Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

108 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
10 Костомаров В.Г. К проблеме изучения текстов масс-медиа: Сборник научных трудов // Президиум МАПРЯЛ: 2003 – 
2007. – СПб: Издательский дом «МИРС», 2007. – С. 124-127. 
11  Якобсон  Р.О.  Шифтеры,  глагольные  категории  и  русский  глагол // Проблемы  типологического  анализа  языков 
различного строя / Сост. О.Г. Ревзина. – М.: Наука, 1972. – С. 95-113. 
12 Кронгауз М.А. Русский язык на грани нервного срыва // 
http://lib.rus.ec/b/157850
 [доступ 2 марта 2014.] 
13 Грайс Г.П. Логика и речевое общение // Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. 16. – М.: Прогресс, 1985. – С. 217-
237. 
14 Пинкер С. Язык как инстинкт. – Изд. 2-е, испр. – М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2009. – 456 с. 
 
References 
 
1 Neschimenko G.P. Standartnaya publichnaya kommunikatsiya: dinamika rechevogo standarta // Russkoe slovo v mirovoy 
kul'ture. Materialy H Kongressa MAPRYaL. Plenarnye zasedaniya: sbornik dokladov. V 2-h t. / Pod red. E.E. Yurkova, N.O. 
Rogozhinoy. – T. 1 – SPb.: Politehnika, 2003. – S. 399-412. 
2 Komlev N.G. Slovo v rechi: denotativnye aspekty. – M.: Izd-vo Moskovskogo un-ta, 1992. – 214 s. 
3 Russkiy yazyk kontsa HH stoletiya (1985-1995). – 2-e izd. – M.: Yazyki russkoy kul'tury, 2000. – 480 s. 
4 Kostomarov V.G. Nasuschnye zadachi ucheniya o kul'ture rechi // Russkiy yazyk v shkole. – 1965. –  №5. – S. 3-16. 
5 Mechkovskaya N.B. Istoriya yazyka i istoriya kommunikatsii: ot klinopisi do Interneta: Kurs lektsiy po obschemu 
yazykoznaniyu. – M.: Flinta: Nauka, 2009. – 584 s. 
6 Dedova O.V. O yazyke Interneta // Vestnik Moskovskogo universiteta. Ser. 9. Filologiya. – 2010. –  №3. – S. 25-38. 
7 Nikolaeva T.M. V.N. Bichakjian. Language in a Darwinian perspective (retsenziya) // Voprosy yazykoznaniya. – 2003. – №1. 
– S. 155-159.  
8 Suleymenov O. Yazyk pis'ma. – Rim: San Paolo, 1998. – 502 s. 
9 Kondratov M.A. Piktografiya // Yazykoznanie. Bol'shoy entsiklopedicheskiy slovar' / Gl. red. V.N. Yartseva. – 2-e izd. – M.: 
Bol'shaya Rossiyskaya entsiklopediya, 1998. – S. 374-375. 
10 Kostomarov V.G. K probleme izucheniya tekstov mass-media: Sbornik nauchnyh trudov // Prezidium MAPRYaL: 2003 – 
2007. – SPb: Izdatel'skiy dom «MIRS», 2007. – S. 124-127. 
11 Yakobson R.O. Shiftery, glagol'nye kategorii i russkiy glagol // Problemy tipologicheskogo analiza yazykov razlichnogo 
stroya / Sost. O.G. Revzina. – M.: Nauka, 1972. – S. 95-113. 
12 Krongauz M.A. Russkiy yazyk na grani nervnogo sryva // http://lib.rus.ec/b/157850 [dostup 2 marta 2014.] 
13 Grays G.P. Logika i rechevoe obschenie // Novoe v zarubezhnoy lingvistike. – Vyp. 16. – M.: Progress, 1985. – S. 217-237. 
14 Pinker S. Yazyk kak instinkt. – Izd. 2-e, ispr. – M.: Knizhnyj dom «LIBROKOM», 2009. – 456 s. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А. К. Казкенова 

109 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
 
 
 
 
ӘОЖ 81(091); 81(092) 
 
Ә. Керімұлы
1
, А. Искакова
2
 
 
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Қазақ-түрік университетінің 
1
профессоры, ф. ғ. к., 
2
II курс магистранты, Түркістан қ., Қазақстан 
e-mail: sagyndyknb@mail.ru 
 
Қ. А. Йсауи тілінің зерттелуі 
 
Бұл мақалада дүние жүзіне аты мәшһүр түркі ақыны Қожа Ахмет Йасауидің діни уағыз, ғибрат өлеңдер 
жинағы  болып  табылатын  «Диуани  хикмет»  еңбегінің  зерттелу  тарихы  жүйелі  түрде  жан-жақты  қарасты-
рылады. Қожа Ахмет Йасауидің өмірі мен қызметіне, шығармасы мен шығармашылығына, сондай-ақ аталған 
ескерткіш тілінің зерттелу тарихына аса зор мән беріледі. Өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бері қарайғы 
зерттеулерден бастап,  Кеңес өкіметі  тұсында  жарық  көрген  дереккөздер сөз  болады.  Сонымен  бірге  қазіргі 
заманғы  Р.  Сыздықова,  Р.  Бердібаев, Е.  Қажыбеков,  М.  Жармұхамедов,  М.  Мырзахметұлы,  С.  Дәуітұлы,  З. 
Жандарбек, Ә. Мүминов сияқты түркітанушы ғалымдардың және шетел ғалымдарының, оның ішінде Түркия 
ғалымдарының еңбектері аталып, талданады. 
Мақалада, сондай-ақ маңызы жағынан кемімеген қолжазба, көшірме нұсқалары және хикметтері саны-
ның  әрқилылығы  тұрғысындағы  тілдік  мәселелер,  түркі  әдебиетінің  ортағасырлық  дамуының:  поэтика,  дү-
ниетаным және замандастарына әсер-ықпалы контексіндегі мәселелер де қарастырылады.  
Түйін сөздер: тіл, хикмет, қолжазба, көшірме, ескерткіш, түркітану, йасауитану. 
 
А. Керимов, А. Искакова 
Исследование языка Х. А. Яссави 
 
В настоящей статье системно рассматриваются проблемы истории научного исследования поэтических 
образов  из  сборника  Х.А.  Яссави  «Дивани  хикмет»,  известного  во  всем  тюркском  классическом  средне-
вековье. 
Особенное  внимание  обращается  на  подвижническую  жизнь  поэта,  его  неповторимое  творчество,  на 
изучение языка названного средневекового памятника.  Всестороннее исследование охватывают многие мате-
риалы,  начиная  с 20-х  годов  прошлого  века  и  увидевшие свет  в  советский  период.  Перечисляются   труды 
современных  тюркологов:  Р.  Сыздыковой,  Р.  Бердибаева,  Е.  Кажыбекова,  М.  Жармухамедова,  С.  Даутулы,  
М. Мырзахметулы, З. Жандарбек, Ә. Муминова, а также турецких и других зарубежных исследователей.  
Рассматривается  также  такой  важный  вопрос,  как  исследование  рукописных  вариантов  оригинала  с 
точки  зрения  языка,  отмечается  разница  в  количестве  хикметов  и  проблемы  яссавиеведения  в  контексте 
исследования  средневекового  развития  тюркских  литератур:  типология,  поэтика,  мировоззрение  и  влияние 
поэта на современников.  
Ключевые слова: язык, хикмет, рукопись, копия, памятник, тюркология, яссавиеведение.  
 
A. Kerimov, A. Iskakova 
The Research of  Kh. A. Yassavi language 
 
“Divan-i-khykmet” known in all Turkic classical Middle Ages is systemically considered problems of history of 
scientific research of the outstanding collection of Kh.A. Yassavi in the present article". 
Especially great attention is paid to selfless life, to unique creativity, works and studying of language of the 
called medieval monument.  Comprehensive investigation covers many materials, since 20th years of the last century 
and issued in the Soviet period.  Works of modern turcologists are listed:  R. Syzdykov, R. Berdibayev, E. 
Kazhybekov, M. Zharmukhamedov, M. Myrzakhmetuly, S. Dautuly, Z. Zhandarbek, A.  Muminov, and also Turkish 
and other foreign researchers.  
Not less important question is also considered as investigation of hand-written versions of the original from the 
point of view of language, the difference in quantity khykmet is noted. Yasavivedeniye problems in a context of 
research of medieval development of Turkic literature: poetics, outlook and its influence on contemporaries. 
   Key words: language, khykmet, manuscript, copy, monument, turkology, yasavivedenie. 
_________________________________ 
 
Ұлы  ойшыл,  данышпан  ақын  Қожа  Ахмет 
Йасауи  бабамыздың  діни  уағыз,  ғибрат  өлең-
дер  жинағы  «Диуани  Хикмет»  деп  аталады 
(Еңбек  қазақ  тілінде  «Даналық  кітабы», «Да-
налық  сөздер», «Ақыл  кітабы», «Данышпан-
дық  жинағы», «Парасат  жинағы»  деп  әр түрлі 
Қ. А. Йсауи тілінің зерттелуі 

110 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
аударылып  жүр).  Бұлай  аталуы 16-ғасырдан 
беріде  ғана.  Әуелде  «Құдай  жолының  әдебі» 
деп аталған [1, 10].  
Қ.А. Йасауидің өміріне, қызметіне қатысты 
деректер  мен  ауызша  жеткен  мәліметтер, 
аңыздар  көп. «Осындай  қат-қабат  мәліметтер 
арасынан ақиқатын табудың өзі қиын», – дейді 
белгілі  йасауитанушы-ғалым  Намық  Кемал 
Зейбек [2, 82]. 
Қ.А.  Йасауи  Оңтүстік  Қазақстандағы  Сай-
рам  (Исфиджаб)  қаласында  дүниеге  келді.  Сай-
рам қаласы өте ертеден аса маңызды ислам ор-
талығы болатын. 
«Қ.А. Йасауи – шыққан тегі жағынан түрік. 
Әкесі Исфиджабта атақ-даңққа бөленген әулие 
Әзірет  Әлінің  ұрпағы  Шейх  Ибраһим  екендігі 
белгілі.  Анасы – Мұса  шейхтің  қызы  Айша 
(қазақтар  Қарашаш  ана  дейді).  Мұса  шейх  та 
Исфиджабта  әулиелік  кереметімен  танылған 
адам болған. Тарихи деректерде Ибрахим шейх-
тің  Ахмет  және  Гауһар  атты  екі  перзенті  бол-
ғандығы туралы мәліметтер басым» [3, 425]. 
Қ.А.  Йасауидің  туылған  жылы  белгісіз. 
Көпшілік  зерттеушілер 1166-1667 жылдары 
қайтыс болған деген болжам айтады. Бір аңыз 
бойынша  жүз  жиырма,  басқа  бір  аңыз  бойын-
ша  жүз  отыз  үш.  Яссыда  тарап  жүрген  аңыз 
бойынша жүз жиырма бес жыл өмір сүрген [4, 
53].  Қ.А.  Йасауи  кесенесінің  оңтүстік  батыс 
жағында  жүз,  жүз  елу  метрдей  жерде  өзінің 
көзі  тірі  кезінде  жер  астынан  салынған  үлкен 
бөлме бар. Бөлменің терезесі жоқ. Бұл бөлмені 
кейбір  еңбектерде  «діншілдердің  қырық  күн-
дік  ораза  ұстауына  және  құдайға  құлшылық 
етуіне  арналған  жер  асты  мінажатханасы», – 
деп  атаса [3, 430], енді  бірінде  «қылуетхана» 
деп  атайды.  Қылуетханада  бір  адам  ғана  сыя-
тын  кішкене  бөлме  бар.  Күні  бүгінге  дейін 
сақталған.  Оған  баспалдақпен  түседі.  Ә.  Дер-
бісәлиевтің көрсетуінше, бөлменің кеңдігі 2x2, 
биіктігі  бір  жарым  метрдей.  Бөлменің  екі  қа-
бырғасына  шам  қоятын  текшелер  де  істелген 
[5, 156]. 
Қ.А.  Йасауи  Мұхаммед  пайғамбардың  (ға-
лейһи-с-салам) сүндеттерін парыз деп біліп, ол 
сүндеттерді  өмір  бойы  мүлтіксіз  орындап  өт-
кен ғұлама. Жасы 63-ке толып, пайғамбар жа-
сына  жеткеннен  кейін,  жарық  дүниені  тәрк 
етіп,  қылуетханаға  түсіп  кетеді. 1897 жылы 
Ыстамбулда  басылған  нұсқаның 22-хикметін-
де мынандай шумақ бар: 
 
Жер үстінде өлмес бұрын тірі өлдім, 
Алпыс үште сүндет деді, естіп білдім. 
Жер астында бар жаныммен құлдық қылдым, 
Естіп оқып жерге кірдіь, Құл Қожа Ахмет [6, 55]. 
«Диуани  Хикметте» «Сол  себептен  алпыс 
үште  кірдім  жерге»  деген  өлең  жолдары  бір-
неше  рет  кездеседі.  Осы  деректерге  сүйенген 
кейбір зерттеушілер оның 63 жастан кейін жер 
астына түскен кезін өлгенге санайды. 
Қазақстандық  йасауитанушы  Мұхамедра-
хым Жармұхамедұлы: «1166-67 жылдар ақын-
ның  қайтыс  болған  жылы  емес,  жер  астына 
түскен 63 жасы  болса  керек.  Жер  бетінде 
қанша  жыл  жасаса,  жер  астында  сонша  жыл 
жасады. Ұлы ақын 1103 жылы туып, 1228 жылы 
қайтыс  болады.  Хикметінде  айтылғандай, 125 
жыл  өмір  сүрді», – деп  оған  дәлел  ретінде 
«Хикметтен» мына жолдарды келтіреді: 
 
Иранлардин фаиз уа футух алалмадим, 
Иүз игирма бешка кирдим билалмадым. 
Хақ тағала тағатларин қылалмадим, 
Иштиб, уқиб иерга кирди Қул Қожа Ахмад [6, 171]. 
 
Аудармасы: 
 
Ерендерден шабыт пен сыр ала алмадым, 
Жүз жиырма бес жасқа келдім, біле алмадым. 
Хақ тағала тағаттарын қыла алмадым, 
Естіп, оқып жерге кірді Құл Қожа Ахмет. 
 
