Н. Ш. Чернышевский мұраларын оқып таныс болған, Батыс Еуропа әдебиетінен Гете, Дж. Байрон
жүктеу/скачать 3,44 Mb. Pdf көрінісі
|
| АЛТЫНСАРИН Ыбырай (Ибраһим )(2.11.1841.Қостанай обл. Қостанай ауд. - 30.7.1889.
Қостанай)-ағартушы, педагог, жазушы, этнограф,фольюіоршы. коғам кайраткері. Ыбырайдың өз әкесі ерте қайтыс болғандықган, ол атасы Балқожа бидің тәрбиесінде өскен. Балқожа би немересін 1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының осы қалада қазақ балалары үшін ашқан жетіжылдық мектебіне оқуға береді. Мектепті бітіргеннен кейін А. атасы Балғожа бидің хатшысы болды. Кейін Орынбор обл. басқармасына кіші тілмаштық қызметіне ауысады. 1860 ж. А-ге Орынбор обл. басқармасы Торғайда қазақ балалары үшін бастауыш мектеп ашуды тапсырады, сонымен бірге оны осы мектепке орыс тілінің мұғалімі етіп белгілейді. Осыдан былай А-ның ағартушылық-пед. қызметі басталады. Шалғай түпкірде мектеп ашу жүмысының қиыншылықтарына қарамастан, ағартушылық идеяларымен қанаттанған А. көздеген мақсатын орындауға құлшына кірісті. Ауыл-ауылды аралап, халыққа кәсіптік білімнің маңызы мен мақсатын түсіндірді. А-ның талабы мен қадамын халық қуаттады. Халықтан жиналған қаражатқа мектеп үйін салуды қолға алды. Мектеп 1864 ж. 8 қаңтарда ашылды. Осыған байланысты үлкен той болып, сол күні мектепке 14 бала жазылды. Мектеп жанынан интернет ашылды. А. дүние жүзі педагогика классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа алып, оларды қазақ даласында оқу-ағарту тәжірибесіне енгізген тұңғыш педагог болды. 1860 - 79 ж. арасында А. мұғалімдік, ағартушылық қызметімен қатар басқа да қызметгер атқарды. 1868 - 74 ж. Орынбор ген. - губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет Торғайдың уездік судьясы, 1876 - 79 ж. Торғай уездік басқармасы бастығының аға жәрдемшісі болды. Орынбор обл. білім басқармасының инспекторлық қызметіне кіріскен кезден бастап (1879), зайырлық мектептер ашуды қолға алды. Ең алдымен ол обл. уез орталықтарында уч-щелер ашуға шешім қабылдады. Содан кейін Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде екі сыныптық орыс-қазақ мектептерін ашты, олардың бәрінде де кітапханалар ұйымдастыруға зор мән берді. Осыдан кейін болыстық бастауыш мектептер ашу ісін қолға алды. Бұл үшін ол "Болыстық қазақ мектептері туралы записка" жазды. Мұнда А. тек қазақ даласының ғана емес, Ресейдің жартылай көшпелі аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, жазда көшіп жүретін, қыста бір жерде орнықты отыратын мектептің жаңа түрін ұсынып, ағарту жүйесіне елеулі үлес қосты. А-ның ұсынысы бойынша 1888 ж. 10 сәуірде Орскде бастауыш мектептер үшін қазақ жастарынан оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылды. Оған Торғай, Ырғыз қ-ларындағы орыс-қырғыз уч-щелерінен жақсы бітірген жастар алынды. А. қазақ жастары арасынан экон. салаларына қажетті мамандар әзірлеу ісіне ерекше мән беріп, қолөнер, а. ш. училищелерін ашуға көп күш жұмсады. Торғайда қолөнер уч-щесін ұйымдастырды. Қайтыс болар алдында Қостанайда ашылғалы отырған а. ш. уч-щесіне өзінің иелігіндегі жерін беретіні туралы өсиет қалдырды. А. Ырғызда қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол патша әкімшілігінен Торғай обл-ның барлық уездерінде қыздар уч-щелерін ұйымдастыруды өтінді. Алайда рұқсат ол қайтыс болған соң, екі жыл өткеннен кейін, Торғайда (1891), Қостанай да (189 3), Қарабұтақта (1895), Ақтөбеде (1896) жанында интернаттары бар қыздар уч-щелері ашылды. А. орыс-қазақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санады. Оқыту әдістерін жаңа бағытта құрды, оқытуды ана тілінде жүргізді. Қазақ балаларының таным-түсінігіне лайықты оқу-әдістемелік құралдар жазды. 1879 ж. оның "Қазақ хрестоматиясы" атты оқулығы және "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы" жарық көрді. Бұл екі кітап та қазақ балаларын кириллица қарпі негізінде оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды. А. жаңа дәуірдегі қазақ әдебиетінің қалыптасуына қомақгы үлес қосты. Жастарды өнер-білім, техниканы игеруге үндеу ақынның "Өнер-білім бар жұрттар" деген өлеңінде өз жалғасын тапқан. Табиғат көріністерін жеке алып, нақты суреттеу А-нің лирик. өлеңдерінен басталады. Ақын өзінің "Жаз", "Өзен" атты өлеңдерінде жыл мезгілдерін шеберлікпен сипаттайды. А-нің төл әңгімелері қысқа да нұсқа құрылып, мазмұны жағынан ұтымды келеді. Осыған орай оның "Қыпшақ Сейітқұл", "Киіз үй мен ағаш үй" тәрізді новеллаларын тілге тиек етуге болады. Бұлармен үндес "Аурудан аяған күштірек", "Асыл шөп", "Шеше мен бала", "Бай мен жарлы баласы", "Таза бұлақ", т.б. әңгімелері әсерлі де көркем шығармалар. А. әлем әдебиетінен К.Ушинский, Л.Толстой, И.Кры-лов, И.Паульсон шығармаларын қазақ тіліне тәржімалап, қазақ әдебиетінде көркем аударма жанрын қалыптастырды. Қазақстан Үкіметінің 1989 ж. 11 желтоқсандағы қаулысымен А-нің туғанына 150 жыл толуына орай мерейтойы өткізіліп, ұстаздың мұраларына арналған ғыл., тарихи, пед. еңбектер жарық көрді. Арқалық қ-нда Алтынсарин мұражайы ашылды. Тобыл бойындағы Ыбырай қыстауы жанында, мүрдесі қойылған жерде, А-ге күмбезді мазар орнатылды. Казақстанда А. атында аудан, Қостанай обл. ауылдар, жоғары оқу орындары, шың және мұздақ (Жетісу Алатауында), т.б. бар. Қазақ білім академиясы (бұрынғы Қазақ пед. ғыл-зерт. ин-ты) А. есімімен аталады. Білім беру саласында үлкен табыстарға жеткен білікті педагогтар мен ғалымдарға 1983 жылдан бері Алтынсарин медалі беріліп келеді. жүктеу/скачать 3,44 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|