Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

159
лескенімен, басымдықтары бойынша иерархияға тізілгенімен 

және өзінің кезектілігі бойынша оңтайлы екендігімен анықта-

лады.

Басқару шешімдерін қабылдау процестері шешім шыға-

рудың жалпы циклі бойынша проблеманы тану мен қоя білу-
ден, бақылау мен түзетуге дейін таралады. Олардың жиын-
тығы басқару шешімдерін шығару, қабылдау және іске асыру 
жөніндегі уақытша құрылымдық операциялар болып табы-
лады.

Басқару шешімдерін қабылдау процестерінің 

феноменологиясы 
Бұл ұғым басқару шешімдерін шығару мен қабылдау кезінде 

байқалатын мінез-құлықтық құбылыстар мен заңдылықтар жиын-

тығын білдіреді. Олар тек шешім процестеріне ілесіп қана қой-
май, олардың жүру барысын да реттейді.
Басқару шешімдерін қабылдау процестерінің жалпы фе- 
номенологиясына жеке және топтық таңдауға тән негізгі
құбылыстар кіреді. Бұл процестер әлеуметтік және ұйымдық 
тұрғыдан жүзеге асады, сондықтан да олар жалпы көпте-
ген әлеуметтік-психологиялық құбылыстарға таралады. Басқа-
ру шешімдерін қабылдау процестерінің жалпы феномено-
логиясында құбылыстардың негізгі төрт тобын атап көрсе- 
теді:
1) Басқару шешімдерін қабылдау процестерін сипаттайтын, 

нәтижесінде олардың жеке таңдауға тиесілі құбылыстар;

2) Басқару шешімдерін қабылдау процестерінде олардың 


топтық сипатына байланысты туындайтын құбылыстар;
3) басқару шешімдерінің өзіндік құбылыстары; 
4) Басқару шешімдерін қабылдау процестерінің жалпы әлеу-
меттік-психологиялық құбылыстары. 
Басқару шешімдерін қабылдау процестерінде жеке таңдауға
тән құбылыстар, яғни адамның ақпараттық процестерінің психо-
логиялық ерекшеліктерімен ерекшеленетін таңдау деформация-
сы (танымдық ауытқулар) күшейе түседі. Оларға репрезентатив-
тілік эвристикасы, әлеуметтік перцепция жетімділігі, нақтылы-

160
ғы, қателіктері кіреді. Сондай-ақ алғашқы баламалық өзін бекіту 

құбылысы ретінде белгілі «инерциялық әсер» орын алады [30,

31, 32]. 


Танымдық консерватизм және радикализм әсерлері де бар.
Біріншісі ең шынайы баламаның мәнділігі мен шынайылығын 
төмендетумен, ал екіншісі қарама-қарсы ағыммен сипатталады.
«Кездейсоқ оқиғалардың квазиреттеулік елестері (иллюзия-
сы)» құбылыстары орын алады. Мұндай бағдардың тұрмыстық
эквиваленті – «снаряд бір шұңқырға екі рет түспейді». 
Таңдау процестерінде өздерінің бағытталуы бойынша қара-
ма-қарсы, ықтималдықтарды теңестіру принципі («центрация» 
әсері) және ықтималдық деформация құбылысы сияқты жағ-
дайлар байқалады. 
«Жалған себеп қателігі» орын алады. Оған мәні бойынша,
сырттай ұқсас екі кездейсоқ оқиға өзара түзеушілер ретінде ба-
ғаланатын «елестік коррекция» құбылысы ұқсас.
Субъективтік әсерлердің қажетті әртектілігіне деген бағдар 
тән. Егер адам алдын ала кездейсоқ оқиғалармен кездессе, онда
оның оларға жауабы да кездейсоқ, әртекті болуға тиіс, ал әсер-
лердің кез келген біртектілігі қателік ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар жеке таңдау процестерінде адамның тұлға-
лық ерекшеліктері саласымен байланыстағы әлдеқайда күрделі
және кешенді психологиялық құбылыстары да байқалады.
Олар:
1. «Реактивтік кедергі» әсері (Дж. Брем). Ол кез келген сырт-

қы қысым адамның тыйым салынған іс-әрекетті жүзеге асыруға

(«тыйымда жеміс тәтті») бағытталған күшті кері әсерін туғыза-
тынына негізделген. Керісінше, реактивтік кедергі адамға бел-
гілі бір баламаны таңдау немесе қандай да бір іс-әрекетті жүзеге 
асыру «көбірек ұсынылған» жағдайда туындайды.
2. «Кері ойлау» әсері, ол туралы (Фишхофф құбылысы) «Мен 
осылай болатынын білгенмін» – адамның мұндай әсері жағдай-
дың нақты бағасын бұрмалайды және өткен баламалық тәжіри-
бенің қалыптасуына ықпал етеді. Өз пікірінің қатесіздік елесі
туындайды. Осының арқасында адамның өзін-өзі бағалауы және 
болашаққа деген болжауға сенімділігі артады. Міне, осы жетек-
шіге тән бұл құбылыс болуының психологиялық себебі болады. 

161
3. Жеке шартталғандар қатарына жоғарыда сипатталған

жүктеу/скачать 1,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: