Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

316 

 

рейтойларын атап өткенде көптеген ойлар туындаған. Шынында 

да  өз  заманында  бұл  бабаларымыз  ел  бастаған  көсем,  сөз  бас-

таған шешен ретінде танылған еді.  

Сонда  бізді  толғандыратыны:  неге  біз  патшалық  отарлауға 

дейін  мұрты  бұзылмаған  ел  басқарудың  тамаша  үрдісі  –  билер 

алқасын  қайта  жандандырмаймыз  деген  ой  еді.  Бізге,  енді  ғана 

егемендіктің  дәмін  тата  бастаған  іргелі  елге,  ғасырлар  бойы 

жалғасқан халықтық дәстүрді неге қайта жаңғыртпасқа?  

Талғам таразысына салып көрейікші. Қашан қазақ жері отар-

лау саясатының құрсауына түскенге дейін билер алқасы арқылы 

дау-дамай, жанжал ғана емес, азаматтық, елдік, рулық мәні бар 

мәселелер кең көлемде шешіліп отырды.  

Билердің басқаруы өмірдің, күнделікті тіршіліктің қажеттігі-

нен  туындаған,  қазақтың  ұлттық  табиғаттына  сай  келетін.  «Бас 

жарылса  –  бөрік  ішінде,  қол  сынса  –  жең  ішінде»  деп,  қандай 

шаруаны  болмасын  сабырлықпен,  көптің  қатысуымен,  елдің 

төрелік етуімен, билердің билік құруымен шешіп отыратын. Со-

ның  арқасында  ешкімді  итжеккенге  айдатпаған,  абақты,  түрме 

тұрғызудың  қажеттілігі  болмаған.  Бітім,  құн  беру,  келісімге 

келу,  ағайыншылық  жолдарымен  талай  күрделі  мәселенің  күр-

меуі шешілген. Қандай мәселені де әр елдің, әр ауылдың билері, 

ақсақалдары үнемі әділдікпен шешіп отырған.  

Әрдайым  қара  қылды  қақ  жарған  әділдікті  берік  сақтаған. 

Халқымыздың  ежелден  ұстанымы  осындай  болған.  «Тура  биде 

туған  жоқ,  туғанды  биде  иман  жоқ»  деген  мақал  халықтың 

тәжірибесінен алынған.  

Қазақта «Он үште – отау иесі, он алтыда – ордаға кіреді» деген 

сөз  бар.  Өйткені  16  жас  –  кәмелет  жасы.  Ордаға  кіреді  деген  сөз 

осы  жаста  хан  сайлауға,  би  сайлауға,  әлеуметтік  маңызы  бар 

мәселелерді  шешуге  қатысады  деген  ұғымды  білдіреді.  Ал  халық 

сынынан өтіп, ақыл-парасатымен танылған балалар 16 жасында би 

болып сайланған, ел басқару ісіне араласқан.  

Біздің  білуімізше,  билер  беделі  мен  орнына  қарай:  төбе  би, 

төтенше  би,  жеке  би,  бітуа  би,  аға  би,  бала  би  болып  келеді. 

Әркімнің  өзінің  билік  айтатын,  пәтуаға  шақыратын  тұстары 

болған.  Мәселен,  төтенше  би  шұғыл  мазмұндағы  мәселелерді 

шешкен.  Бұл  –  тұрақты  би  емес,  мұндай  мәртебенің  қай-қай-

317 

 

сысы  да  билердің  кеңесуімен  ғана  берілген.  Өздері  «мына  мә-

селеде  пәленшенің  білігі  бар,  соны  белгілесек»  деп  отырған. 

Әрмен қарай қалай алып кетеді, ол сол бидің парасат-пайымына 

байланысты  болған.  Әдетте  би  атаулы  өзінің  ойын  дәлелдеп 

шығатын,  соған  үлкен  дайындығы  бар,  өмірлік-пәлсапалық  тә-

жірибесі  мол,  құқықтық  мәселелерді  терең  меңгерген  адамдар-

дан  іріктелген.  Аңғаратын  бір  жәйт,  қазақта  билердің  айтқан-

дарына  бәрі  де  мойынсұнған,  бұл  бір  қаймағы  бұзылмаған 

елдіктің әдемі нышандары.  

