Музыка мектебімдс мугалім

біддіреді
V.  Окушылар өлен күрылымымен жүмыс жүргізеді.
VI.  Магынаиы ашу кезеңі.
Т оптасты ру  кестесі аркы лы  көркемдегіш  сөздерді тауы 
кесте толтырылады.
ТІЛДІК КӨРКЕМДЕГІШ ТӘСІЛДЕР
Қубылту
М етаф ора
К ейіптеу
Айшықтау
Қ ай талау
А н аф ор а
Э п и ф о р а
Ажарлау 
Теңеу 
Эпитет 
Ассонанс 
Аллитерация
Ф л и п ч а р т қ а   ж а зы л ға н   сх ем а  а р қ ы л ы   о қ у ш ы   ойы і 
жинақтайды. О куш ы білімін нақтылай түсу үшін флипча] 
бірнеш е мысалдар көрсетіліп талданады.
Н ағы з кеу сар  жігітті, 
Н агы з к ай сар  жігітті, 
Н ағы з бүлбүл жігітті, 
Н ағы з дүлдүл жігітті 
/ан аф о р а, эп и ф о р а/
О, 
даланы ң жолбарысы, 
көкжалы 
/м етаф ора/.
Даладағы ат қандай! 
Н о с е р  
ш о п к е
белш есінен батқандай 
/э п и т е т / т.б.
VII.
  Бүгінгі 
болмысымъшың 
әр қы ры нан әсем бейнелеуімеі 
катар  к а з а к  халкы  тари хы н ы ң  п о эзи я  кестесіне  өзін е дейі) 
түспеген қ атп ар -катп ар  коне  кы рты стары н терең  копарьп 
үлтгы қ ой-санауы м ы зды н даму үрдісіндегі талай-талай кезеі 
белестерді тарты мды  да таты мды  жырлады.
А кы н н ы ң  түп нүсқа олендері орыс тілінде ж атка окыл;
VIII.  INSERT  стратегиясы 
бо й ы н ш а  не  білетіндіктерін, 
о л ар   үш ін   не  ж ан а  екен ін   ан ы қтай ды .  Т олты ры лған   кар' 
б о й ы н ш а   п ік ір   алы сады .  Т ү с ін ік с із  ү ғы м д ар д ы   бірлесі 
талдайды .  Б ір-бірін ің  білімін толы қты рады .
48

-
1 
•
Білемін
Вілдім
Men ушін жаңа
М ен і
ақпарат
таңқалдырады
О мірі м ен
М ахамбеггің
иА з   и  я ”  кітабы   ү ш ін
CÛ
ш ығарма-
өміріне арнап
“үл ы  о р ы с т ы қ ”
X
ш ы лы қ
жазған
ғы л ы м н ы ң  косем дері

■X
к ы зм еті
“ Қ ы зы л
Греков, Л и хачев,
Я
туралы
ж у сан ”  атты
Ры баков,  “ о қ ш ан тай д ан
W
и
и
косымш а
екі сери ялы
ш ы қ қ а н ”  К олби н дердш
л
X 
■
—
деректер
коркем
а қ ы н н ы ң   ж үрегін е
б
аркы лы
ф и л ьм ін ің
түсірген  сы заттары
м әлім ет
сценарийі
қ ан ш ам а десеңші!
алдым.
IX. 
“Тоіггастыру” стратегиясы. 
Ш ы ғарм аш ы лы қ қы зм етін ің  
қ ан д ай  тү р л ер ін  біліп   ш ы қ ты .
Аі^ын
Олжастың 
шыгармаіиылық 
қызметі мен устанган 
багыты
О кы ет п й 'елш т
Ха/іық 
жазуиіысы
М емлекеттік
сыімықтардың
лауреаты
Когам қайраткері
X.  “Бірін-бірі тексеру” 
о й ы н ы  ж үргізіледі.
О қуш ы лар а қ ы н  ш ы ғарм аш ы л ы ғы  м ен ом ірін ен   берілген
тест сү р ақ тар ы н  белгілеп, б ірін -бірі тексереді.
X I. 
Олжас  Сүлейменов 
-  с а н   қ ы р л ы   т а л а н т .  О н ы ң  
Қ алам ы нан  туған  ор ж ан рдағы   к ө р к е м  д ү н и е л е р  ж ас  ү р п а қ  
б о й ы н ан   о р ы н   ал аты н ы   сөзсіз.  О лай   б о л са ,  о қ у ш ы л а р   сөз 
өнері  ә л е м ін ің   есігін   аш ы п ,  ж ү р е к   т ү п к ір ін д е   ж а т қ а н   ой 
толғаулары н а қ ы н  ағалары на арнайды .
Үйге  тапсырма: 
“Т ү л гал ы   а қ ы н   -  туған   ел д ің   м а н д а т ы ”
49

жазба ж үм ы сы на д ай ы н д ы қ  жүргізу,  материалдар жинақтау.
О ку ш ы л ар  білімі  саб ак   үрдісіиде  ж и н ағап   ж етондары  
арқы лы  бағаланады.
“ ҚҮЛАГЕР  -  П О Э ЗИ Я Н Ы Ң   СҮЛУ
Сабақтың  максаты:  білімділік 
-  ш ы ғар м ан ы ң   м а зм ү н ы й  
м е ң г е р т у ,  т а р и х и   ф а к т іл е р ге   н а за р   ау д ар у ,  А к а н   м ен 
Қ ү л агер д ің   қүдіреттілігіне  коз  ж еткізу; 
тәрбиелік 
-  өнерге, 
еліне, тарихьш а,  табиғаты на, тілге деген п атри отты қ сезімін 
о я т у ,  ү л т т ы қ   д ә с т ү р д і  қ а л ы п т а с т ы р у ; 
дамытушылық  - 
оқуш ы ларды ц  ізденімпазды ғы н,  бай кам п азд ы қ қаси еттерін  
ояту,  т а п к ы р л ы к қ а ,  ой  еркіндігіне,  зерделілікке  баулу, 
тіл 
байлы ғы н  тереңдету,  өз ойлары н айта білуге дағдылаидыру.
Сабақтыц түрі: 
сы н түрғы сы н ан  ойлау.
Оқыту  эдістері: 
п р о б л е м а л ы к   с ү р а қ т а р ,  то п тас ты р у і 
салы стыру,  эдеби- тео р и ял ы қ таддау.
Кориекілігі: 
Ілияс суреті, плакаттар,  кітап,  ге о ф а ф и я л ы к  
карта.
Пәнаралык байланыс: 
тарих,  географ ия,  б ейн елеу ө н ер й  
музыка.
50
Гүлсім  Төретова 
Ақтобе  облысыныі 
М үғалж ар  ауданындап 
Қандыагаш  калалыі 
js«4  казак  орта  мектебіні 
мүғалімі
САЗЫ ”
(X  сынып)

Сабактын барысы.
“Создер сөйлейді” стратегиясы бойынш а тақтаға шығамыз.
А қы нды   сал,  сері,  сазгер  дейм із.  О сы   қ аси еттер ін е  сай 
тағы кандай  мінездеме  бере  аласы здар?  (П оэм ад ан   үзіндіні 
жатқа оку.)
А кан олеуметтік тенсіздікті қ ал ай  суреттеген?  Ү стем  тап 
өкіддері кімдер?
Ілияс  Ж ан сүгіровтің   “ Қ ү л агер ”  поэм асы .  П о эт и к ал ы к  
олемі. К ом пози ци ялы қ компонеттері.  “Қ үлагер” -  поэм аны ң 
сүлу сазы. А кы н   іпы ғарм аш ы лы ғы ны ң б иік ш ы н ы ” .
М үхам етж ан  Қ аратаев.
51

Балуан күрес
Ат айдау
Қулагер сипаты
Интерактивті тактамен жүмыс 
Коркем мәтінге әдеби-теориялык талдау
Теңеу
Эпитет
Метафора
Салыстыру стратегиясы
Айырмашылыгы
Үксастыгы
Айырмашылыгы
“Қүлагер" фильмі
“Ақырғы бэше”
Кокдауыл
Ыбсін
А қанның өмірі 
мен түлпары 
Қүлагер туралы
Коктүйгын
Монке
Шсішубай
оқу, топтастыру
жуирік am
тулкі тості
қулан жонды
шақпақ етті
Бекіту. 
М о т ін д і  к о р ы т ы н д ы л а й   к е л е ,  Б а т ы р а ш  
Қ о т ы р а ш т а р ғ а   “ Ү р п а к   ү к ім і”  а тты   а й ы п т а у   со ть  
үйымдасгырылады.
1. 
А қы н н ы ң   сүм  зам анн ан   со қ қ ы   жеп,  ж ан  серігі 
Қүлагерден айырылу себебі неде?
52

?  Батыраш,  Қотыраштарга ауыл ақсақалдары  оз үкімдерін 
берді. Ал, 
сендер кандай   үкім ш ы ғарар едш дер?
О йтолғау. 
“ Қ үлагер -  о м ы р тк ам н ы ң  іш індегі ж үл ы н ы м -
ай!”
Багалау.
Баян  Қуандықова, 
Екібастүз  медициналык  колледжінін
окытушысы.
“АБАЙ  Ж О Л Ы ”  Р О М Ш Ы : 
“ЖАЙЛАУДА”  (Ү ЗІН Д І)
Сабактын  максаты:  білімділік 
-  ж а зу ш ы   ө м ір і  м ен  
ш ы ғар м аш ы л ы ғы н ан   м ағл ү м ат  беру,  ш ы ға р м а л а р ы н ы ң  
маңы зды лы ғы н  таны ту,  ром анды   о к ы та  оты ры п   и д еял ы к  
мазмүнын  үғы нды ру,  көркем дік тілін аш у; 
дамытушылык - 
өзіндік ой-киялы на ерік бере огырып прозалык шыгармаларды 
талдау  дагды сы н,  тілін,  о й -ә р іс ін   дамы ту,  оз  о й ы н   еркін , 
жатық жеткізе білуге дағдыландыру, м энерлеп оқу дағды сьш  
қалыптастыру; 
таиымдық 
- оз бетімен іздене білуге,  қосы м ш а 
материалды  іріктей алуына,  ой коры туға үйрету; 
тәрбиелік  - 
жас үрпақ бойы на үлтгык қүңды лы қты  сіңіру, үлы  мүратгар 
жолында еңбек етуге,  ізденім пазды ққа торбиелеу.
Сабақ түрі: 
ж ана білім  калы птасты ру сабағы
Сабақ  әдісі: 
с ү р а к -ж а у а п ,  ой толғау,  ш ы ға р м а ш ы л ы к  
ОДеніс,  Қ ан и п а  Бітібаева технологиясы.
Сабактың озекті мәселесі: 
“Ж уан ауы л әнге де ж у ан д ы қ , 
3°р л ы қ  етеді  ек е н ...”  (83-6.)
Пәнаралык байланыс: 
тарих, оры с әдебиеті,  м узы ка.
53

С а б а к т ы ң   к о р н ек іл ігі:  ж а з у ш ы   п о р т р е т і,  д о й е к с ө з , 
к ітап тар ы   б о й ы н ш а  к орм е,  естеліктер,  и н тер ак ти в ті  тақта 
ар қ ы л ы  сызбалар.
Сабақтьщ барысы.
I.  Үйымдастыру кезеңі.
Б алаларм ен  амандасыгі,  түгелдеп, зейінін с аб а к қ а аудару.
О й ш а қ ы р у .  “ Қ а з а қ   ж а зу ш ы л а р ы н а н ,  ә р и н е ,  Абайды
сү й ем ін .  М е н ің  бала  к ү н ім н е н  іш к ен  асы м ,  ал ган  н әр ім н Я  
б арлы ғы  да  -  А байдан.  Т аза одеби ет сар ы н ы н а  бой  үргандг 
м аған А бай деген соз к а за қ  деген сөзбен теңбе- тең  түскендей 
кезд ері  бар  си я к т ы .  А байды   сүю ім   үнем і  а к ы л д а н   туган, 
с ы н н а н  туған сүй іс ем ес,  кейде туган орта,  кір ж у ы п , 
к і н д і і
 
к еск ен  ж срді  сүю м ен   барабар болаты н ы   б а р ” деп  ж азылгад 
пікірді кім толгаған  деп ойлайсы ндар?  (саб ақ ты ң  т ақ ы р ы б ь  
м ен м ақ саты н  аны қтау).
II. 
Жаңа сабақка бет бүру кезеңі. 
М үхтар  Ә уезовтің  
омір 
ж о л ы ,  ш ы га р м а ш ы л ы ғы   ту р ал ы   то р т  т о п қ а   т о р т   тү р л  
т а қ ы р ы п т а   т а п с ы р м а   б ер іл д і.  О к у ш ы л а р д ы н   ізд е н ге н , 
зерттеген  моселелері б о й ы н ш а пікір алмасу,  о й  болісу.
П ікір алм асу бағыттары:
1. 
М үхтар  Ә уезовтің  ом ір  ж олы .  Ө м ір  ж олы н   гр аф и  
сы зб ам ен   корсету.
1959
1897
1961
*  1908-1913  ж ы лдары   С ем ейдегі  оры с  гим назиясы ндг 
о к и д ы ,  одан   кей ін   о сы   қ ал ад ағы   м үғалім дер  д аярлай ті 
то р г ж ы л д ы қ  сем и н ар и ян ы  бітіріп  ш ы гады .
*  1 9 2 3 ж .  Л е н и н г р а д   у н и в е р с и т е т і н і ң   ф и л о л о г и :
54

факультетіне  түседі.
*  1945
ж
.  К а з а к   К С Р   Ғы лы м   ак а д ем и я сы н ы ң   тү ң ғы ш  
толы к м үш елерінің /а к ад ем и к те р ш ің / бірі.
*  1949ж.  КС  PO  М ем лекеттік сы й лы ғы  берілді.
*  І959ж. Л ен и н д ік  с ы й л ы қ қ а  ие  болды.
*  196ІЖ.  к ай ты с  болды.
2.  М үхтар Ә уезовтің ш ы ғарм алары н топтасты ру.
3.  А к ы н   ш ы ғар м аш ы л ы ғы   ту р ал ы   к ім н ің   п ік ір л е р ін
білесіндер?
III.  Ж ана  сабак.
“Абай  ж о л ы ”  р о м ан ы н ан   ал ы н ған   үзінді  -  “Ж ай л ау д а” 
тарауы алдын ала оқуға берілді.  Үзіндіні Қ ан и п а Бітібаеваның 
технологиясы бой ы н ш а  үлгіге түсіреміз.
Тақырыбы:
I.  Әншілік онер 
II. Идеясы 
III.  Әдеби  жанр
IV.  Әдеби  теория.іық 
V.  Лиризм 
VI.  Са.іт-(һстурлер
угьшдар
улттық ойындар
55

“ЖАЙЛАУДА”
Дәлелдеме
Авторы:  Мухтар Әуезов. Тақырыбы: Әшиілік опер. Эдеби 
жанры:  ром ан-эпопея.  Идеясы:  Қ улақтан  кіріп  бойды алар 
Ж аксы  эн  мен тәтті куй.  Көңілге түрлі ой салар Әнді сүйсең I 
менш е сүй!...  (Абай).
С алт-достүр,  үлтты қ  ойындар.  Керімбала  мен  Қ а п а ң Л  
мынау көрші ауылдың  бірі 
бастанғыга 
ш акы ры п, 
алтыбақан, 
күрған екен.(96-б.)
Біржан дәл жүрер кезінде, Үлжан оз үйінен дәм татқызып,! 
бата 
берді де,  оң сапар тіледі.
Өз  қ о л ы н ан   үлкен 
күміс  тайтүяқ 
сыйлады.  Қасы ндағьи 
бар  ж олдасы на 
қоржын  тола  манат,  мақпал,  солем-сауқат) 
берілді.
Лиризм.  Қ үрм ет,  қош амет.  Екінші  қолы м ен  келінш егіш  
қуш ақтай 
кошаметтеп, 
торгъш шолісініц сыртынан 
қүрмсттем 
сипады.(73-б.). Қысым. Томен отырган келіннің санын к а гщ і 
ш ы м ш ы п, мытып отырды.  (84-6.).  Ризаш ы лы қ.  Ауылында, 
еліқце  коргеп  сы й-қүрм етім   қайда  жүрсем  де  есте  болар, 
қүдай 
ырза, мен ырза! 
(88-6.).
Әдеби теориялы қ үгымдар.  а)  Эпитет: ауыр еңбек (56-6.), 
отты,  нүрлы   коз  (63-6.),  асыл онер
ә)  Теңеу:  Бейне  бір  ш аң ы рақтан   күн  сәулесі  түскендей 
(68-6.), онер аралындай (61-6.).
б)  Т үракты   тіркестер:  Ж ан  уш ы рып  жүгіріп  келеді  (59-
б.).  Зорін  ш аш ы п  келген  М айбасар  (58-6.).  Ә ңгір  гаягаі 
ойнатады .  (55-6.)  М үрттай  үш ып  ж ы ғы лам  (55-6.).  Қозш 
кош  жерге  кетті  (91-6.).
в)  М ақал-мотел:  “Онерпаз болсаң - ор бол”.
г)  П ортрет:  Ш ош ақтау  боп  біткен  үлкен  қ о й  
көзді» 
ақ қ ы зы л   жүзді,  калы ң   шашты  Керімбалада сапалы  қайрШ
56

бар.  үстам ды ,  сы р л ы  с а л м а қ  бар (70 -6.).
ғ )  А л г ы с ,  к а р ғ ы с   с о з д е р :  Қ ү д а й   к о ң іл ің д і  о с ір с ін . 
д й н а л а й ы н ,  к е л ін ж а н ,  ө р к е н ің   өссін!  О сы   ә н ің м е н ,  о сы  
сэн ін м ен   от  ж а л ғ а н н а н   (7 4 -6 .).  Т о з а қ   о т ы н д а   к ү й д ір ге н , 
ж олы н б о л м а ғы р ,  М ай б аса р   (5 9 -6 .).  Т іл еу ің  к ү р ғ ы р   (5 9 -6 .). 
Тіліне  ш о к  т ү с с ін ,  к а н   ш е л е к  (8 8 -6 .).
К ей іп к е р л ер   әл ем і.  Ә йгерім .  Ж іб ек тей   есіл ге н  к іш іп е й іл
ғой озі  /6 0 - 6 ./.
Біржан.  С о л ард ы ң  ішіндегі  ең  корнектісі ж эн е бар ж и ы н ға 
қадірлі,  су й ік тісі  -  м ы н ау  қ о с   іш ек ті д о м б ы р а н ы   б езіл д етіп  
оты рган 
орта бойлы ,  қы зғы лг жүзді,  кең  а қ  м аңцайлы ,  н ү р л ы  
жігіт.
Айғыз.  Қ ү н ан б ай д ы ң  үлкен ауы лы нда м алш ы  қаты ндарды , 
ас  пен  сау ьш д ы   б а с қ а р а т ы н   қ атал   т о қ а л   А й ғы зд ы ң   б ү л а р  
басына салған  э л е к  б ей н етгер ін  ш ағады .
IV.  Сабақты  бекіту. 
“ Т ел есту д и яд агы   к е зд е с у ”  о й ы н ы н  
ж үргізу.  О к у ш ы л а р   а р а с ы н а н   ж а з у ш ы   т а ғ а й ы н д а л а д ы . 
О қуш ы лар телестудия ға ш ак ы р ы л ған  ж азу ш ы ға с ү р а қ т а р ы н  
қояды ж ән е ш ы ғарм адан алган әсерлерім ен бөліседі,  өздерінің 
тілектерін білдіреді.
V. Қорыту.  Бағалау. 
Э р топ   бағалау п а р а қ т а р ы   б о й ы н ш а  
озін-озі бағалайды .
VI.
  Ү йге 
тапсырма: 
“ М ү х т а р   Ә у е зо в   -  с ө з   з е р г е р і” 
(шығарма).
57

Ш Ы Ң ҒЫ С   АЙТМАТОВ 
“НАЙМАН  -  AHA”
Мәжит  Жүнісов  атыі 
жалпы  орта  білім  б(
мсктсптін  мүг 
Батыс  Қазакстан  об; 
Жана кала  ay j 
Ж анаказан  a)
Баян  Шәке
Сабак мақсаты:  1) 
“Адамзаттың Айтматовы”  атанган үлы 
ж азуш ы ны ң ш ығармаш ылығы туралы түсінік беру;  2)  елін| 
жсрін сүюгс  гәрбислсу, адам ны ң рухани күш терін ояту, ана 
махаббатын дөріптеу; 3) оқушылардың оз бетінше салыстыра 
білу,  зерттеу,  қоры ты нды ,  түжы ры м  жасау  си яқты   дағды- 
маш ығын дамыту.
Көрнекілік: 
гео гр аф и ял ы қ   карта,  Ш ы ңғы с  Айтматов 
поргреті.
Сабақтың түрі: 
сын түрғысынан  ойлау.
Қолданылатын  әдіс-тәсілдер: 
т о п т а с т ы р у ,  к уб и зм  
түсініктсме күнделігі,  ой-толғаныс.
Сабақтың барысы.
I. Ой шақыру. 
а)  Ш ыцғыс Айтматов  кім? о)  Ш ығармала 
рында қандай мәселелерді котереді? б) “М әңгүрт” деген создіғ 
мағынасын қалай түсінесіңдер?
II. Топтастыру.
Ақ інген
Сарыозек
НАЙМАН-А НА
Доненбай қул
Жуан - жуапдар
58

[II.  Кубизм.  К убикті  иіреді,  қ а й  ж ағы  түссе,  сол ж ағы н ы ң
сүрағына 
жауап береді.
1
 
) С уреттеңіз. 
Окиға болған 
ж ерді суреттеп  берініз?
2) Зерттеніз. 
а) А на-Б ейітті 
атудағы жазушының мақсаты 
Не? о) Адамдарды мәңгүртке  айналдыру кай ғасырдан бар?
б) 
М энгүрт 
кожалары үшін неге бағалы? в) Аңыздағы мәңгүрт 
рәміз бейне екендігін дәлелде.
3) Байланыстыр. Аңыздағы моңгүрт пен казіргі замандағы 
м әң гүрттің  
айырмасы бар ма?
4)  Қолданыңыз.  а)  Кейіпкер  іс-әрекетіне  байланысты 
қандай нақыл соз, мақал-мәтел айтар едіціз? ә) Шығармадағы 
сез кестелерін, ой айшықтарын тап. (Құлындай шыркырап, 
тікеңдей кайсар шашы, жаралы күстай, мидай дала, канаты 
қайырылған қүстай, меңіреу кара тастай - теңеу; ана-жүрек, 
ана-зарлық  -  метафора;  темір  күрсау,  асыл  қазына,  түнек 
тарих, тірі олік,  қара күйік,  канды су, кезбе  саудагер,  сары 
сағым  -  эпитет;  ит  өлген жер,  көзден  ғайып  болу,  ұлардай 
щулау, сүйекке таңба,  ит-күска жем болу, иг арқасы қиянда, 
көзіне оттай басылу, ойы сан саққа жүгіру - фразалық тіркес)
IV.  Венн диаграммасы
Ғабит Мусірепов 
ІПыңгыс Айтматов
“Ананың анасы” 
“Найман-Ана”
1 •  Қырық жігіт, 
Жалпак балуан
2.  Қызы
3- Ана қызын азат 
ітеді
L-Ана тірі қалады
1. Ананың махаббаты
2. Қайсар, батыл
3. Жауыздық 
атаулыға қарсы
1. Жуан-жуандар
2.  Мәңгүрт үл
3.  Үлын қүтқара 
алмайды
4. Ана өледі
Y Түсініктеме күнделігі.  1) 
Жуан-жуандар
 - ертедегі Шығыс 
Азияны мекеіщеген тайпа аты.  2) 
Найман -
 казактын белді
59

руының аты.  3) 
Мәңгүрт
 а) ақыл-есі кем, есуас, жынды ә) о3 
үлтын,  тарихын,  салтын  үмыткан  адам.  4) 
Бурьімшашты
  . 
жуан-жуандардың басшысы әйелдер секілді шашын есірі^' 
оріп  кояды.  5) 
Ереуіл  аты
  -  үзак  сапарға  шьщамды  ат.І
6) 
Зулмат
  -  каранғылык,  кара  түнек.  7) 
Аша  -
  түйегс  жүқ 
арту  үшін  арнайы  жасалған  ер  торізді  сайман.  8) 
Тумен
  - 
мындаган, мыңғырған мал деген мағынада.  9) 
Барак щ й е ~  
жүні  үзын,  жүндес  түйе.  10) 
Садизм  -
  біреуді  азаптауға, 
корлауга қүмарлык.
VI.  Еркін жауап. 
Болжаңыз.  а) Жауыздыкка,  оның асқан 
түрі  адамды  ақыл-естен  айыруға сендердің  көзкарастарың| 
қандай? ә)  Егер де  ана тірі қалса, баласының санасын 
оята 
алар ма еді? б) Оқиғаны қалай аяқтар едің? в) Бүгінгі 
заманда 
адам бойынан қатігездік пен  қатандық жиі  көрініс 
беруде. 
Неге? Бүл заман дертін калай а>ъіздықтауға болады?
V II.  С абакты   қорытындылау. 
Баланың  анаға  деген 
махаббаты  шексіз,  мәңгілік.  Оның  рәмізі  ретінде  ана  оліів 
бара  жатқан  кездегі  басынан  үшкан  ақ  жаулықтың  күсқа 
айналып  кетуі  дәлел  бола  алады.  Мәңгүрт  үл  ең  киелі, 
ең 
қасиетті үғымдардан ажырап калып, адам қүлағы естімеген 
ауыр  кылмыс  жасады.  Жауыздыкка лагнет айтар  кейіпкер 
шығармада жок.  Мәңгүрт перзенттің қолынан қаза тапқан 
Ананың ақ жаулығы  ғана күс болып аспанга үшып,  болғаіі 
сүмдық туралы шырылдап шырқырады, бірте-бірте 
аңызгаі 
айналады.
Үйге: 
1)  үзінді  жаттау;  2)  “Ботасын  іздеген  мүнды  анаі 
тақырыбьгаа корініс дайындау.
60

y av u m  жэне  эдебиет
Күләш  Ахмет, 
эл  Ф араб и   атьпш агы 
К азак  үлтты к  уііиверситетііііц 
ф илология  факультетінің 
к азак   әдебиеті  каф едрасы ны ц
доценті.
СӘБИ Т  М Ү Қ А Н О В ТЫ Ң  
БАСПАСӨЗДЕГІ  АЛҒАШ ҚЫ
АДЫ М Ы
Собит Мүқанов алғашқы жарияланған оңгімем “Түсімде” 
деп шегелеп айтқанымен ол козімізге түсе қойған жоқ. Оның 
есесіне  1922  жылдың  24  қарашасында  ш ы ққан  гозеттің 
(“Еңбекші казақ”) 55-санынан бастап “Сәбит Мүқанов” деген 
есімді  жиі  кездестіреміз.  “Ескі  әдет  һәм  қазақ  кедейінің 
міндеті” деген мақаласы басылыпты. Екі саннан кейін, яғни, 
28 желтоксандағы 58-санда “Омірден сүйіспеншілік кормеген 
ж ан” ,  к е л е с і  5 9 -с а н д а   “ О қ ы ғ а н д а р   к ім д ер   е д і? ” 
жарияланыпты.  Соңғысы  “Түсімде”дегені  емес  пе  екен?” 
деген  ой  келеді.  Себебі  1922  жылы  жазушының  колынан 
шыққан басқа дүниесі кездеспейді.
Орынборға  жаңа  ғана  келіп  оқуға түскен  жас  талапкер 
өндіртіи  жаза  бастаганға  үқсайды.  35  күн  ішінде  үш 
материалы басылған.  1923 жылғы дүниелер бүдан да коп.
“Түсімде”  дейтін  айбынды  публицистикасының  қалай 
Дүниеге келуін Собит Мүқановтың өзінен естиік.  “Сен осы 
партиядан не аласың?  Бүдан шығу керек қой.  Ертең согыс 
болып  кетсе  не  істейсің?”  -  деді  1921  жылы  “ Бостандық 
тУы  ’  газетіңде  редактор  болып  отырған  Мағжан  кеңсесіне
келгенімде.
~  Арыз  жазып  бере  қойыңыз,  -  дедім  қайтер  екен  деп.
61

Ж азды .  М ағж ан  көш іріл беріп, ори ги н альш  жыртыті тасгк 
О с ы н ы ң   а р т ы н а н   м е н   О р ы н б о р г а   е к і н ш і   п а р т и я  
к о н ф ер ен ц и ясы н а келдім де, алаш ордаш ы ларды ң бағы ты  не 
б ү р ы л ған д ы гы н  к ор сетк ен   “Т ү сім д е” деген  ф е л ь ет о н -әң гі 
ж азды м .  О н ы м   22 ж ы д ы  “ Е ң б екш і к а з а к ” газетінде басы ; 
С о л   ф е л ь е т о н   к ү н і бүгін ге д е й ін   п р о гр ам м ам   б о л ы п   келед] 
А л ғ а ш қ ы   б асп а ға  ш ы қ қ а н   ә ң гім е м   о с ы ”  (С .  С е й ф у л л и  
О .Түрманж аноіз.  “Ә д е б и е т о к у к ү р а л ы ” ,  1934,  35-бет). Ә р и и  
түц ғы ш  болған с о ң  қ ы м б ат, алайда С әб и т М ү қ а н о ш ы ң  қ аз 
м эд ен и етін е, әсіресе, одебиетіне  келгендігін бірден  аңғартқі 
ш ы ғарм асы  - “ Қ ар а тақтага ж азы лы п ж үрм евдер, ш еш ен д ер’* 
Б е л с е н д іл ік   қ а ш а н д а   б ір д ем е ге  а п а р ы п   ү р ы н д ы р м а  
қ о й м а й д ы .  О қ ы п   ж ү р ген   ш ә к ір т те р д ің   к ү л а қ   с а л м а й т  
оң гім есі,  ар ал асп ай ты н  ici б о л м ай ты н ы н  оркездегі у а қ и ға л  
д әл ел д еп  келеді.  Б ү кіл   О ры н бор қ а л а с ь ш ,  әсіресе,  кедей  
та п ш ы л  ж астарды  д үрліктірген ,  С об и т М ү қ а н о в т ы ң  созім  
а й т с а к ,  “ а л а ш   п а р т и я с ы н ы ң   ірі  к ө с е м і,  қ а з а қ т ы ң   ш к 
м оніңдегі ғүлам асы  А хмет Б ай тү р сы н о вты ң  50 ж а с қ а  тол 
т о й л ау  м әсел есі б о л д ы ” .  О ған   к ім н ің  қ а л а й  д а й ы н д а л ға н  
С э б и т  М ү к а н о в т ы ң  сол кездегі о й ы , к сй ін н ен  к іт а п қ а  түскей 
с ө зін е н   тан ы сай ы к-
Б ізд ің  кейінгі оңгім елерім із кобіне та п т ы қ  тү сін ік  аясы  
о т е т ін д ік т е н  ал д ы м е н  С ә б и т  М ү к а н о в т ы ң   и м а н д а й   сы ры н 
ү ғы п  ал ған  ж о н .  “ М ен   қ а н а л у ш ы  тап тан  ш ы қ қ а н  адаммь: 
Қ и н ал у д ы  сезу ү ш ін ,  о ған  ж ан -ж ү р егің м ен   қ а р с ы  түру ү 
а д а м ғ а   м а р к с и с т   б о л у   м ін д е т т і  е м е с ”  (1 96 0  ж ы л ).  (Ос 
ж о л д ар ы м ы з,  654 -б ет) д есе,  о н д а  С е б и т   М ү қ а н о в т ы ң  20-30 
ж ы л д ар д а  а й т к а н ,  ж а зға н  о й л а р ы  б ү д а н  д а  ащ ы л а у   болары 
х а к   қ о й .  Ж э н е   бір  ғаж аб ы   озі  ж асаған   к а т е л ік т е р ін   елде 
б ү р ы н   о зі  а й т ы п -ж а з ы п   о ты р ға н ы   б о л са   к е р е к .  КезінД1 
сь и щ ы р а  д а ,  қ и р а т а   да  б ітд і,  к е й ін н е н   а р т ы к -к е м   к е т к е н  
е ш к ім н ің  з о р л ы ғы н с ы з о зі м о й ы н д ай  д а  білді.
62

Е
іілі
 Собит Мүкановтың олебиет әлеміне, идеологиялык 
майданга келгендігін анғартқан, аңғартып кана коймай, осы 
жігіттен  бірдсме  шығады  деп  үміттендірген  атышулы 
макаласына оралайық.
1923 
жылы 
28  қаңтарда  О ры нборды ң  ең   үлкен   залы   - 
Я 
Свердлов 
аты ндағы   клубта  қ а за қ т ы ң   үлы  оқы м ы сты сы , 
ф и л о л о г и я  
ғы лы м ы ны ң негізін қалауш ы ,  қоғам   қайраткері 
дхмет 
Байтүрсынүлының 
қ а за қ  тарихы нда  түң ғы ш  
рст 
50 
ж ы л д ы к  
м ерей той ы   аталды.  “А х аң н ы ң   а л д ы н д а”  деген  
такырыпта  Қ азакстан Ж астар одағы иы ң ж етекш ісі,  Әлихан 
Бөкейхановтың 
күйеу б аіасы  Смағүл С адуақасов баяндам а 
ж а с а д ы . 
Осы тойға дайындату кезінде Смағүл жоне басқалар 
бүл тойды оқ у-ағарту ком и ссари аты н ы ң  хүзы ры нда өткізу 
орынды деп тауып,  ж оспары н ж асаған екен.
Д үни еде  б олы п   ж а т қ а н н ы ң   б орін   б а к ы л а п   оты руга 
маш ықтана  бастаған  партия  ком итеті  о к у   ком иссариаты  
белгілеген ш аратарды ң бәрін тиы п,  1923 ж ы лы   23  каңтарда 
м ы н ад ай   қ а у л ы   ш ы гар д ы :  а)  с ч и т а т ь   н е д о п у с т и м ы м  
организацию  советским и  органам и  п раздн ован и я  дан н ого  
юбилея; б)  против проведения празднества частными лицам и 
не возражать;  в)  возлож ить персональную   ответственность 
за  содержание  речей  выступаю щ их  товарищ ей   от  и м ен и  
советских  органон  н а  товарищ а  С ей ф у л л и н а”  деп  каулы  
алады.  К ім н ің  аузынан кандай соз ш ы гары н андудан ж ам ан 
не бар?! Х аты қ Комиссарлары Кеңесінің торагасы болута озер 
конген  тар п ан   асау  С әк ен   С ей ф уллин ге  бүл  тап сы р м а 
орынсыз болып корінді де, бүкіл мерейтойдьщ билігін қолы на 
адып,  кіріспе соз сойледі.  Ол созі  30  каң тар   күн і  "Е н б ек ш і 
Казак'’  газетінде  ж арияланды .  П ар ти ял ы қ  тап сы рм а  алған 
С әкен  С е й ф у л л и н   “О зге  о қ ы ғ а н   м ы р зал ар   ш еп   іздеп  
жҮргснде  қ а л ы ң   қ аза к ты ң   үлт  н ам ы сы н  ж ы рты п,  үлтты ң 
аРьің ж оқтаған патш а заманы нда ж ал ғы з-ақ Ахмет еді.  Озге
63

о қ ы ғ а н  зам ан д астары  ө з б асгар ы н ы н  п ай д асы н  ған а іздеп,  ар 
һ ә м  и м ан д ар ы н  саты п ж үргснде Ахмет х а л ы қ ты ң  ары н   іздец 
ө з ін ің   о й ғ а   а л ға н   ici  ү ш ін   бір  б асы н   б ой геге  т ік к е н .  Ахмет 
Байтүрсы нүлы  үлты н ш ы н  сүйетін ш ы н  үлтш ы л” деп  мерейтой 
и е с ін ің  м ер ей ін  асы ра сойледі.
О сы  то й ға қ а т ы с ы п , әң гім ел ер ін  естіген к а з а қ  ж азуш ы сы , 
қ ай раткер Ғалы м  А хмедовтың кітаптарыңда жазъглғандарымең 
қ а т а р   ө з  а у з ы н а н   ай т а т ы н   естел ігін  т а л а й л а р   естісе  керек. 
Бүл то й   Еуропа достүріне түсе бастаған қ а за қ та р д ы ң  е ң  адғащ 
к о р г е н   к ы з ы ғ ы ,  т а м а ш а с ы  еді.  Т о й  к е р е м е т  отті,  б ір а қ  оны 
қ о ш т а м а г а н д а р ,  ә с ір е с е ,  ү л к е н   а ғ а й ы н д а р ,  ш о в и н и с т - 
к о м м у н и с т е р ,  “ а л а ш ,  н а ц и о н а л и с т ,  п а н т ю р к и с т ”  деп 
т а ң б а л а у ғ а   аузы   ү й р е н іп   қ а л ғ а н д а р  ты р ж ы н д ад ы .  А станада 
б о л ы и  ж а т к а н д ы   естіп  ж ү р ге н   Іш к і  істер  х а л ы қ  к о м и ссар ы  
Ә бдірахман Ә йтиев “С тепная п равда”  (казіргі “ К азіф а в д ан ьіИ  
б а с т а у ы )  г а зе т ін д е   “ Ф а к т и ч е с к и е   п о п р а в к и ”  д е п   озінің  
б асн гы сы   С ә к е н   С е й ф у л л и н д і  “ Ү л т ш ы л д ы қ п е н   к үресе 
ал м ай д ы ,  е ң  үл кен  п ан тю рки сті м ақ тап  ж ат ы р ” д ен  байб&там 
салды.
“ И ә ,  м ү н ы ң   С ө б и т   М ү қ а н о в қ а   қ а н д а й   қ а т ы с ы   бар 
д е й с ізд е р   ғо й .  Т ікелей !  Б а й   д е с е ,  қ а н а у ш ы   т а п т а н   ш ы қты  
д е с е   ш а м д а н ы п   ш ы г а   к е л е т ін   С ә б и т   М ү к а н о в қ а   А х м е | 
Б а й т ү р с ы н ү л ы н ь щ   м е р е й т о й ы н   ө тк ізу   С о в е тк е   ж асш іы п 
ж а т қ а н   қ а с т ы қ т а й   к о р ін д і,  Ә й ти ев тін   о р ы с  тіл ін д е   ж азған 
м ақ ал асы  С об и т М ү қ а н о в т ы ң т а п ш ы л д ы қ  о й ы н а  от тастады.
“ С ә к е н   Б а й т ү р с ы н ү л ы н ы ң   р е в о л ю ц и я д а н  
бүрынгы 
а ғ а р т у ш ы л ы қ   қ ы з м е т ін   а с ы р а   м а қ т а ғ а н   м а к а л а   ж азды . 
“ М е н д е ш е в ш и іе р д ің   б ір і”  с а н а л а т ы н   Ә б д ір а х м ан  
Әйтиев 
б а с п а с о з   б етін д е  С ә к с н г е   к а р с ы   ш ы ғы п , 
Байтүрсыновтын 
с о в е т  о к ім е т ін е   ж ат   қ ы л ы қ т а р ы н  
айтгы. 
М е н  д е  
Әйтиевтін 
п ік ір ін   қ о л д а п ,  “ Е ц б е к ш і  қ а з а қ ”  газетін е  “ Қ а р а  
тактағз 
ж азьш ьш  ж үрм еңдер, ш еш ен дер” деген м ақ ал а ап арьш  
бердіМ-
64

жүктеу/скачать 4,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: