Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ НОРМА ЖӘНЕ ОДАН МАҚСАТТЬІ
жүктеу/скачать 0,61 Mb. Pdf көрінісі
|
Н. У ЛИ лы фразеология ж не тілдік норма Алматы 1 Н. У (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- "үстінен құс
| ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ НОРМА ЖӘНЕ ОДАН МАҚСАТТЬІ
АУЬІТҚУДЫҢ ТҮРЛЕРІ Жазушы каламы фразеологизмдерді жалпытілдік қолданыстағыдай өзгертпестен жұмсауы да, белгілі бір мақсатқа орай құрылым-құрылысын, мағынасын жаңғырта қолдануы да мүмкін. Біздің байқауымызша, жаңғыртудың өзі екі түрлі болуы ықтимал. Біріншісі – жалпытілдік қолданысқа тән түрлендірулер де, екіншісі тек жазушы қаламына тән түрлендірулер, фразеологизмаердің көркем тіл кестесіндегі қолданысын сөз етпес бұрын осы екі құбылыстың басын ашып алу қажет. Жалпытілдік қолданысқа тән түрлендіруге эллипсис немесе фразеологизмдердің белгілі бір сыңарларын түсіріп қолдану, ықшамдау тәрізді квантативті өзгертулер жатады. Мысалы: сайда саны жоқ, кұмда ізі жоқ – сайда саны, құмда ізі жоқ; әзілде кек жоқ,өсекте шек жоқ - әзілде кек, өсекте шек жоқ; малына кұрық сілтеді, басына сырық сілтеді - малына құрық, басына сырық сілтеді. Бұлайша ықшамдап қолдану қос орамды фразеологизмдерде, онда да олардың салаласа байланысқан түрлерінде жиі кездеседі. Кейде қос орамды фразеологизмдердің қайталанып келетін сыңарларының екеуі бірдей редукцияланады: жау үлкені елдің жауы болар, дау үлкені жердің дауы болар - жау үлкені - елдің жауы, дау үлкені - жердің дауы. Қос орамның кейде тұтас бір орамы редукцияланады: ай дер ажа жоқ, қой дер қожа жоқ - ай дер ажа жоқ. Алайда қос орамды фразеологизмдердің қайталама сыңарларын, бірыңғай тұлғада тұрғанымен, түсіріп қолдану фразеологизмдердің нормасына сай келе бермейді: Тамыр болдың - айтыс жоқ, қолдан бердің қайтыс жоқ; Бағы жоқ басқа жаудыраған көз бітеді, дауасы жоқ ауызға саудыраған сөз бітеді (М.Әуезов). Эллипсиске ұшырап, етек жеңі әбден— ықшамдалып, тас түйін күнде болуы фразеологизм табиғатына тән заңдылық. Сондықтан кейбір фразеологизмдердің бастапқы лексикалық кұрылымы "ұмыт" болып, бізге тек ықшамдалған күйде жеткен. Мысалы, ер елінде, жекен суында, шеңгел өз жерінде дегендер қазіргі кезде толық құрамда (ер елінде көктейді, жекен суында көктейді; шеңгел өз жерінде дүркірейді, ақын өз елінде дүркірейді) емес, ықшамдалған күйде жұмсалады. Сөйтіп, кейбір фразеологимдердің ықшамдалған нұсқасы сөз 47 (речь) қолданыстан тілдік бірлікке(единицаға) көшкен. Мұндай ыкшамдалудың нәтижесінде фразеологизмнің кейде ішкі формасы көмескілене бастайды. Тіл жұмсау дағдысында тұрақты сөз тіркестерінің кейбір сыңары толық қалпында да, немесе, ыкшамдалған жинақы түрде де қолданыла береді. Мысалы: "Жайлауыңды жау алды, қыстауыңды өрт алды, – деген сұмдық осы да! - деп, құр күрсінгеннен басқа Сүйіндік түк айта алмады"("Абай жолы"). Бұл фраза "Жайлауынды жау, қыстауынды өрт алды..." түрінде де ықшамдалып айтылады. Алайда фразеологизмдерді тұлғалық жақтан бұлай жинақы тұрле ықшамдау үшін тұрақты тіркес сыңарларының бірі қайталанып отыруы шарт. Ал М.Әуезов шығармаларынан ықшамдаудың үйреншікті тәсілінен өзгеше түрін ұшыратуға болады. Мұндағы ерекшелік: қайталанбайтын сыңар түсіріліп, ықшамдалады. Мысалы: Оның үстіне ұрыны, кашқынды сүйедің ден, үстінен кұс, астынан ит жүгіртіп, момын елді неғылса да, Бақтыгұлға жау қылатын болды ("Қараш-Қараш оқиғасы"). Бұл мысалдағы фразаеологизм әдетте "үстінен құс жүктеу/скачать 0,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|