Қазақ  халқының  тұңғыш  аудармашысы,  публицист  және  про-

гресшіл бағыт ұстаған ағартушы-демократ Дінмұхамед Ғазыұлы 

Сұлтанғазин  (1897-1917/18)  өз  зерттеулерінде  Ш.  Уәлиханов 

сияқты қазақ қоғамындағы билер сотының тиімді және гуманис-

тік сипаттағы нышандарына ерекше назар аударған [67].  

Қазақтың билер сотының демократиялық және ұлттық ерек-

шеліктерге  сай  келетіні  хақында  ерекше  толғаныспен  жазады. 

Билер  сотының  жағымды,  бюрократиялық  сипаттардан  мүлдем 

ала жақтарын мақтанышпен көрсетеді. 

Сұлтанғазин  билердің  ертеректе  сайланбағанын,  ақсақалдар 

өздерінің  халық  дәстүрлерін  жақсы  білгендіктен  би  боп  таныл-

ғандарын айтады. Билердің шешімдерін ешкім өзгертпеген, тіпті 

хандардың өзі билердің ісіне араласпаған, тіпті шешімдерін бұза 

аламаған.  

Бұрынғы  және  қазіргі  қазақ  қауымына  белгілі  заңгер,  сая-

сатшы  Дінмұхамед  Сұлтанғазиннің  бұл  пікірінен  мынаны  аң-

ғаруға болады. Билер сотының шешімі дауласқан екі жақтың да 

талаптарына  сай  келіп  отырған,  билердің  іс  бойынша  айтқан 

билігіне даугер де, айыпкер де риза болған. Егер бір жақ шыға-

рылған билікке риза болмаса шешім әділетсіз деп танылған.  

Қазан төңкерісіне дейінгі билер сотының тәжірибесіне небір 

күрделі істер бойынша шығарылған үкімнің әділеттілігіне бүкіл 

ел риза болып отырған. 

Қазақтағы билердің дауға кесік айту дәстүрі туралы Әлихан 

Бөкейхановтың  еңбектерінен  де  кездестіруге  болады.  Оның 

«Қазақ»  газетінің  1913  жылғы  21-санында  жарық  көрген  «Бас 

қосу  турасында»  деген  мақаласында  қазақ  халқының  дәстүрлі 

салтындағы  үлкен  жиынға  әр  рудың  сөзін  ұстап  баратын  адам-

318 

 

ның,  ақсақалдың,  бидің  қазіргі  дәуірдегі  көпшілік  атынан  сай-

ланып,  қызмет  ететін  депутатпен  орайлас  екендігі  салысты- 

рып  көрсеткенін  байқаймыз.  Ендігі  уақытта,  орысқа  қара- 

ған  заманда  қазақтар  бас  қосып,  іс  жасау  үшін,  өз  ішіндегі 

алауыздықты,  әрі  тарт,  бері  тарт  берекесіздікті  құрту  керек 

деген ой айтады.  

Байдың, мықтының, атқамінерлердің шабындыққа, егін жаю-

ға,  жаз  қонысқа,  қыс  тебінге  жасайтын  зорлықтарын  айғақ- 

тап,  мұжық  арасындағы  жерді  пайдаланудағы  бірауызды- 

лық,  әділеттілік  қазақ  шаруаларына  үлгі  ретінде  тартылады. 

Орыс заңына бір жолата бас ию, ескі шариғат шарттарын орын-

дау  –  осы  секілді  екінің  біріне  жығылған  үзілді-кесілді  таң-

даудың дәл қазіргі күнде қазақ тұрмысына келмейтіндігін автор 

«Тағы  да  би  хәм  билік»  атты  мақаласында  айта  келіп,  заманға 

лайық,  екі  бағыттың  да  тиімді  рәсімдерін  алған  жолды  жөн 

көреді. 

Халықтың  осындай  қарапайым  тәжірибесінен  туындаған 

қазылық институт, билік-төрелік айту әдеті қалыптасқан.  

Билер  институтындағы  ұлы  тұлғалар.  Қазақ  еліндегі  билер 

институтындағы ұлы тұлғалар туралы сөз еткенде қазақ жерінің 

тұтастығына  өлшеусіз  үлес  қосқан  халқымыздың  үш  данасы, 

ұлтжанды  үш  кемеңгер  Төлеби,  Қазыбек  би,  Әйтеке  билердің 

қазақ  сахарасының  7  салада,  7  бағыт-бағдарда,  7  бапты  жар-

ғысын саралағанын айтпасқа болмайды. Қожаберген жыраудың 

«Жеті жарғы» дастанында:  

Шығайдан соң орнына Тәуке қалды,  

Кезінде Әз Тәуке деп атақ алды.  

Қазыбек, Төле би, Әйтеке ақылшы боп, 

Дейтұғын «Жеті жарғы» заң шығарды, – деуі осыдан. 

«Жеті жарғы» ғұмыр кешу салты бір, төскейде малы, төсекте 

басы  қосылған  үш  халықтың  мүддесіне  қызмет  ететін,  халық-

аралық ережеге сәйкес көтерілген ел билеу заңы деуге болады.  

Тәуке  хан  1680  жылы  хан  сайланып,  сонымен  қоса  Хан 

кеңесіне  қарақалпақ  Сасық  би,  Мұхамед  би,  қырғыз  Көкім  би, 

кіші  жүздің  атынан  айыр  тілді  алшын  Әйтеке  би,  ұлы  жүзден 

үйсін Төле би, орта жүзден арғын Қаз дауысты Қазыбек би сай-

ланады. 

319 

 

Алты  бидің  ең  жасы  үлкені,  Тәукенің  әкесі  Жәңгір  ханның 

кеңесшісі  болған  қарақалпақ  Сасық  биді  Хан  кеңесін  басқа-

ратын кемеңгер билікке сайлады.  

1684  жылы  көктемде  Хан  кеңесінде  қабылданған  «Жеті 

жарғыны» жазғандардың бірі төртқара Бәйбекұлы Әйтеке (1644-

1700) – Тұран жұртының ортақ перзенті, қазақ халқының киелі 

отбасынан  өсіп-өнген,  парасатты,  талғамы  жоғары,  әруақты, 

халқына қадірлі азамат. Бабасы Жалаңтөс батырдың әскери мек-

тебінен  тәлім  алған  Әйтеке  би  де,  өзге  билер  де  қазақ  хан-

дығының саяси бірлігін нығайтуды, тәуелсіздігін сақтап қалуды 

көздеп,  Тәуке  ханға  бір  сардарға  бағынған,  соғыс  өнеріне 

жаттықтырылған  тұрақты  халық  жасағын  құруды  ұсынады. 

Бірақ  уақытша  болса  да  қазақ  жүздерінің  басын  қосып,  өзара 

қақтығысуларды тоқтатқан Тәуке хан қолындағы қарулы билікті 

әлдебіреуге ұстатқысы келмей, бұл пікірге мән бермейді.  

Қарадан  шыққан әскери  элита, елге билік  айтқан шешендер 

мен  көсемдер  хан  тірегіне  айналады.  Хандық  билік  жүйесі  мен 

ақыл-күштің  тетігі  –  батырлар  мен  билер  билігіне  осылай 

ұласты.  Билер  мен  батырлар  әкелген  қара  халықтың  рухы 

хандық  өктемдікті  шектей  білді.  Бүкіл  қазақтық  мәжіліс,  бүкіл 

қазақтық  негізгі  заң,  үш  жүздің  бірлігі,  ынтымағы  осылай 

туындады,  ұлттық  сана  халық  көңіліне  осылай  ұялады.  Ен  да-

лада өз құдіреті – ел құдіретіне айналғандықтан хандық билікті 

ең  биік  тұғырға  қондырған  әз  Тәукеге  Төле  би,  Қазыбек  би, 

Әйтеке  бидің  Абылай  ханға  Бұқар  жыраудың  тоқтау  сала  алуы 

осыдан [67].  

Қазақ  халқының  ұлттық  санасының  қайнар  басында  хал-

қымыздың  үш  кемеңгер  билері  Төле  би,  Қаз  дауысты  Қазыбек 

би, Әйтеке би тұрғаны хақ.  

Билер  қаншама  дана  болса  да  өздеріне  сын  көзбен  қарап, 

кемшіліктерін де көре білген. Оны біз Қаз дауысты Қазыбектің 

мына бір айтқандарынан байқаймыз:  

Асқар тау, сенде бір мін бар – асу бермейсің,  

Тасқын су, сенде бір мін бар – өткел бермейсің,  

Билер, сендерде бір мін бар – басқаға сөз бермейсің. 

Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлы 18 жасынан бастап қазақ 

елі  басынан  кешірген  тағдыр  тауқыметінің,  алмағайып  замана 

320 

 

оқиғаларының куәгері, Орта жүздің төбе биі, шешендік өнердің 

маңдай  алды  өкілі  ретінде  еліміздің  тарихында  мәңгілік  орын 

алған  аса  ірі  тұлға.  Ол  қазақ  халқының  біртұтас,  дербес  мем-

лекетін  құруға  және  оны  нығайтуға  қатынасқан  ірі  мемлекет 

қайраткері.  Сонымен  қатар  Қазыбек  би  өз  тұсындағы  ханда-

рының ақылшысы, мемлекет аралық шиеленістерді бейбіт жол-

мен  реттеуді  жақтаған  парасатты  елші-мәмлегер,  дипломат  та 

бола білген. Қазыбек бидің беделі мен ықпалына қазақ хандары 

ғана емес, ұлы империялардың әкімшіліктері де сүйенген. Атап 

айтқанда,  1761  жылы  Қытай  империясының  елшілігі,  1762 

жылы орыс мемлекеті әкімшілігінің өкілдері оған арнайы келіп 

қайтқан. 

Сол  дәуірдің  даналары  туралы  айтқанда,  үш  жүздің  атақты 

билерінің өкшесін басқан, кемеңгерлігі тасқан, шешендігі асқан, 

бір өзі дала академиясы болған, өзі би, өзі жырау, өзі дипломат, 

өзі мемлекет қайраткері, замана данасы, қазақ мемлекетін бүкіл 

еуразиялық  биікке  көтеруге  үлкен  үлес  қосқан  Бұқар  жырауды 

да  атамасқа  болмайды.  Мұхтар  Әуезов  айтып  кеткендей, 

«тыныштық  заманда  қиюы  қашып,  арасы  ашылған  қарындасты 

табыстырып,  қысылшаң  заманда  сасқан  елге  жол  табатын,  бет 

нұсқайтын,  кемеңгер,  көрегені  болған»  билер  мен  жыраулар 

қазақ тарихында легион десе де болады. 

Тарих  тақырыбына  жазып  жүрген  тамаша  қаламгер  Мұқтар 

Мағауиннің дәлелдегеніндей, Тәуке ханның тұсында Бұқар жырау 

«Ордадағы белді би, батагөй ақсақалдардың бірі» болды. Ардақты 

ағалары Төле би, Қаз дауысты Қазыбек пен Әйтеке сияқты даналар 

мектебінен өтіп, «Жеті жарғыны» жазуға қатысты.  

Ол  халық  бабасына,  халық  данасына  айналды.  Абылайхан, 

Бұқар жырау барша билікке қатысқан қауым ұлт тұтастығының, 

біріккен мемлекеттердің идеологиясын қалыптастырды. Ұлттық, 

халықтық  ағынның  жыршысы,  ұйытқысы  Бұқар  жырау  ұлт 

санасының қайнар бұлағының бастауы бола білді. 

Дала демократиясы көшпелілер өркениетінде басқадай өзге-

ше  сипат  алды.  Кейіннен  қазақ  мемлекеттігі  қожырап,  хансы-

мақтар  отаршыл  жүйеге  сүйеніп,  осы  дала  демократиясының 

қалыптасқан  қаймағын  бұзған  кезде,  Сырым,  Исатайлар  Абы-

лайхан  заманын  көкседі.  Билік  пирамидасындағы  халықтық, 

321 

 

батырлық, билік арналарының жоғалып, олардың орнына импе-

риялық  диктат,  озбырлық  талау,  таптық  езу  арнасы  күш  ала 

бастаған  кезде  батырлар  мен  билерді,  шаруаларды  бұқара 

қауымды  аңсады.  Қазақ  батырлары  мен  билері  Сырым,  Исатай 

батырлар  дабыл  қағып  күрес  алаңына  шықты.  Әулие  дананың 

қазақ халқының тарихындағы орны осындай.  