Қ.А.  Йасаудің  неше  хикмет  жазғаны  да 
белгісіз. Бір хикметінде 4400 екені айтылған: 
 
Қул Хожа Ахмад һәр бір сөзің дәрдгә дәрман, 
Талибларга байан қылсам қалмас арман. 
Төрт мың төрт йүз хикмәт айдым Хақдын фарман, 
Фарман болса өлгүнчә сөзләсәм мен. 
Аудармасы: 
Құл Қожа Ахмет әрбір сөзің дертке дәрмен, 
Тәліптерге байан қылсам қалмас арман. 
Төрт мың төрт жүз хикмет айттым Хақтан пәрмен, 
Пәрмен болса өлгенше сөйлесем мен. 
 
Түрік  ғалымы  Кемал  Ераслан  бұған  күмән 
келтіреді.  Шындықтан  гөрі  аңызға  жақын. 
Қ.А.  Йасаудің  өзі  емес,  ізбасарларының  бірі 
айтқан болу керек дегенді айтады. К. Ераслан-
ның көрсетуінше, Қ.А. Йасауидің қазіргі қолда 
бар  қолжазба  нұсқалары  мен  басылымдарын-
дағы хикметтерінің саны 250-ден аспайды екен 
[7,42].  Сондықтан  хикметтердің  саны  туралы 
бұндай  болжам  айту  заңды  да. «Диуани  Хик-
меттің»  әзірге  белгісіз  қолжазбалары,  тіпті 
түпнұсқасы да келешекте табылып қалуы мүм-
кін  деген  үміт  те  жоқ  емес.  Ондай  мүмкіндік 
болып жатса, хикметтердің саны толыға түсері 
сөзсіз. Өлеңдер жинағында: 
 
Менің хикметімнің саны йоқдүр, 
Йамма талиблар оқыр имкани йоқдүр, –  
деген жолдар бар екен [8, 129]. Бір хикметінде 
99 мың хикмет айттым деген дерек те кездеседі: 
Ә. Керімұлы, А. Искакова 

111 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
Қул Қожа Ахмад гауһар йаңлығ хикмәт айды. 
Ерәнләргә қызмет қылып назар тапты. 
 
Тоқсан тоғыз мың хикмәт айтып дастан қылды. 
Дастан қылып, бустан ічрә (ішінде) йүрмәк үчүн. 
 
Қ.А. Йасауидің ұстаздарының көш басында 
Арыстан  баб  тұр.  Әке-шешесі  қайтыс      бол-
ғаннан  кейін  Қ.А.  Йасауи  әпкесі  Гауһар  екеуі 
Йасы  қаласына  келеді.  Осында  Арыстан  баб-
пен кездесіп, одан тәлім-тәрбие алады. Бұл жө-
нінде  «Диуани  Хикметте»  айтылған.  Арыстан 
баб  қайтыс  болғаннан  кейін  Қ.А.  Йасауи  Бұ-
қараға  барып,  білімін  жалғастырады.  Білімі-
мен, өнегесімен, көрсеткен кереметтерімен сол 
заманғы  ислам  әлеміне  атақ-даңқы  кеңінен 
жайылған Йусуф Хамаданиге шәкірт болады. 
«Диуани  хикметтің»  маңызы  жайында 
Фуад Көпрүлү: «Диуани хикмет» – ислам түркі 
әдебиетінің  «Құтадғу  білігтен»  кейінгі  ең  ескі 
ескерткіші. Араб және парсы тілдерінің дәуір-
леп  тұрған  шақтарында  әдебиет,  тіл  үлгіле-
рінің  аз  болғанына  қарамастан  жазылған  бұл 
еңбектің  бағасы  өте  жоғары.  Көне  әдебиеті-
міздің  ислам  дініндегі  үлгілерінің  ең  үздігі. 
Диуани  хикметтің  ұрпақтарға  берері  мол  қа-
зына, ұшы-қиыры жоқ білім көзі» [9,119-120], 
– деп жазды.  
Қ.А.  Йасауи  поэзиясы  сегіз  ғасырға  жуық 
уақыт ішінде түркі тайпалары арасына ауызша 
да,  жазбаша  түрде  де  тарап  бізге  жетіп  отыр. 
Қазан төңкерісіне дейін Ыстамбулда, Қазанда, 
Ташкентте  бірнеше  рет  басылды.  Зерттеуші-
лердің  айтуына  қарағанда,  көшірмелері  мен 
басылымдарының  арасында  тіл  жағынан  да, 
хикметтердің саны жағынан да айырмашылық-
тар бар көрінеді.  
Зерттелу  тарихына  келетін  болсақ, «Хик-
меттер»  діни  мазмұнда  жазылған  шығарма 
ретінде  қаралғандықтан,  Кеңес  дәуірінде  елі-
мізде басылмады, соған сәйкес әдеби тұрғыдан 
да, тілдік мәні жағынан да зерттелмеді.  
Академик  Мехмет  Фуат  Көпрүлү  «Түрік 
әдебиетіндегі  алғашқы  мутасаввыфтар  (сопы-
лар)»  деген  көлемді  еңбек  жазып, 1918 жылы 
Ыстамбулда  бастырған  екен.  Бүгінге  дейін 
бірнеше  рет  жарық  көрді. 1993 жылы  Анка-
рада  оның 9-басылымы  шықты.  Еңбек  екі  бө-
лімнен  тұрады.  Бірінші  бөлімі  А.  Йасауиге, 
екінші  бөлімі  Жүніс  Әміреге  арналған.  Бұл 
еңбек  кейін  бірнеше  рет  қайта  басылды.  
Қ.А.  Йасауиге  арналған  бірінші  бөлімі  «Қожа 
Ахмет  Ясауи  танымы  мен  тағылымы»  деген 
атпен  қазақ  тіліне  аударылып, 1999 жылы 
Шымкентте  жарық  көрді. «Бұл  кітапты  қазақ 
тіліне  аударып  жариялаған  түрік  ғалымы  Ке-
нан  Кочтың  қыруар  еңбегін  ризашылықпен 
атап, әріптесімізге алғысымызды білдіреміз», – 
дейді  академик  Рәбиға  Сыздық.  Еңбекте  
Қ.А.  Йсауидің  ата-тегі,  балалық    шағы,  ұстаз-
дары  мен  шәкірттері  туралы  көптеген  мағлұ-
маттар, аңыз-әңгімелер берілген. «Дивани хик-
меттің»  маңызы  түсіндіріліп,  тілдік,  әдеби 
мәні талданған. 
Түріктің  екінші  бір  белгілі  ғалымы  Кемал 
Ераслан  «Хикметтің»  Ыстамбул  нұсқасын 
««Диуани  хикметтен»  таңдамалылар»  деген 
атпен 1983 жылы  Анкара  қаласында  басып 
шығарды.  
Бұл  еңбек  те  бүгінге  дейін 3 рет  қайта  ба-
сылды. «Ахмад  Яссави.  Хикматлар»  деген  ат-
пен 1991 жылы  Ташкентте  бір  басылымы  жа-
рық көрді. Мұны  Түркияда  шыққан  кітап не-
гізінде  баспаға  даярлаған  әдебиетші  ғалым 
Ибраһим  Хаққулов. «Девани  хикмат»  деген 
атпен 1992 жылы  Ташкентте  тағы  бір  кітап 
шықты. Мұны Қазан нұсқасы негізінде баспаға 
даярлаған  Р.А.  Абдушукуров.  Осы  жылдар 
ішінде  «Хикметтер»  көп  таралыммен  Түркі-
менстанда да басылды. 
Міржақып  Дулатовтың  «Хазіреті  Сұлтан» 
деп аталатын мақаласы «Қазақ» газетінің 1913 
жылғы 16-санында жарияланған екен. Жазушы 
ол  мақаласында  Түркістан  шаһары  жайында 
мынадай  мағлұмат  қалдырған: «ХV  ғасырдың 
аяғына  шейін  Түркістанның  аты  Ясы  екен. 
Кішкене ғана Ясы деген қышлаққа ХІІ ғасырда 
Қожа  Ахмет  Ясауи  хазірет  Сұлтан  келген  соң 
даңқы  шығып  кетіпті. 1166 жылы  Ясауи  опат 
болып, одан кейін оның бейітін түркі тұқымы, 
әсіресе  қазақ  халқы  әр  уақыт  зиярат  ететін 
болыпты. Зияратқа әр жерден халық көп келе-
тін  болған  соң,  ол  жерде  сауда  ашылып,  кіш-
кене  қышлақ  бірте-бірте  зорайып,  шаһарға 
айналды». 
«Біздегі  Йасауитану 1990 жылдардан  бер-
мен  қарай  жандана  бастады», – деп  жазды  
Р.  Сыздық [8, 106]. Осы  жылы  қазан  айында 
Түркістанда  «Йасауи  әлемі»  атты  халықара-
лық  жиын – «Дөңгелек  үстел»  өткізілді.  Оған 
Түркиядан,  Америка  Құрама  Штаттарынан, 
Франциядан,  Италиядан,  Польшадан,  Мәскеу-
ден, Санкт-Петербургтен, түркі  тілдес респуб-
ликалардан  көрнекті  түркітанушы  ғалымдар 
қатысты.  Бұл  жиынға  Қазақстан  Республика-
сынан  белгілі  ғалымдарымыз  Ш.  Сәтбаева,  
Р.  Сыздықова,  Р.  Бердібаев,  Е.  Қажыбеков,  
М. Жармұхамедов қатысып, өз ойларын ортаға 
салды.  Бұл  ғалымдардың  газет  тілшісіне  бер-
ген  сұхбаттары  «Даналыққа  тағзым»  деген 
тақырыппен  «Ана  тілі»  газетінің 1990 жылғы 
Қ. А. Йсауи тілінің зерттелуі 

112 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
41-санында  жарияланды. 1996 жылы  «Ясауи 
тағылымы»  деген  жинақ  Түркістан  қаласында 
басылды.  Жинаққа  философтардың,  археолог-
тардың,  тарихшы,  әдебиетші,  тілші  ғалымдар-
дың  мақалалары  енген.  Онда  Қ.А.  Йасауидің 
философиялық  ойлары,  көзқарастары,  тариқа-
тының (жолының) тарихы туралы мағлұматтар 
берілген. Йасауи «Хикметтерінің» тілі, сөздігі, 
тайқазанға  байланысты  деректер,  сондай-ақ 
Йасауи  мен  оның  шәкірттері  жайлы  айтылған 
аңыз-әңгімелер де бар. «Түркістан тарихы мен 
мәдениеті»  атты  жинаққа  енген  бірқатар  ма-
қалалар  топтамасы  Қ.А.  Йасауидің  өміріне, 
туып  өскен  ортасына  және  йасауийа  ілімі- 
нің  шығу  негіздеріне  арналған.  Оқырмандар 
жинақтан  Йасауи  хикметтерінің  қазақ  әде-
биетімен  байланысы,  қазақ  ақындарының  
шығармаларындағы  Йасауи  ықпалы,  әулиелі 
жерлерге  қатысты  деректермен  де  таныса 
алады.  
Қ.А.  Ясауи  атындағы  Халықаралық  қазақ-
түрік  университетіндегі  өкілетті  Кеңестің  бұ-
рынғы төрағасы Намық Кемал Зейбектің «Қожа 
Ахмет  Йасауи  жолы  және  таңдамалы  хикмет-
тер» (Анкара, 2003) деп аталатын  еңбегі қазақ 
тілінде  жарық  көрді  (Аударған – философия 
ғылымдарының  докторы,  профессор  Досай 
Кенжетай  Тұрсынбайұлы). «Мен  бұл  кітапты 
жазған жоқпын. Тек қана дайындадым. Бақша 
өте  үлкен…  Сол  бақшадан  азды-көпті  терген 
гүлдерімді сіздерге ұсынып отырмын. Бұлар – 
мәңгі  солмайтын  гүлдер.  Егер  бұл  кітап  көңi-
ліңізге  қонып,  ұнап  жатса,  сан  қайтара  оқула-
рыңызды сұранамын», – дейді автор [2, 252]. 
Қ.А.  Йасауидің  «Диуани  хикметі» 1993 
жылы  тұңғыш  рет  қазақ  тіліне  жолма-жол 
аударылып, «Мұраттас»  ғылыми-зерттеу  және 
баспа орталығынан жарық көрді (Аударғандар: 
М.  Жармұхамедұлы,  С.  Дәуітұлы,  М.  Ша-
фиғи).  Аударма 1897 жылы  (ескіше 1315 ж.) 
Ыстамбул  қаласында  басылған  нұсқадан  жа-
салған.  Барлығы 69 хикмет,  соңында  мінәжат 
берілген.  Бұл  басылымның  құндылығы  сол: 
кітаптың  бірінші  бөлімінде  аудармасы,  екінші 
бөлімінде  түпнұсқасы,  үшінші  бөлімінде  транс-
крипциясы  берілген.  Соңында  сөздігі  мен  тү-
сініктері бар. 
1993 жылы Ұлттық кітапхананың сирек кі-
таптар  мен  қолжазбалар  бөлімінен  «Хикмет 
Хазірет  Сұлтан  Қожа  Ахмет  Йасауи»  деп  ата-
латын  бір  қолжазба  табылды.  Йасауитанушы 
М. Жармұхамедұлы бұл қолжазбада кездескен 
хикметтерді  де  қазақ  тіліне  аударып, 2002 
жылы  «Жалын»  баспасынан  жеке  кітап  етіп 
шығарды.  Йасауитанушылар  үшін  бұл  екі 
еңбек те жақсы дерек көзі бола алады. Өйткені 
соңғы  кітапта  да  қазақша  аудармамен  қатар 
түпнұсқа  да  берілген. 1893 жылы  Қазан  уни-
верститетінде  басылған  «Диуани  хикмет»  жи-
нағы  да  қазақ  тіліне  аударылып, 2000 жылы 
Тегерандағы  «Әл-Хұда»  баспасынан  жарық 
көрді.  Аударғандар:  Қуанышбек  Қари,  Ғалия 
Қамбарбекова.  
Қ.А.  Йасауи  хикметтерін  талантты  ақын 
Әбдіраш  Жәмішұлы  да  қазақ  тіліне  аударып, 
1995  жылы  «Өнер»  баспасынан  жариялаған 
еді.  Бұдан  басқа  да  қазақ  тілінде  бірнеше 
аудармалары бар. 1904 жылы Қазан қаласында 
басылған  түпнұсқа  мәтіні  «Арыс»  қоры  бас-
пасынан жарық көрді.  
2010  жылы  Түркістан  қаласындағы  «Тұ-
ран»  баспаханасынан  Қ.А.  Йасауидің  рухани 
мұрасына арналған тағы бір кітап жарық көрді 
[10].  Кітаптың  алдында  құрастырушыдан  де-
ген  тақырыппен  екі  жарым  беттік  кіріспе 
берілген.  Мұнда  «Хикметтерді»  аударған  он 
төрт  аудармашының  есімдері  аталып,  еңбек-
тері  көрсетілген. «Бұл  аудармалардың  бәрін 
сәтті  шыққан  деуге  болмайды.  Себебі  тәр-
жімалағандардың бәрі түпнұсқаға барған деуге 
келмейді. Ал ғылыми аударма жасағандар түп-
нұсқаға  жүгінгенімен  де  Йасауи  шығармасы-
ның  түпкі  діни-софылық  мазмұнын  мейлінше 
түсінбеген  сияқты», – дейді.  Десе  дегендей, 
кейбір аудармалар мүлде сын көтермейді. Осы 
саланың білікті мамандарының бірі профессор 
Ә.  Құрышжанов  сондай  сәтсіз  аударманың 
бірін  сынап,  арнайы  мақала  да  жазды [11, 24-
33].  Йсауи  ілімі  мен  мұрасын  көптен  бері  үз-
діксіз  зерттеп  келе  жатқан  ғалым,  философия 
ғылымдарының  докторы,  профессор  Д.  Кен-
жетай.  «Әрбір  сопылық  жолындағылар  өзара 
арнайы  тіл  қалыптастырған,  нәтижеде  со-
пылық  терминология  пайда  болды.  Ясауиді 
түсіну  үшін    сопыша  тіл  білу  керек», – дейді 
ғалым [12, 292-293]. Сопылық ілімдегі термин-
дік мағынаның мазмұны терең, астарлы болып 
келеді.  Сондықтан  сопы  шайырлардың  басым 
бөлігі  «лисанул  ғайб» (жұмбақ  тіл)  аталған 
екен. «Хикметтердің»  қазақша  аудармаларын-
дағы  ақаулар  суфизм  терминдерінің  мағына-
ларын  дұрыс  танып-білмегендіктен  болса  ке-
рек.  Мысалы,  Қазан  басылымындағы 27-хик-
метте «Ерәнләрдін фәйз уа футух алалмадым» 
деген  өлең  жолы  бар.  Осы  тармақты  бір  ау-
дармашы  «жарандардан  пайда,  көмек  ала  ал-
мадым»  деп  аударса,  екінші  аудармашы  «жа-
рандардан  күш-қуат  ала  алмадым»  деп  аудар-
ған.  Енді  бір  еңбекте  «Жарандардан  тәлім, 
береке  ала  алмадым»  деп,  ал  төртінші  бір  ең-
Ә. Керімұлы, А. Искакова 

113 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
бекте  «Ерендерден  шабыт  пен  сыр  ала  ал-
мадым» деп аударылыпты.  
Йсауи  тілінің  негізі  туралы  әр  түрлі  пікір-
лер айтылып келеді. Неміс ғалымы профессор 
М.  Хартман  шағатай  тілінде  жазылған  десе, 
атақты мажор ғалымы Г. Вамберидің «Диуани 
хикметтің  тілі – қоқан  диалектісі», – деп  айт-
қанын  профессор  Ф.  Көпрүлү  еңбегінен  біле-
міз [4, 200-202]. Бұл  пікірлердің  асығыс  ай-
тылған пікірлер екені түсінікті. 
Жалпы XI-XV ғасырларда жазылып қалған 
ескерткіштердің  тілін  түркітанушы  ғалымдар-
дың  көпшілігі  «Орта  Азия  халықтарының 
жазба  әдеби  тілі»  немесе  «Орта  Азия  тү-
ріктерінің тілі», – деп атайды. 
 Ә.  Нәжіп – түркі  тілдерінің  теориясына 
үлкен үлес қосқан ғалым. Ол XI-XV ғасырлар 
аралығында  жазылған  мұраларды  жан-жақты 
зерттей  келе,  бұл  кезеңде  бірнеше  әдеби  тіл-
дердің  болғанын  анықтады.  Ғалымның  ай-
туынша,  Қараханид  дәуіріндегі  қарлұқ-ұйғыр 
әдеби тілімен қатар, XII ғасырда Сырдарияның 
төменгі жағында қыпшақ-оғыз әдеби тілі өмір 
сүрген. Қожа Ахмет бабамыз өз өлеңдерін осы 
тілде  жазған.  Қыпшақ  тілі  қазақ  тіліне  жақын 
екенін қазіргі кезде түркітанушы ғалымдардың 
бәрі де мойындайды. Ә. Нәжіп бір мақаласын-
да: «Йасауидің  «Хикметі» – қазақтың  төл 
әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің бастау көзінде 
тұрған  тарихи  мәні  зор  ескерткіш», – деп 
жазды. 
Өзінің 
докторлық 
диссертациясында  
Ә. Нәжіп XIV ғасырда Алтын Орда аймағында 
да  қалыптасқан  екі  әдеби  тіл  болған  деген 
тұжырым  жасады.  Оның  бірі – оғыз-қыпшақ 
әдеби  тілі  де,  екіншісі – қыпшақ-оғыз  әдеби 
тілі.  Орта  ғасырларда  пайда  болған  әдеби 
мұралардың  барлығы  дерлік  аралас  тілде 
жазылған.  Бұл  құбылысты  да  алғаш  байқаған 
ғалым  Ә.  Нәжіп  болатын [13]. Ғалымның 
мұндай  қорытындыға  келуіне  негіз  болған: 
біріншіден  тілдік  фактылер,  екіншіден,  әдеби 
мұраларға  ие  оғыз,  қыпшақ  тайпаларының 
тарихи жағдайы.  
Ә.  Нәжіптің  бұл  пікірін  Йасауи  «Хикмет-
терінің»  тілін  Самарқанд  қолжазбасы  бойын-
ша жан-жақты зерттеп, монографиялық жұмыс 
жазған  ғалым,  Ұлттық  ғылым  академиясының 
академигі  Рәбиға  Сыздық  та  қуаттайды [14, 
106-110].  Осы  іргелі  еңбегінде  ғалым  Самар-
қанд  қолжазбасының  факсимилесін  (фотонұс-
қасын)  және  ол  қолжазбаның  ескі  араб  жа-
зуынан  қазіргі  графикаға  жолма-жол  дәл  кө-
шіріліп  транскрипцияланған  мәтінін  де  берді. 
Автордың  айтуынша,  бұл  ең  әріден  сақталған 
және  қазіргі  кезде  белгілі  болып  отырған 
көптеген  қолжазбалардың  ішіндегі  ең  толығы 
да  екен.  Міне,  Йасауи  шығармаларының  ең 
толық  қолжазбасы  да,  басылымы  да  қолы-
мызда.  Олардың  әрқайсысын  жеке-жеке  не-
месе  өзара  салыстыра  зерттеуге  де  мүмкіндік 
туып отыр. 
Ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығын 
әр қырынан алып зерттеп, сөз еткен мақалалар 
топтамы  «Жұлдыздар  отбасы  АҢЫЗ  АДАМ» 
журналының 2011 жылғы 15-санында  басыл-
ды.  Мақалалардың  мазмұнына  қарай  мынадай 
тақырыптарға  бөлініп  берілген:  өмірбаян, 
ясауитану,  Ясауи дәрістері, сауалнама, таным, 
Ясауи  кесенесі,  зерде,  Ясауи  университеті, 
Ясауи  мұражайы,  Ясауи  ұстазы,  театрдағы 
бейне, Ясауи журналы [15].  
Қ.А.  Йасауи  мұраларын  зерттеу  ісімен 
үзбей айналысып келе жатқан Мекемтас Мыр-
захметұлы,  Досай  Кенжетаев,  Сәрсенбі  Дәуіт-
ұлы,  Зікірия  Жандарбек,  Әшірбек  Мүминов 
сынды  ғалымдардың  мақалалары  Ясауитану 
айдарында берілген.  
Міне,  сөйтіп 70 жыл  бойына  айтылмай, 
оқылмай,  жазба  түрде  басылмай  келген  
Қ.А.  Йасауи  бабамыздың  асыл  мұраларын 
игеруге,  зерттеуге  өз  елімізде  де  мол  мүмкін-
діктер  жасалынып  жатқанының  куәсі  болып 
отырмыз.  
1991  жылдың 6 маусымында  Қазақстан 
Республикасының  Президенті  Н.  Назарбаев-
тың  Жарлығымен  ашылған  Түркістан  Мем-
лекеттік  университеті  де  Түркістан  қаласында 
орналасқан.  Бұл  универститет 1992 жылы  қа-
зан  айының 31-інде  Қазақстан  Республикасы 
мен  Түркия  өкіметтерінің  арасындағы  келісім 
нәтижесінде  Қ.А.  Ясауи  атындағы  Халықара-
лық  қазақ-түрік  универститеті  болып  қайта 
құрылды. Қазір мұнда 10 мыңға жуық студент 
білім  алуда.  Оларға  «Йасауитану»  деген  ар-
найы  пән  өтіледі.  Мұның  барлығы – қасиетті 
бабамыздың  қалдырып  кеткен  асыл  ойлары 
мен  маржан  сөздерін  жас  ұрпақтың  санасына 
сіңіру  үшін  істелініп  жатқан  игі  істер.  Ұлы 
ойшылдың  даналық  сөздерін  үйренуге  деген 
жастардың  ықыласының  күннен  күнге  артып 
келе  жатқаны  қуантарлық  жағдай. 2003 жыл-
дың  қазан  айында  Қ.А.  Йасауи  мұрасы  бүкіл-
әлемдік  деп  танылып,  ЮНЕСКО-ның  құра-
мына  енді.  Бұл  қазақ  халқы  үшін  үлкен  же-
тістік болып табылады.  
 
 
Қ. А. Йсауи тілінің зерттелуі 

114 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 

жүктеу/скачать 3,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: