Н. Ж. Жақашов, Ж. Ж. Бекмағамбетова, М. Е. Жоламанов, Қ.Қ. Тоғызбаева
жүктеу/скачать 9,48 Mb.
|
Учебник Гигиена-каз
- Бұл бет үшін навигация:
- 9.4.- кесте Балалардың дене дамуын кешендік әдіспен бағалау сызбасы
- 9.5.- кесте Балалар мен жасөспірімдерді дене дамуының әр түрлі дәрежесіне байланысты аурулар дамуының қауіп–қатер топтары.
- Морфологиялық-функционалдық көрсеткіштері Биологиялық даму деңгейі
- 4. Секулярлық тренд және қазіргі кезеңдегі балалардың өсу және даму ерекшеліктері
| 9.3.- кесте
Оқушылардың биологиялық даму деңгейінің көрсеткіштері.
Бала ағзасының биологиялық даму деңгейімен қатар, морфологиялық-функционалдық көрсеткіштерін, олардың өзара байланысын бағалауға мүмкіндік беретін әдіс - дене дамуын бағалаудың кешенді әдісі. Ол 2 кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңінде, жоғарыда көрсетілген белгілер бойынша баланың биологиялық жасы бағаланады. Биологиялық даму жөнінде қорытындының 3 түрі болуы мүмкін: биологиялық жасы төл құжаттық жасына сәйкес келеді, төл құжаттық жастан артта қалған немесе озып кеткен. Биологиялық жастың артта қалғандығы немесе озып кеткендігі жөнінде, көпшілік көрсеткіштері бойынша 2 немесе одан да көп жасқа артта қалуы, әлде озып кетуі болса ғана, айтуға болады. Кешенді әдістің екінші кезеңінде регрессия шкалалары бойынша даму үйлесімділігі анықталады. Биологиялық дамудың - жасына сәйкес, жасынан артта қалған немесе озып кеткен - кез келген деңгейінде, дененің дамуы үйлесімді, үйлесімді емес, үйлесімділігі күрт өзгерген болуы мүмкін (9.4.- кесте). 9.4.- кесте Балалардың дене дамуын кешендік әдіспен бағалау сызбасы
Қазіргі кезде дене дамуын бағалаудың центильдік әдісі кеңінен таралған. Ол әдістің ерекшеліктеріне жеткілікті дәрежеде объективтілігі, қарапайымдығы және қолданылу ыңғайлығы, қосымша есептеулер жүргізудің қажеті болмауы жатады. Әдетте, әрқайсысы жеке қарастырылатын, бірнеше белгілері: дене ұзындығы мен массасы, BMI, кеуде торының шеңбері, тері асты май қабатының қалыңдығы, қол бұлшық етінің күші, ӨТС, артериалық қан қысымы, пульс жиілігі және т.б. құрамына кіретін, бір өлшемді центильдік шкалалар қолданылады. Екі өлшемді центильдік шкалаларда даму үйлесімділігін анықтауға мүмкіндік беретін, дене дамуының 2 басты белгілері: дене ұзындығы мен массасының өзара байланысы берілген. Центильдік әдісте кез келген белгінің барлық мөлшерлерін, мысалы, белгілі бір жастағы балалардың дене массасының мөлшерлерін кіші мәнінен үлкеніне қарай өсу реті бойынша реттелген түрдегі қатарда орналастырады. Бұл қатарды 100 бөлікке (центилььдерге) бөледі. Әдетте, центильдік кестелерде барлық центильдер емес, тек қана 7 белгіленген – 3, 10, 25, 50, 75, 90, 97 центильдер беріледі. Белгіленген центилььдер арасында 8 - центильдік аралықтар түзіледі. Бірінші аралыққа 0–3 центильдерге (өте төмен), екіншіге – 3–10 центильдерге (төмен), үшіншіге – 10–25 центильдерге (төмендеген), төртіншіге – 25–50 центильдерге (орташа), бесіншіге 50-75 центильдерге (орташа), алтыншыға – 75–90 центильдерге (жоғарылаған), жетіншіге – 90–97 центильдерге (жоғары) және сегізіншіге 97–100 центильдерге жататын (өте жоғары) белгілердің мөлшерлері кіреді. Баланы тексеріп, оның даму көрсеткіштерінің мөлшері, аралықтардың қайсысына кіретінін анықтайды. Дене дамуының қалыпты түріне 3–6 аралықтар арасындағы, яғни 10 - 90 центильдер зонасында жататын және сау балалардың 80%–да кездесетін белгілер жатады.. Егер дене ұзындығының көрсеткіштері 3–7 зонасында, ал дене салмағы 3–6 зонасында жатса, онда дамуы қалыпты болып саналады. 1 және 8 центильдік аралықтарға жататын көрсеткіштер дененің дамуында ауытқулар бар екенін көрсетеді және балаға диагностикалық тексеру жүргізуді қажет етеді. Көрсеткіштері 2- және 7- аралықтарға түсетін балалар қауіп–қатер тобына жатады, олар үнемі динамикалық бақылауда болуы қажет. Центильдік кестелер бойынша жекелеген белгілерді ғана емес, дамудың үйлесімділігін де бағалауға болады. Егер дене массасы мен ұзындығының өлшемдері бір аралықта немесе көршілес аралықтарда да болса, онда дене дамуы үйлесімді болып саналады. Егер олар орналасқан аралықтардың айырмашылығы 3 аралыққа жетсе, үйлесімді емес, ал айырмашылығы одан да артық болса – үйлесімділігі күрт өзгерген болып есептеледі. Дененің дамуын скрининг бағалау мақсатында екі өлшемді центильдік номограммалар кеңінен қолданылады (Ю.П. Пивоваров, 2001). Сөзсіз артықшылықтарына қарамастан, центильдік әдіс баланың биологиялық дамуын бағалауға мүмкіндік бермейді. Бірақ, ол, көп еңбекті талап ететін регрессия шкалалары бойынша морфологиялық - функционалдық жағдайды бағалау әдісін алмастыра отырып, дененің дамуын кешендік бағалауда ойдағыдай қолданылады. Биологиялық дамудың артта қалуы немесе озып кетуі және морфологиялық-функционалдық көрсеткіштердің үйлесімді еместігі денсаулық жағдайында ауытқулар бар екенін көрсетеді. Дене дамуының үйлесімсіздігінің және биологиялық дамудың бұзылыстарының дәрежесі жоғарылаған сайын, аурулардың даму қаупі одан әрі артады. Сондықтан балалардың дене дамуын жекелей бағалаған кезде, оларды төмендегідей қауіп–қатер топтарына бөлуге болады (В.Р. Кучма,2001, 9.5.- кесте). 9.5.- кесте Балалар мен жасөспірімдерді дене дамуының әр түрлі дәрежесіне байланысты аурулар дамуының қауіп–қатер топтары.
4. Секулярлық тренд және қазіргі кезеңдегі балалардың өсу және даму ерекшеліктері Адам биологиясында бірнеше ұрпақтар бойы жүретін өзгерістер, «секулярлық тренд» - ғасырлық дамудың бағыты деп аталады. Соңғы жүз жылдықта секулярлық тренд адам денесі өлшемдерінің және репродуктивті кезеңінің ұзақтығының өсуімен, өмір сүрудің ұзаруымен, сонымен қатар, балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен даму үрдістерінің өзгеруімен сипатталады. 20 жүзжылдықта секулярлық трендінің ерекшелігі, өсу мен дамудың акселерациясы болды. Қазіргі кезеңде акцелерация үрдісі тұрақтануымен және децелерацияның (ретардация) біртіндеп жоғарылауымен алмаса бастады. Акселерация дегеніміз бұрынғы ұрпақпен салыстарғанда, даму мен өсу қарқынының жылдамдауы, ал децелерация – баяулауы. 40 жылдардың өзінде басталған, өсу мен даму акселерациясы ең жоғарғы деңгейіне жетіп, 20 ғасырдың 60–80 жылдарында барлық жерде байқалды, ал оның ең шарықтау шыңы 70 жылдарда болды. Акселерация балалардың барлық даму кезеңдерін, тіпті құрсақішілік кезеңіне дейін қамтыды. 1 жасқа дейінгі балаларда 1 ай бұрын дене массасы екі еселеніп, еңбектерінің ерте сүйектенуі байқалды. Сүт тістерінің тұрақты тістерге ауысуы, ғасыр басындағыға қарағанда, орта есеппен, 1 жыл ертерек аяқтала бастады. Едәуір айырмашылықтар дене өлшемдері мен жыныстық жетілу мерзімдерінде де байқалды. Әсіресе, олар жасөспірімдік кезеңде айқын білінді. 80 жылдарда 15 жасар оқушылардың бойы, 20 жылдардың басындағы өз қатарларынан 15 см–ге, ал салмағы 16 кг–ға жоғары болды. Дене ұзындығы әр он жылдықта, орта есеппен, 2 см–ге жоғарылап отырды. Menarche пайда болатын жас 15 жастан 12 жас 7 айға дейін, ал қалқан шеміршігінің даму мерзімі – 9 айға, дауыстың өзгеруі – 3 айға, қасаға мен қолтықтың түктенуі – 5–5,5 айға азайды. Акселерация үрдісін анықтауда көптеген гипотезалар ұсынылады. Атап айқанда, табиғи және антропогенді сыртқы орта факторларының әсеріне: күн радиациясының циклдік белсенділігіне, ғарыштық сәулеленуге, электромагниттік фон мен электромагниттік ластағыштарға, тамақтанудың жақсаруына, урбанизацияға, қазіргі қоғамдағы өмір салтына көп көңіл бөлінеді. Сондай–ақ, балалар арасындағы жұқпалы аурулардың төмендеуінің, тұрмыс жағдайларының, оқу мен тәрбиенің жақсаруының да өзіндік қосар үлесі бар екенін теріске шығаруға болмайды. Ішкі - генетикалық фактордың да маңызы аз емес. Акселерация, аралас некелердің көбеюі нәтижесінде, гетерозиготтылықтың күшеюі салдарынан, сондай–ақ, ағзаның қоршаған орта факторларының циклді өзгерістеріне генетикалық жоспарланған бейімділігінің пайда болуынан дамыды деген ұғымдар бар. 20 ғасырдың соңынан бастап, балалар ағзасының өсуі мен даму үрдісінің ретардацияға көшуі байқалды. 80 жылдардың өзінде–ақ, балалар мен жасөспірімдердің функционалдық көрсеткіштерінің, ал 90 жылдарда - бойдың өсуі мен дене массасының және басқа соматометриялық көрсеткіштерінің төмендегені байқалды. Қазіргі кездегі балалардың ішінде, дене бітімінің “грацилизациясы” деп аталатын, дененің барлық ені мен құлашы өлшемдерінің төмендеуі, әсіресе қолайсыз болып саналатын - кеуде торы мен жамбастың сагиталдық және көлденең өлшемдерінің кішіреюі жиі кездесетін болды. Дене массалары жеткіліксіз немесе артық оқушылардың пайызы 2 есеге жуық өсті, сондай–ақ, биологиялық жасы күнтізбелік жасынан артта қалған балалардың, әсіресе қыздардың, пайыздық саны жоғарылады. Балалар мен жасөспірімдердің дене өсуіндегі теріс өзгерістер, олардағы бейімделу қабілеті мен денсаулық деңгейінің төмендегенін дәлелдейді. Ретардацияның даму себептері толығымен белгісіз болса да, оның дамуындағы әлеуметтік–экономикалық жағдайлар мен экологиялық факторлардың сөзсіз рөлі, балалар мен жасөспірімдердің тіршілік ету жағдайларын сауықтыру мәселелерін шешуді қажет етеді. жүктеу/скачать 9,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||