Орыс әкімдері қазақ даласын хансыз басқарудың сан жолдарын 

қарастыра бастағанда-ақ тек төрелермен ғана ақылдасқан екен. Ал 

төрелер  «қара  қазақ  өзін-өзі  басқаруға,  әлі  жетілмеген,  ол  халық-

тың бағына қарай құдай-тағала басына бізді қойған», деп сендірген 

екен. 1822 жылы қабылданған белгілі «Орта жүз қазақтары үшін» 

атты  жарғыға  «Округтарға  аға  сұлтан  төрелерден  сайланады» 

деген  баптың  енуіне  осы  сөздер  себеп  болғаны  сөзсіз.  Патшалық 

Ресейдің көзалдында қарапайым қазақтың да ел басқара алатынын 

дәлелдеген Орта жүздегі Айдаболдың Едігесінен туған Шоң (1754-

1836) болды. Ол «қарадан» аға би сұлтан болған тұңғыш би. Содан 

кейін  Шоң  салған  ізбен  Шорманның,  оның  баласы  Мұсаның, 

Тұрсынбай  Боштайының,  Сатыбалды  Қазанқапының,  Өскенбай 

Құнанбайының,  Жайық  Ыбырайының,  Зілқара  Мұсатының,  Есте-

мес  Есенейдің  әр  кезеңдерде  әр  округтарға  аға  сұлтан  болып 

тағайындалғаны тарихтан аян.  

Шоң  өмірінде  Керекуден  асып  ешқайда  бармаса  да  қала 

салып, отырықшылыққа айналған халық ұрпағының қауіп-қатер, 

ауру-сырқауға,  ұшырамай  өсетінін,  еңбектің  неше  түрлісімен, 

оқу-жазуды  дамытуға  болатынын  мойындаған  жан.  Шоң  өзінің 

ақыл-парасат, алғыр істерімен қара қазақтың да ел басқара ала-

тынын әкімдерге дәлелдеп шығу мақсатын ұстанған.  

Осы  тұста  Шоңға  жолыққан  поляк  демократ-жазушысы 

Адольф Янушкевич 1846 жылы Парижде шыққан «Күнделіктер 

мен хаттар» атты кітабында: «Шоң үлкен адам болған. Елді әрі 

ақылды,  әрі  әділ  және  іскер  басқарғаны  сонша,  оның  өкіметіне 

хандар  да  қызыға  қараған.  Ол  заманда  төрелер  халықты  қатты 

қанаған екен. Шоң оларды өзі билеген аймақтан аластатып, хал-

қының  шексіз  сүйіспеншілігіне  бөленген»,  деген  сөз  қалдыруы 

бекер болмаса керек [68].  

Демек,  би  –  билеуші  ғана  емес,  сонымен  қатар  білім  мен 

өнер иесі, яғни өз заманының тарихшысы, заңшысы, ақылшысы.  

322 

 

Қазақ  сөз  қадірін  білген  халық,  сөзге  тоқтаған  халық.  Қа-

сиетті сөз – киелі сөз екенін білген халық. «Бас кеспек болса да 

тіл кеспек жоқ» деп айтарын айтқан халық. Үш би айта білді, Әз 

Тәуке хан, Абылай хан тыңдай білді, бағалай білді.  

Осы уақытқа дейін біз  «хан» деген сөзге үрке қарап келдік. 

Оларды «ақ дегені – алғыс, қара дегені – қарғыс» өктем әмірші 

деп  білдік.  Шындығына  келгенде,  қазақ  сахарасында  ел  билеу-

шілердің  демократиялық  жолын  ұстағанын  сол  заманның  куә-

гері  –  жыраулар  поэзиясынан  да  байқау  қиын  емес.  Мәселен, 

Бұқар  жыраудың  көп  толғауларында  Абылай  хан  атына  үлкен 

сындар  айтылады.  Хан  болса,  көбіне-көп  жырау  сөзімен  есеп-

тесіп  отырған,  сөзін  жерге  тастамаған.  Мұның  өзі  ел  басқару 

ісіндегі демократияның бір көрінісі. 

Әдетте хан өз ордасына үш жүзден кеңесшілер жинаған. Бұл 

– Хан кеңесі деп аталған. Осы Кеңестің шешімін орындауға хан 

міндетті  болған.  Әз  Тәукенің  хандық  дәуірі  кезінен  жеткен 

«Күлтөбенің басында күнде кеңес» деген сөз бар. 

Әз  Тәуке  хан  барша  мемлекеттік  мәселелерді  ел  жіберген 

өкілдерімен кеңесіп, шешіп отырған. Хан әділ шешімге осындай 

жолмен  келген.  Қазақ  тұрмысындағы  ең  қиын  дау  –  жер  дауы, 

жесір дауы кезінде би біреу болмаған. Бірнеше бидің пікірі бір 

жерде тоғысқан кезде ғана түйінді шешім қабылданған. 

Қазақ  –  «қара  қылды  қақ  жарған»  биді  құрметтеген  халық. 

Бұра тартқан бидің қадірі болмаған, ондайлар көп ұзамай-ақ ел 

билігінен  ығысып  қалып  отырған.  Осының  бәрін  демократия-

ның қазақ еліндегі биік үлгісі деп бағалауымыз керек.  

Жалпы қазақ елі тарихындағы билер институтында аты шық-

қан  ұлы  тұлғалардың  саны  аз  емес.  Олардың  ішінде  он  үш 

жасында қазақ пен қалмақ елінің дауын шешіп, ұрыс-төбелессіз 

қонтажыны  бітімге  келтірген  Қазыбек,  он  үш  жасында  билік 

айтып, көзге түскен Мөңке би, Шақшақтың Жәнібегі мен Әнет-

тің  Кеңгірбайы  сияқты  билерді  сөзден  мүдірткен  он  бес  жасар 

Жобалай  бар.  Олар  –  нағыз  халық  даналары,  даланың  цице-

рондары. 

Шешендік  өнер  қай  жерде  сөзге  бостандық,  еркіндік  болса, 

жүйелі сөзге жұртшылық, қоғам құлақ асса, міне, сол жерде, сол 

елде ғана дамиды. Керісінше, ақыл-ойға, тілге қысым жасалып, 

323 

 

шек қойылған жерде талант аясы тарылып, сөз өнері тоқырайды. 

Сондықтан  билердің  шешендік  сөз  өнері  өз  алдын  бір  үлкен 

тәрбие мектебі болып саналған.  

Тоталитарлық дәуірде бас та кесілді,тіл де кесілді. Қазақ ата 

салтынан  ада  қалды.  Замана  талабы  –  көреген  бабаларды,  дана 

ағаларды  тыңдау  керек  екендігін  ел  жадына  салады.  Бұл  да 

тарих тағылымы.  

Осы арада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назар-

баевтың «Өткенді талдаумен көбіне білімі таяз адамдар, тарихты 

конъюктуралық реңкке, аяқ астынан саясат қажетіне қиюласты-

рушы  білімсіздер,  немесе  саясатшысымақтар  айналысатындық-

тан  да  кәсібилердің  әділдігі  аса  маңызды»  деген  пікіріне  қосы-

лып,  ата-баба  шежіресін,  одан  қалды  тарихын  қолдан  жасай-

тындарға тосқауыл қою керектігін айтқан жөн.  

Қазақ мемлекетіндегі билер басқарудың сабақтастығы. Қазіргі 

жағдайда  егемен  ел  басқарудың  тың  жолдарын  іздестіргенде 

ұмытыла бастаған билер институтын белгілі бір деңгейлерде қайта 

жаңғыртсақ  та  артық  болмас  еді.  Мысалы,  қазір  қазақ  мектебінің 

қай  бағытты  ұстануы  керек  деген  мәселесі  күн  тәртібінде  тұр. 

Қазақтың  жаңа  мектебі  ұлттық  үрдіске  негізделген  пәлсапалық 

әдістемелік  арнамен  өрістеуі  қажет.  Қазақтар  үлкен  ойшылдар- 

дан  кенде  болмаған.  Майқы  би,  Қазыбек  би,  Төле  би,  Әйтеке  би, 

Сырым  Датұлы  сияқты  мол  пәлсапа  иелерін  қалай  мақтаныш 

етпеске.  Олардың  артында  қалған  бай  мұрасы  қазіргі  қазақ 

мектебінің негізін құраса оңды болар еді, бекзаттығы мен талайды 

тамсандырып, халықтың ар-ұятына айналғанды. 

Біле  білсек,  ұрпақтардың  сабақтастығы  жоқ  па  билердің 

үрдісінде. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» демек-

ші,  кейінгі  билер  өзінің  алдында  өмір  сүргендердің  тәлім-тә-

жірибесін  ескеріп  отырған.  Сөйтіп,  ұрпақтардың  байланысына 

сызат түспеген. Билердің сөзі сол күйінше кейінгі ұрпаққа жетіп 

отырған.  

Атақты билердің барлығы осындай халық мектебінен тәлім-

тәрбие, үлгі-өнеге алған. Мәселен, Қазыбек би Бұқарада оқыған 

кезде  ғұлама  ғалым  Тобықты  Әнет  бабаның  қасына  көшіп  ба-

рып, айлап-жылдап, қазақтың әдет-ғұрыпын, шариғат заңдарын 

үйренген, батасын алған.  

324 

 

Осы  сияқты  әрі  батыр,  әрі  шешен  Қошқарұлы  Жәнібек  – 

Төледен, Датұлы Сырым – Малайсары биден бата алған. Демек, 

қазақта  аға-кексе  ақындар  мен  шешендерден,  билерден  ақыл 

кеңес  сұрап,  бата  алу  бейне  бір  ұстаз  алдында  емтихан  тапсы-

рып, сыннан өтіп, кәмелеттік аттестат алумен пара-пар болған.  

Билердің  сөздері  кітап  болып  халыққа  таратылмаған,  бірақ, 

ауызекі айтылған пәлсапалық, дүниетанушылық, қоғамға, адам-

ға,  заманға,  уақытқа  көзқарастарын  негізге ала отырып,  ұлттық 

мектептің іргетасын қаласа дейміз. Нағыз ұлттық мектеп дегенің 

де осы болар еді ғой. Әрине, елді басқарудың батыстық үрдісіне 

мойынсұнып  отырғанда  билер  мектебін  ашып,  олардың  қызмет 

өрісін  кеңейтудің  оңай  іс  еместігін  түсінеміз.  Әл-Фараби 

бабамыз негіздеп кеткен шығыстық үрдіспен басқарудың ұзын-

ырғасын әлі толық байыбына жетіп, меңгере қойған жоқпыз.  

Қалың  қазақ  шоғырланған  жерде  халықтық  ұлттық  ерекше-

ліктерін  ескере  отырып,  басқарудың  билер  институты  сияқты 

түрінде  қолдануға  болар еді. Бұл, әрине, күні  ертең осы  бағыт-

пен жүрейік деген сөз емес. Бірақ, өзіміздің төл табиғатымызға 

жақын басқару әдісін ұстансақ, одан көштен қалып қоймайтын-

дығымыз анық. Демек, билер алқасын пайдаланып, талай шаруа-

ны тыңғылықты шешуге болады. Сонда ол көп нәтиже берер еді. 

Түрме  арқылы  ешкімді  үркітпес  едік.  Билерді  тек  ақ-қараны 

ашатын  адамдар  десек,  онда  қателескеніміз,  оларды  кең  мағы-

насында халықтың тәрбиешілері деп білгеніміз жөн. 

Билердің  ең  үлкен  тағылым  –  олар  сөз  құдыретін,  сөз 

ғылымын  терең  меңгерген  адамдар.  Олар  қоғамның  дамуында 

сөзді  құралына  айналдыра  білген.  Сонысымен  қоғамды  дамы-

тушы,  жетектеуші  құралға,  ілгері  апарушы  құралға  айналдыр-

ған. Дәл қазір билердің басқаруын кеңінен енгізуге толық мүм-

кіндік  бар.  Қазіргі  қабылданып  жатқан  заңдарға  халықтық 

мазмұнға  ие  билер  үрдісін  пайдалану  жөніндегі  арнаулы  бап 

енгізсе де жөн болар еді.  

Жалпы  билер  институты  қоғамдық,  шаруашылық  өмірдің 

қай  саласында  да  қолданыс  табуға  әбден  лайық.  Мәселен,  мек-

тепті  алайық.  Директор,  тәуір  әкім  не  ұйымдастырушы  болуы 

мүмкін.  Алайда  педагогикалық  оқиғаға  әділ  баға  беруде  екі 

талай.  Не  істемек  керек?  Мұндай  да  педагогикада  мол  хабары 

325 

 

бар  төтенше  би  төрелік  айтса,  көп  мәселенің  беті  ашылар  еді. 

Басқа салаларда да дәл осылайша жанжал туа қалса, оны ушық-

тырмай шешкен жөн. 

Билер  туралы  сөз  еткенде  жадымыздан  шығармайтын  бір 

мәселе  –  қалың  қазақ  шоғырланған  жерде  ғана,  онда  да  басқа 

ұлт  мәдениетінің  ықпалы  үстемдік  етпеген  кезде  ғана  билер 

алқасы нәтижелі  жұмыс  істейді  десек  шындыққа  сәйкес келеді. 

Қазақтың  тарихынан  хабары  бар,  жеті  атасын  білетін  қазақтар 

ғана  билер  алқасының  шешіміне  ден  қоюы  мүмкін.  Мұның  өзі 

халықты  тәрбиелеп  қана  қоймайды,  әрі  рухани  жағынан  қана-

ғаттандырады.  

Осы  мақсатпен  республикада  ең  алғашқы  болып  Оңтүстік 

Қазақстан  облысының  Арыс  қаласында  Билер  кеңесі  құрылды. 

Қалада жеті би бар. Қасиетті сан, қастерлі билік.  

Жеті  би  халықты  тәртіпке  шақырумен  айналысты.  Отбасы-

ның  жанжалы,  ағайынның  ашу-арызы,  арақтың  кейбір  ылаңы 

сотқа  жетіп  көрген  емес.  Бірақ,  бұлар  биліктің  атқарып  жатқан 

жұмысының бөлшектері ғана.  

Арыстық қазіргі заманның билерінің ортақ пікірі төмендегі-

дей ойға сайып келеді: өз еркіміз қолға тигенде, әркімге елікте-

мей ата жолымен жүру керек. 

Егін ек, жер ал. Ата жолымен жүрсек біз адаспаймыз, ағайын. 

Қарап  отырсақ,  билер  араласпаған  мәселелер  некен-саяқ: 

әмеңгерлік  дейсіз  бе,  жер  дауы,  жесір  дауы  ма,  біреудің  басы 

жарылып, көзі шықса да әділ бидің төрелігімен шешілген. Үлкен 

мемлекеттік мәселелермен қатар ауыл арасындағы майда-шүйде 

көрінетін  жәйіттер  де  билер  алқасының  араласуымен  шешімін 

тауып отырған.  

Тағы  бір  мәселе  –  бидің  өзіндік  ерекшеліктерін  ескере 

отырып, арнайы сыныптар ашса да жаман болмас еді. 

Оған  оқуға  қабылданатын  әрбір  шәкірт  талантына,  қабіле-

тіне, дарынына, билік зердесіне, парасаттылыққа сәйкес оқыты-

лып  тәрбиеленеді.  Мектепте  Шығыс  пен  Батыс  мәдениетінің 

жетістіктері  тілге  тиек  болады.  Халық  педагогикасының  озық 

дәстүрлері өмірмен ұштастырылып, оқу-тәрбие процесінде түрлі 

ұлттық,  мазмұны  әлемдік  бағдарламаларға  сай  ғылыми-тәжі-

рибелік әдістемелер негізге алынады [69, 70]. 

326 

 

Егемендікке қолымыз жеткен екен, ел үшін басқарудың тың 

формаларын  қарастырудың  еш  сөкеттігі  жоқ.  Қайта  бұрыннан 

барды  жандандыру  азаматтық  борышымыз  болса  керек.  Оның 

үстіне мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық кеңес құрылған кез-

де билер мектебі институтына да талдау жасауға тиіс сияқты.  

Өйткені  ұлы  идея  ұлы  күшті  тудырады.  Дәл  осы  кезде  елді 

басқару,  меңгеру  өнері  шыңдалады.  Біріншіден,  ханды  халық 

сайлайды. Екіншіден, елге бай құт емес, би құт екендігі айқын-

далады. Дана көсем Ақназар (Хақназар), Жәңгір, Тәуке, Абылай 

хандар  кезінде  елді  бірлікке,  ұлдарын  ерлікке,  азаттық  аңсаған 

халықты  ынтымаққа,  азаттық  күреске  шақырған  шешен  билер-

дің мәртебесі биік тұғырға көтеріледі.  

Халқымыздың  ата-дәстүрін,  саяси  мәдениетін,  дала  заңын, 

шежіре  тарихын  жетік  білетін,  шешендік  өнерін  игерген  елі-

міздің  атақты  билері  халық  санасын  қалыптастыруға  үлес  қос-

қан кемеңгер заманауи идеологтарына айналады.  

Халық ішінде «тұтас хандыққа Есім хан жеткен, тұтас билік-

ке  Төле  би  жеткен»  деген  сөз  бар.  Бұл  қанатты  ұғым  көптеген 

көне қолжазбалар мен шежірелерде де кездеседі. 

 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: