де 
айы рбастаган  адам  -  Ғабит  М үсірепов.  О н ы ң   үстіне 
әдебиеттегі әкелігі,  ara үстаздыгы тағы бар”  (3.96).
Ғафудың  олен  қүдіретін,  акы нды қ  куатын  сөз  еткенде 
акынмен  қатар жүрген,  қасында болып ерекше  сыйласқан 
адамы  Сырбай  Мәуленовті  айтпауға  болмас.  Бір  Торгай 
топырағынан  өніп  өскен  кос  ақы нны ң  одебиет  әлемінде 
есімдерінің катар аталуы да тегін емес. Сырбай акындығымен 
аудандық “Большевиктік жол” газетіңце шыккан олеңдерінен 
біршама  таныс  Ғафу  Сырбаймен  1945  жылдың  жазында 
кездеседі.  Ғафу  "Алгашқы  асу”  жинағындағы  Сырбайға 
арналған “Үйренсеңде үқсама” олеңінде:
Киімді кидім  сол  қусап,
Сондай гып  қойдым  шашымды.
Қызық-ау сол бір сәби иіақ,
Аинытпаушы  ем  даусымды,  -
  деп  ағынан 
жарылады. Ағасына тек өлең жазуда ғана емес, киім киісінде 
де,  шаш  қоюында  да  үқсағысы  келген.  Өмірлік  жолында 
Сырбайды  үлгі  түтып,  барынша  қадірлеп  өткен  Ғафуга 
агасының:
Бір куні басын шайқады  ол:
-Өз қалпыңа туе,  бала!
Өзіңшв унмен айтар бол,
Үйренсең  де  уқсам а!  -
  деуі  де  Ғ аф уды ң
123

шыгармашылык, омірде оз жолын, өз өрнегін табуға көп сеітгігі 
болды.
Ғафу  тумысынан  көн  ізденіп,  әдеби  кітаптарды  сүйіп 
оқы ды .  Туған  халқы ны ң  өнерімен  сусындап  өскен  ол 
дүниеж үзілік  ш ығармаларды  окы п  қан а  қ о й ған   жоқ, 
аудармашы да болды.
Павдаланылган әдебиеттер:
1.  Ғ.Қайырбеков. Атамекен:  Очерктер /  Қүрастырғандар: 
Бодеш   Х ам зина,  Әлима  Ғаф уқы зы   Қ айы рбекова.  Д., 
“Қайнар”,  2005.
2.  Ғ.Қайырбеков.  Шығармалары,  I том. A.,  “Білім” ,  1998.
3.  Ғ.Қайырбеков.  Ачыс  та  жақын  жағалаулар:  Әдеби 
портреттер. А.,  “Білім”, 2001.
4.  Ғ .Қ ай ы рб еков.  Алые  та  ж ақы н   жағалау:  Әдеби 
иортреттер. А.,  “Білім”,  2006.
5.  Т үлп ар  ж ы рды ң   дүбірі  (Ғ .Қ а й ы р б е к о в   туралы 
естеліктер). А.,  “Білім”,  2007.
Абзал  Амиров, 
Абылай  хан  атындагы 
ҚазХҚ  жэне  ӘТУ-дін
ізденушісі.

жүктеу/скачать 4,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: