ДИСТАКТ НЕМЕСЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМ СЫҢАРЛАРЫНЫҢ

әсіресе поэзияда, кейбір тұрақты сөз сыңарларының арасына сыналып сөз
ендіру баяғыдан бар құбылыс. Оған кез келген көркем шығармадан көптеп
мысал келтіруге болады. Бірақ әңгіме сол сөздердің тұрақты сөз орамының
мағына тұтастығына нұқсан тигізбей, қайта жымдасып, үндестік табуында
ғой. Мұндайда Мұхтар Әуезов – шебер жазушы. Тұрақты сөз
орамдарының құрамын кеңейтіп, жаймалап колдану құбылысына жазушы
шығармасынан мынадай мысал келтіре кетуге болады: Бәрі де тіреліп
қалды. Ат тұмсығы бір бітеуі меңіреу, қабырғаға тірелген сияқты.
Жалтара алмады, үндемеді ("Абай жолы"). Бұл жерде жазушы ел
жуандарының тұйыққа қамалып, уәжден жеңіліп, мысы құрып отырғанын
кейіптеген.
Болымсыз мәндегі фразеологизмдерді болымды мәнде немесе
керісінше қолдану. Қазақ тілінде фразеологизмдердің тек болымсыз
тұлғада жұмсалатын түрлері бар. Ондай фразеологизмдерді болымды
тұлғада қолдану фразеологиялық нормаға қайшы келеді. Мысалы: адам
айтқысыз, қулығына найза бойламайды, ізетке найза бойламайды, жар
кұлағы жастыққа тимеді; алты аласы, бес берегісі жоқ; сайда саны
жок, құмда ізі жоқ т.б. Бұларды болымды тұлғада немесе болымды мәнде
жұмсасақ, онда олар мағынасыз тіркеске айналады. Дегенмен
фразеологизмдердің жалпы тілдік қолданыста тұлғасы жағынан әрі
болымды, әрі болымсыз күйде жұмсалатын түрлері де бар. Мысалы: ай
десе аузы жоқ, күн десе көзі жоқ – ай десе аузы бар, күн десе көзі бар;
тебесі көкке жетпеді-төбесі көкке жетті; тілде тиек жоқ, ерінде жиек
жоқ – тілде тиек, ерінде жиек бар деймісін т.б.
Әдетте жазба тіл дағдысына ендеп ене қоймаған, ауызекі тіл аясында
жүрген кейбір тұрақты орамдардың сөз саптауда мағыналық жақтан
құбыла беруі мүмкін. Мұндай қолданыстарда "жақсының" жаман,
"жаманның" жақсы, "ақтың" қара, "қараның" ақ т.б. болып өзгере кетуі де
ғажап емес. Ауызекі тіл орамдарына тән осындай ерекшелік жазушы
қаламынан қаға беріе қалмаған. "Абай жолы" романында немересімен
сағынып кездескен әже сөзін жазушы сөйлеу тілінің осы айтылған өзіндік
ерекшелігіне сәйкес берген. Мысалы: Жаман неме маған бұрын келмей,
әкеңе кеттің-ау! Жаман – дей беріп, қасына, құшағына немересі барғанда,
жаман неменің артынан ілезде: Қарашығым, қоңырқозым...
Абайжаным.., - деп кемсеңдеп, жылауға айналып кетті ("Абай жолы"). Е,
жүр-дағы жынды неме. Бүгін осында маза бермеген соң, әжең екеуміз
куын шыққамыз - деп әжесіне нұсқады ("Абай жолы"). Бұл мысалдардағы
жаман иеме, жынды неме төл мағынасындағы тіркестер емес. Мәселен,
дәл осы жерде бұл қарапайым атаулар өзгеше контекстік мағынаға ие
болып, тек ерке, шолжаң ұлға айтылып тұрған ананың зілі жоқ сөзіне
айналған. Мұндай құбылмалы тіркестердегі машықты мағына "уақытша
ұмытылып" жағымды оң, басқаша сипат алуы эксперссивті әсер
50

дарытудың, сөзді "тірілтіп", тілді жандандыра түсудің тағы бір тиімді
тәсілі болып саналады.
Фразеологиялық орамдардың орнын алмастырып қолдану. Әдетте
фразеологизмдердің кұрамына енетін орамдардың орын тәртібі бекем
болып келеді. Ит мініп, ирек қамшылап; арқа еті арша, борбай еті
борша; иір қобыз, жарық жұлдыз дегендердің орнын алмастырып қолдану
дағдыда жоқ болса, кейбір осы тәріздес фразеологизмдердің орамдары
алмасқан күйде қолданыла береді: бес бересі, алты аласы жоқ - алты
аласы, бес бересі жоқ; ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді - қоянды
қамыс, ерді намыс өлтіреді; алалы жылқы, актылы қой - ақтылы қой,
алалы жылқы т.б.
Фразеологизмдердің лексикалық құрамын ауыстырып қолдану.
Кейбір фразеологиялық бірліктердің сыңарларын синонимдермен немесе
мағына өрісі бір (бір тақырыптың жататын) сөздермен ауыстыру
жалпытілдік қолданыста кездесіп отырады. Мысалы: сөз қатпады - тіл
қатпады - үн қатпады; қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар
жоқ - қияғы бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ; тілі мірдің
оғындай - сөзі мірдің оғындай - даусы мірдің оғындай; қуда сүт жоқ,
жылқыда өт жоқ - құста сүт жоқ, жылқыда от жоқ; тәңір
жарылқасын құдай жарылқасын т.б.
Сонымен, фразеологиялық бірліктердің белгілі бір сыңарларын
түсіріп қолдану (эллипсис), олардың лексикалық құрамының арасына
сыналап сөз ендіру

жүктеу/скачать 0,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: