жұрнакты  етістіктен,  кейінгі  сыңары

б) 
тармақбойы   кайталанып  келуі:
Қосагыц қоса
 ағармас 
қосақ
 екен, 
Қудайым
 осылай да 
қосады
  екен, 
Тоты 
қус
 жарканатқа  пенде бопты, 
Бұқарым,  айтар  мінін осы-ак екен.
Б ұ қ а р  ж ы рауда: 
Басқы ұйқас: 
а) 
зат есімнен:
Бай болмаган бай болса, 
Жайламаған сай  коймас,
Би болмаган би болса, 
Айтылмаган сөз  коймас...
... 
Бір бие бітпей бие болмас, 
Бір түйе бітпей түйе болмас. 
Қалмақты қуып қашырдың,
Қара Ертістен өткізіп,
Алтай тауға асырдың!
Отының
 болсын жантактан,
Қатының
 болсын капмактан,
Қосының
 болсын казактан,
Сегіз киыр шартарап
Төрт кұбылаңды түгел  кып, 
к,
Төріңде жатып  салм актан,—  
тармак  басындағы  белгіленген  септеулі  зат  есімдердін  ұйкасын  шұбырт-
ұиқас
«Алыстан
-  
'  
^
 
------ 
ш т ш ш  
л.*
  I 
/ д и л д о і I V   1 Ш І -
ғауында  басқы  ұйқасты  сөздер  тармақаралык  ұйкас,  яғни  шалыс  ұйкасқа
и р г п т т р п г о п  
. . у , . ___ _ 
_ 
• 
• 
-
негізделген.  Мұндай
•.ж
  *
 
- 
-  Т 
г л   тш ра^да  шыгаиМа"
шылығында  да  сөз  еткенбіз.  Б¥дан  поэзиядағы  сабактастыкты  көреміз.
Ақтамбердіде:
Бұқар жырауда:
...Тұлпар туған құлыншақ 
Ерсіз
 болар деймісің, 
Тебінгі тепкі тиген соң 
Терсіз
 болар деймісің,
Алыстан  қызыл  көрінсе,
Манат
 емей  немене;
Көтерліп ұшқан соң, 
Қанат
 емей немене,

Екі жақсы бас қосса,
Саиат
 емей немене.
Қызды  ауылды  көргенде 
Бүлацдатцан
 жиырма бес,
Төскейден  кашқан түлкідей 
Сылаңдатқан
 жиырма бес, —  
шалыс  ұйқасып  тұрған  туынды  етістіктердің  негізі  —   еліктеуіш  сөздер 
(і
бүлаң-сылац
).
Толымсыз басқы ұйқас:
Өлетұгын
 тай үшін,
Қалатүгын
 сай үшін,
Қылмаңдар жанжал-ерегес, —  
|
мүнда  белгіленген  етістік  сөздер  түбір  күйінде  тіптен  (өл-қал)  ұйкас  құ- 
рамайды.  Бұларды ұйқасқа  негіздеп тұрған -  есімше  жұрнақтары  (-
етүгын, 
I
атүгын).
Дыбыстық қайталаулар:
Дауыстыдан басталатын сөздердің кайталануы:
Аи,  айтамын,  айтамын
,
Мінген 
атың айтамын
,
. 
Ойнай
 баскан 
аяцтьш,
От орнындай
 тұяктым... —  
үзіндіде 
а,  о
  дауыстыларынан  басталатын  сөздер  жол  басы  мен  аягында 
кдйталанып келіп түр.
Дауыссыздардың  кайталануы:
а) 
жол басында:
Қос,  цос орда,  қос орда
,
Қосыла қонбас
 малдан соң,
Қоспах,
 өркеш сары атан 
Қом
 жасамас майдан сон.
Қ, к дыбыстарының алмасыл келуі:
Көгиер едің көги
 бастап,
Көиікеніцде қигаиітап,
Қатар-қатар
 нар тіркеп,
Қалы кілем
 жаптырып,
Қайрақ қалса
, тастатпай,
Алып  келді таптырып. 
ә) 
жол басында және аягында:
Ай,  Абылай, Абылай,
Қатын
 алма 
қарадан
,

Қара
 тумас сарадан.
Қатын
 алсаң 
қарадан
,
Алды кетпес баладан,
Арты  кетпес жаладан.
Жыраудың  «
Тілек
»  атты  толгауы  түгелдей  ассонанс  пен  аллитерацияга 
құрылған деуге болады.  Оны 
б,  е,  ү,  т,  а,  ж,  с,  о
 дыбыстары  кұрайды.
Бұқар  жыраудың  Актамберді  поэзиясымен  ендігі  бір  үндестігі  —  еөз 
қайталауын  қолдануы.  Мысалы: 
Қос,  қос  орда,  қос  орда;  АН,  заман-аи 
заман-ай,  Аи,  айтамын,  айтамын,  Ай,  Абылай,  Абылай,  Бүл,  бүл  үйрек,  бүл 
үйрек,  Күлдір-күлдір кісінетіп,  Арту-арту бел келсе.
Аллитерация  мен ассонанс  кұбылыстары тек үн  сазын  келтіру  үшін  гана
емес,  айтылмақ  ойга  екпін  түсіру?  ақыннын  көңіл-күйін  білдіру  сиякты 
стиль дік қызмет те атқарадыІ35.
Зерттеуші М. Мағауин ХУ-ХУІІ ғасырлардың толғау-жырларында өлен-
нің жол басындағы буындарының ұйқасуы басым деген  пікір айтады136. 
Ғалым бұл пікірді Қазтуғанның:
Жабгғыпы
 жас тайлақ 
Ж ардай атан болған жер.
Жатып
 қалған бір токты 
Жайылып
 мың қой болған жер..
Жарлысы
  мен байы тең,
Жабысы
  мен тайы тең, 
■:%
Жары
  менен сайы  тең, 
-  ^
Дідлаға қабылан жаулар тигей  ме,
Дабырғадан дұспан жалдап  жүргей  ме?
/<отарланып,  қарланып
Длйран ер  қарт күреңге мінгей  ме?.
Те
віір еді биіміз 
Тең
із еді халқымыз.
Те
бірлерге қарағанда,
Тен
,селер сойды ауыр  ноғай жүртыңыз, 
деген  сияқты  өлең  жолдарына  қарап  айтып  отыр.  Ш ынында  да  қазақ  поэ­
зиясында  өлең  жолдарының  біркелкі  дауысты  не  дауыссыз  дыбыстардан
П Я Г Т Я Г Т Я Т ч и   о о о п а п п л г ,   _______________  
г  ^
іоспамбеттің
Шалкиіздің:
қүралуы —  ертеден келе жаткан тэсіл
137
135
13
« 
С*здн*Рва Р-
  Сөз сазы. —Алматы: Санат,  1995. — 41 -б.

Т
і п т і
 
осы  дыбыстық  қайталаудың  өзі  өлеңге  өзгеше  әуен  бітіретінін
В. Брюсов  былай  қорытады:  «средством  музыкальности  стиха  является  ал­
литерация.  Стих  только  тогда  музыкален,  когда  гласные  и  согласные  слов 
приведены между собою в известную гармонию138.
Жыраулар  поэзиясындағы  поэтикалық  тәсілдің  көне  замандармен  дәс- 
түрлі  байланысын  зерделеудегі  түйіндер  теориялык  жагынан  тын  болып 
табылады.  Мысалы,  көне  жыраулык  поэзияның  өзіндік  ерекшеліктерінін 
бірі  өлең  жолдарында  алғашқы  сөздердің,  кейде  тіпті  сол  алғашкы  сөздер- 
ДІҢ  басқы  буындарының  қайталануы  екенін,  ол  накыш  эпоста  кенінен  кол- 
данылатынын  анықтайды.  Сонымен  бірге  жырау  поэзиясынын  өзіндік 
ерекшеліктерінін тагы  бір  қыры —  жыр-толғаулардагы  тармактардын  буын 
саны жағынан алғанда үнемі  біркелкі болып отырмайтыны139. Тегінде бізде- 
гі  поэзияның  туу  баста  шыққан  заңдылығына  үңіліп  карасак,  жол  басын- 
*  дағы  буындардың  ұйқастары  орхон  жазуларында  не  УШ-ХІІ гасырларда 
кездесетін  көне түркі тілдес поэзияга тэн  қасиет екенін  көреміз140.
Жоғарыда  келтірілген  жыраулар  поэзиясындағы  баскы,  ішкі  ұйкастар- 
дың  жасалу  жолдары  мен  дыбыстық  қайталауларды  талдау  барысында  тө- 
мендегідей қорытынды жасауға болады:
-  
басқы,  ішкі ұйқастардың толымды, толымсыз түлері кездеседі;
-  
бұл  ұйқас  түрлерін  жасауда  негізінен  зат  есім,  туынды  сын  есім,
^ 
: есімдік және етістік сөздер қолданылған;
-  
септік,  жіктік  жалгаулары  мен  зат  есім,  сын  есім  тудырушы  және 
есімше,  көсемше  жұрнақтарының  атапмыш  ұйкасты  сөздерге  жал- 
ғанып келуі ұйқас сапасын арттырмаса,  кемітпейді;
-  
басқы,  ішкі ұйқастар егіз,  шалыс,  шүбыртпалы  түрінде  келген;
-  
ұйкасты  жуан және жіңішке болып  келген  бір буыннан  гөрт буынга 
дейін сөздер  құрайды;
-  
дыбыстық қайталауда  жыраулар  дауыстыларға  Караганда  дауыссыз 
дыбыстарды мейлінше көп қолданган;
-  
дауыстылардың қайталауда а, е, о дыбыстары  колданылган;
-  
дауыссыздарды  кайталауда ж,  к,  қ, т дыбыстары  колданылган;
Магауин
 М  Қобыз сарыны. — Алматы: Жазушы,  1968. — 108-6.
Брюсов В.
  Собрание сочинеий  в семи томах,  Т. 7. — Москва:  Художес-твенная
литература,  1975. —  С. 90.
Жұмагүлов С. Б.
  Үлтгық әдебиеттанудагы хандық дэуір әдебиетінін зертгелуі. //
Қ^ағаңды Университетінін хабаршысы, 2008. — № 2(50). — 50-6.
Маргүлан Ә.
 Зертгеле берер тақырып. // Қазак әдебиеті.  1968. — № 9.

дыбыстық  қайталаулар  тармак  басында,  ортасында,  аягында,  тіпті 
тұтастай тармак бойында орын алған;
Эрине, бүдан  келіп  профессионал  айтушылар типі  —  жыраулар  тек  бер- 
гі  жеРДе  (ХУ-ХУШ  гғ.)  туган  екен  деуге  болмайды.  Жыр  эпос  ертеден  бар
болса,  жыраулар  да  арғысы  жужан,  сәнби,  көк  түріктер,  бергісі  огыз-кып- 
шақ дәуірінен бері бар.
Қорыта  келгенде  айтарымыз,  осы  жырау,  жыршы,  термеші,  өленшілер
бойында  тереңнен  тамыр  тартқан  импровизациялык  өнердін  төрт  түрлі  са- 
ласы бірлесіп, синкретизм аңгарында көрінеді.
Біріншіден,  олар асқан  жырау-импровизаторлар  болған.  Екіншіден,  тен- 
десі жоқ күйші  (кұралы —  қобыз, домбыра) болган.  Үшіншіден, олар
орындаушы.  Төртіншіден,  заман,  ел  тагдырын  ойлайтын  үлкен  ойи 
ағасы болған141.
Х У - Х У Ш   ғ а с ы п л а п л я г м   ІГЯЯЯІГ  п п п м а л і г и о   і м н   «юг» - 
. . . ___ ____
гажап
ондагы  аитылған  ой  қазактын  мақал-мәтелдерімен  астасып,  ішкі  ма-
гынасы жағынан да,  сыртқы  айтылу түрі, ұйқасы,  салыстыру ерекшеліктері
жагынан да үндесіп,  қоғамдық құбылыс  жайлы  «тоқсан  ауыз  сөздің  тобык- 
тай түйіні»  беріпеді. 
- 7 3
Мысалы, Асан қайғыда:
Таза мінсіз асыл тас 
Су түбінде жатады. 
} *
Таза мінсіз асыл  сөз 
^
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас,
Жел толқытса,  шығады.
Ой түбінде жатқан сөз,
Шер толқытса,  шығады.
Шалкиіз поэзиясында көп  кездеседі:
Бар күшіңді сынамай,  балуанлапм ен  іп/плгпі»
_
 
~
 
• 
й
 
---|   р  ^
V
 ,  • •
Таң боларсың әлемге, сөз боларсын күлем ге... 
Ақылсыз достыдан ақылды дұспан арты қ-ты ...
Қырға шықпас жаманнын  бапыняы 
ГТ Я  ■ЯГЛГ'т »  п г і
Алып, алып,  ал сақын, 
Аңдып жүрген
Күле кіре, күңіреніп шыққан
14!
ҚоңыратбаевӘ  Қоңыратбаев  Т.
  Көне  мэдениет  жазба..ары  -   Ллматы  К гтк 
университет!,  1991. —  266-6. 
'*лм«іты  м  іак

Достан  мың сакын.
Жаксылардын өзі өлсе де,  сөзі  сау, 
Ойлап тұсам, жаманнын  жаландаган 
Өз басына тілі ж ау ...
Акгамбердіде:
Жамакнан туган жаксы  бар, 
Адам айтса нангысыз, 
Жаксыдан туған жаман бар, 
Күндердің күні болганда 
Бір  аяк асқа алғысыз...
Дұспанға беліңді  шешіп инанба, 
Инантып тұрып өлтірер.
Қыздың көркі күлпыда, 
Жігіттің көркі жылқыда...
Түйе  мойнын тұз кесер, 
Жігіт мойнын  кыз кесер, 
Бұландап  жүрген  жігіттің
Жомарт колын  жок кесер.
Үмбетей жырауда:
Қарап жатқан жыланның 
Құйрығын  неге басасың;..
Үйіндегі ұлың жаман болса,
Ф
Есіктегі  кұлмен тең.
Қойныңдағы  катынын жаман болса,
Қаңтардағы  мүзбен тен.
Мақал-мәтелдер бір заманның,  бір кезеңнің ғана жемісі  емес.  Мақал-мә- 
телдердің  өн  бойынан  халқымыздың  өмір-тіршілігі,  когамға  деген  көзка- 
расы,  қатынасы,  мәдени-әлеуметтік  ой-өрісі  көрініп  отырады...  Әрбір  мА- 
қалдын  сөз  тігісін,  сөйлем  құрылысын,  ұйкасты,  үйлесімді  сөз  саптасын, 
сырт  түлгасының  жатыктығы  ғана  емес,  бір  сөзден  бір  сөз  туындап,  сын- 
гырлап, ұксап  келуі,  аз сөзбен  көп  мәнді  аңгартуы,  тәлімдік, тәрбиелік  мэні 
бәрі-бэрі  айшықты да айкын, ұшқыр да ұтымды екенін  көрсетеді14'.

Қадым  заман адамдарынан  сан  гасырлар аркылы  жеткен  жогарыдаі ыдай
рухани  мұраларды  сол  халықтың ұрпактары  сырткы  көрінісіне  карап  емес.
ішкі  мазмұнына қарап тануы тиіс.  Өйткені  кез  келген  өнердін  кадір-касиеті
формамен  емес,  мазмұнмен  айқындалады.  Уакыт сынына төтеп  бере  алмай
формалар  өзгеріп  жатады,  ал  мазмұн  асыл  тас  сиякты  ешкашан  да  өзгео- 
мейді.
2.9.  АҚЫ Н-Ж Ы РАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ 
ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жыраулар  поэзиясының  өзіне  тэн  сипатын,  ондағы  жалпы  ұйқастын 
лингвистикалық  ерекшеліктерін  жоғарыдағы  салыстырмалы  тілдік  талдау- 
лаР  нәтижесі  айқындай  түскеніне  күмән  жоқ.  Дегенмен,  «етек-жеңі  кең» 
осынау дала поэзиясында интонацияның алар  орны ерекше демекпіз.
Бұл жайында ғалым  М.  Томашевский  «интонация  —  не  простое,  а слож­
ное  явление,  куда  входит  и  повышение  голоса,  и  усиление  голоса,  и  за­
медление  голоса»,—  д еп |43,  нақты  аныктама берсе,  оны  өлентанушы  галы- 
мымыз С.  Негимов төмендегідей тарата түседі: 
/
Жалпы  лингвистикада  интонациянын  екі  түрлі  функциясын  айрыкша 
атайды: 
г
1) 
синтаксистнс,  яғни  сөйлем  эмоционалды  күйге  квшірілмейді  сыр- 
лы астары  бой көрсетпейді,
2) 
эмоциялык жагдай,  бұл  ой-пікірдін  грамматикалык  мазмұнын  жет- 
кізіп қана қоймайды, ол текстің ішкі  мазмұнын таны тады 144.
Өлеңтану  іліміндегі  интонациялық  құралдар  М.  Томашевскийдін  еңбе-
гінде төмендегідей сараланады:
1. 
Үндердің белгілі бір уақыттағы шапшаңдыгы.
2.
 
Дауыс ыргагыныңбірде көтерілуі, бірде бәсеңдеуі.
3. 
Өлеңді айту мәнерінің күштілігі:
4. 
Сөйлеудің эмоциялылыгы.
5. 
Сөйяеу мэнерінің айтылу мақсатына орай  құбылып отыруы-
О. 
Аиқындылық.
7. 
Динамика:
8. 
Дауыс кідірісі.
43 
т з “ - вС 256& і
  СіИЛИСТИка-  ~   Ленинград:  Художественная  литера-тура. 
Негимов С.
  Өлен өрімі. — Алматы: Ғылым  1980  __4-6
140

9. 
Мелодика.
10.  Пауза145.
Зерттеуші  Б.  П.  Гончаров  болса,  «если  для  отдельного  гласного  звука 
характерен  тон,  звук  определенной  высоты,  то  для  фразы  свойственно  го- 
лосоведение,  совокупность  взаимосвязанных  движущихся  тонов.  Голосо­
ведение  в речи —  это объективная  акустическая  основа интонации,  которая 
связана  с  выражением  мыслей  и  эмоций  в  звуке»  деп,  дауыс  толқынын  ин- 
тонацияның акустикалық негізі ретінде санайды146.
Демек,  акустикалық  жагынан  алып  Караганда,  жалпы  лингвистикалык 
мағынадағы  интонация  дегеніміз —  фразаньщ  бүкіл  элементтерін  тұтастай 
біріктіретін  дауыс  толқынының  өзгеруі.  Өлеңдегі  дыбыс  құрылымының 
ерекшелігі,  ягни  тармақтар  мен  шумақтардың  пайда  болуы  дауыс  толкы- 
нының  осы  аяда  гана  өзгеріп  отыруына  мүмкіндік  береді.  Бұл  прозадагь; 
фразадан өзгеше екендігін  көрсетеді147.
Әуен,  қарқын,  ұзақтылык,  пауза,  интенсивтілік,  тембр  интонациянын 
негізгі  компоненттері  болып  табылады.  Интонациянын  компоненттері  кей- 
де  просодикалық тәсілдер  деп  аталады.  Сөйлеу тілінде  интонациянын  атал- 
ган компоненттері бірімен-бірі тыгыз байланысты  болады.
Барлық тілдердегі  интонациянын  ен басты  да универсалды  компонент!  - 
әуен.  Себебі  қай  тілдің  болса  да  басқа  тілден  айырмашылыгын  білдіруде 
әуеннің рөлі ерекше және ол тілдің бірден-бір өзгешелік белгісі  бола  алады. 
Жалпы  әуеннің  сөйлемдегі  аткаратын  қызметі  әр  алуан.  Біріншіден,  сөйлеу 
тілінің агысын  бөлшектерге  мүшелеп жіктейтін  де,  олардың  басын  косатын 
да  әуен  жэне  онымен  қоса  пауза.  Екіншіден,  сөйлемдердің  коммуника- 
тивтік  түрлерін  анықтауда,  ягни  олардың  айтылу  мақсатына  қарай  (хабар- 
лы,  сұраулы,  бұйрықты, лепті)  бөлінуінде  үлкен  кызмет  аткарады.  Үшінші- 
ден,  грамматикалық  және  лексикалық  тәсілдермен  қосылып  сөйлемдердін 
жалпы мағынасын беруге,  оның стильдік ерекшеліктерін аныктауға қатыса- 
ды.  Төртіншіден,  сөз  тізбектерінің  синтагмалық  акценттелуімен  косылып, 
сөйлемнің логикалық жэне эмоциялық мазмұнын жеткізуде  мәні зор148.
Қазақ  тіліндегі  ырғакты  ынгайластыкка  рифмалык  ұксастыкка,  ягни 
буын  үйлесіміне  құрылган  поэзиянын  үлкенділі-кішілі  түрлерінін  өзіне  тән
145 
Томашевский Б.  В
.  Стих и язык. — М-Л..  1959. — С.  16.
146 
Гончаров Б. П.
  Звуковая  организация  стиха  и  проблемы  рифмы  —  Москва:
Наука,  1973.— С. 38.
147  Совда, С  39.
IЛ в 
_
БазарбаеваЗ. М\
  Қазіргі  казак тілі  интонациясынын  негіздері:  Оку  кұралы.  —

мазмүндық-қүрылымдық ерекшеліктерімен  катар  интонациялык ерекшелік- 
тері  де  бар.  Синтагма  мен  ырғақты  топ  поэзияның  кіші  формалары  болып 
табылатын  мак&гғмәтел,  нақыл  сөздерде  және  оның  көлемді  формалары  — 
көп  шумақты  өлеңдерде  де,  жырлар,  толгауларда да  орын  алып,  өзінін  ин-
поэзиядағы
ты топтардың түзілуінде,  қайталауында,  үйлесуінде белгілі тәртіп,  жүйе бо­
лады.  Соның  бәрі  интонацияда  көрініс  табады.  Силлабикалык  жүйелі  ыр- 
гақтьіқ  топтар  поэзия  тілінің  ұксастык  заңдылыктарына  икемделіп,  сөзде- 
рінің  буындарының  санына  дейін  реттеліп,  гармониялык  көркемдікпен 
ерекше түзіледі.  Ырғакты  топтардың,  бунактардын  арасында  дауыс  толкы* 
нының  ыргағымен  белгіленген сөз жігі  болады.  Олар  өз  ретімен  тармактар- 
ДЫҢ  ішінде,  аяғында  қайталанып  отырады.  Соның  арқасында,  шумактар-
дың, онын ішінде тармақтардын өзіне лайыкты  ырғакты-интонаииялык  кел- 
беті түзілсе керек.
Поэзия  тілінде  көбінесе  сөйлем  мүшелерінін  орны  ауысыл,  кейде  олар- 
ДЫҢ  біреуі  айтылмай,  толымды  сөйлемдердін  орнына  толымсыз  сөйлем. 
жалаң сөйлем  не жақсыз  сөйлемдер  пайда болып  ыкшамдалады.
Жалпы  поэзия  тілінде  дауыс  тонынын  жогары,  төмен  болып  келуіне 
байланысты  интонация  өрнегінін келбеті төмендегідей  кестемен бейнелене-
•  I  0
.149
4
3
1
жыраулар
жұмыр
енеді.  Бүған  дәлел  —   келтірілген  кес* 
тармактардың  болуы.  Абай  айткандай
Мұндай  ала-құла
«жымын
*
 
^  
^
  —”   —— 
ииицплпоіа  да
алар  орны  айрыкша.  Осы  сэтге  интонациянын  тональділігінен  гөрі  ұзакты-
ғы  үлкен  рөл  атқарады.  Ягни  акценттелген  ой  екпіні  түскен  сөзді  соза  оты- 
Рып>  айтылула  кемшін  буынның  орнын  буын  санымен  емес.  дауысгы  чы-
ұзактығымен
бағытта талдау
2
і

Шолпанды шыкқан күндей 
і
 іеп, (8)
3  2  --------------------------- 3
Май каңбақта ағалардын аты жусап жатыр деп,  (15)
2 --------------- ---  3  2________
Ак шаңдакты құрып қойған шатыр деп,  (11)
Жазыда көп-ак жорткан екенбіз (10)
2 -------------------------------------------------------
Арғымактың талдай  мойнын талдырып,  (11)
3
Үйде қалған арудын (7)
Ал иіндігін аудырып.  (7), —  
мұнда басқапарымен  салыстырғанда 3-тармактың буын  саны  ерекше  артып 
Т¥Р (15). Міне, осылай көршілерінен буын саны кілт артып кеткен тармакгы 
«өгейсітпей»  аитудың  (оқудың,  тыңдарманга  жеткізудің)  екі  түрлі  тәсілін 
қорытып  шығаруға  болады.  1-тәсіл,  аталмыш  тармақтын  соңғы  бунагы 
жылдам  айтылып,  кейінгі  тармақтың  сәйкес  бунағы  асыкпай,  соза  айтуды 
қажет етеді.  2-тәсіл,  буын саны асып турған тармактың алгашкы  бунагынан
соң кідірісті  (пауза) созатүсіп (бөліп айтып)  барып,  келесі  бунактардын  ин- 
тонациялық  ұзактылығын  сактай  айту.  Осыган  орай  В.  Е.  Холшевников
«өлеңді  сөйлеудің көне түрі  —  әуенмен  байланыскан  ыргакты  сөз,  ягни  ән. 
Әнмен  айтуда  әуен  ыргагы  сөз  ыргагынан  басым  гүседі:  буындардын  бірі 
жылдам  айтылса,  екіншілері  созып  айтуды  кажет етеді»  деген  пікір  айтады 
Сонымен  катар бұл жерде араб,  парсы тілдеріндегі  кұбылыс-пен  сәйкестікті 
байқауға болады.  Араб,  парсы  тілдерінде  созылынкы дауысты  дыбыс  кыска 
дауысты  дыбыспен  сапыстырғанда  екі  есе  ұзак  айтылады  да.  өленде  бір 
ұзын буын екі  қысқа буынға тең болады.
Дегенмен,  жыраулар  поэзиясындагы  жыр  жолдарының  басым  көпшілігі 
7-8  және  11  буынды  болып  келетініне  арнайы  статистикалық  шолу  жасау 
барысында  көзіміз  жетті.  Бұл  —   жалпы  қазақ  поэзиясында  ең  көп  қолда- 
нылатын  өлең  өлшемдері.  Алты  буынды,  одан  да  қысқарақ  төрт  буынды

өлең сиректеу кездеседі.  Он  төрт,  он  бес буынды  өлендердін тармагы  кұра- 
ма болып келеді150.
Ал  поэзияда  кездесетін түрлі  сөйлемдер  өзінің күрылымына,  мағынасы-
на,  мақсатьіна қарай,  интонацияның  барлык компоненттерін  (әуен,  каркын,
интенсивтілік,  ұзақтылық,  пауза)  бір-бірімен  байланыстырып,  козғалыска
түсіреді  де,  олар  сол  интонацияның  интонемасын  сызады15'.  Енді  осы  жиі
кездесетін  жыр-толғау  үлгілерінің  интонациялык  ерекшеліктерін  кестемен 
бейнелесек, төмендегідей болады:
а) 
7 буынды жырдың интонациялык ерекшеліктері:

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: