Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

154 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
6 Valesio P. Paronomasia and the Articulation of Phonological Rules // Proceeding of the XI-th Int. Congress of Linguistics. – 
Milano, 1974. – P. 57-58. 
7 Kuznetsova I.N. Posobie po frantsuzskoy leksikologii / I.N. Kuznetsova. – M.: Izd-vo MGU, 1991. – 168 c. 
8 Moraru D. Paronimiya chlenimyh slov v sovremennom frantsuzskom yazyke: avtoref. diss. … kand. filol. nauk. – Minsk, 
1984. – S. 20-21. 
9 (Fittsdzheral'da) Fitzgerald A.M. Word and Phrase. True and false use in English. – Chicago, 1901. – P. 256.  
10 (Herd H.) Herd H. Watch you English. Common errors in speech and writing. – London: Oxford university press, 1932. – P. 32 
11 (Partridzh E.) Partridge E. Usage and Abusage: A guide to Good English. In Association with Hamish Hamilton, 1977. – P. 63 
12 W., M. Morris. Harper Dictionary of Contemporary Usage. – New York; London, 1979. – P. 44. 
13 (Visin M.) Weseen M. Words Confused and Misused. – New York: Crwell, 1932. – P. 95. 
14 Fomina M.I. Sovremennyj russkiy yazyk. Leksikologiya. – M., 1990. – S. 415. 
15 Room A. Room’s Dictionary of confusables. – L., 1980. – P. 156.  
16 Coates W.A. Near-homonymy as a factor in language change // Language. – 1968. – Vol. 44. - #3. – P. 467-479. 
17. Fedotova L.N. Paronimiya v angliyskom yazyke: ucheb. posobie / L.N. Fedotova. – Tver': Tver. gos. un-t, 1994. – S. 76. 
18 Vishnyakova O.V. Paronimiya v russkom yazyke: ucheb. posobie dlya pedagogicheskih vuzov po spets. «Russkiy yazyk i 
literatura» / O.V. Vishnyakova. – M.: Vysshaya shkola, 1984. – S. 128. 
19 Ahmanova O.S. Slovar' lingvisticheskih terminov / O.S. Ahmanova. – M.: Sov. Entsiklopediya, 1966. – S. 108. 
20 Skalkin V.A. Osnovy obucheniya inoyazychnoy rechi. – M., 1981. – S. (72) 
21 Krasikov Yu.V. Teoriya rechevyh oshibok. – M., 1980. – S. (27) 
22 Vinogradov V.V. Vstupitel'noe slovo // V-sy terminologii. – M., 1971. – S. 43.  
23 Yartseva V.N. Istoricheskaya morfologiya angliyskogo yazyka. – M., L.: Izd-vo akademii nauk SSSR, 1960. – S. 194. 
24 Krylova N.V. Paronimiya v sovremennom angliyskom yazyke: idioetnicheskiy i funktsional'nyj aspekty: diss. … kand. filol. 
nauk. – Sankt-Peterburg, 1993. – S. 159. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
К. А. Айсултанова, Г. С. Шарипова

155 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
 
 
 
 
ӘОЖ. 811 512 122  
 
А. А. Шойбекова, Г. Ж. Утегенова 
 
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің, ф. ғ. к, 
Шымкент қ., Қазақстан 
e-mail: 
guli_2615@mail.ru
 
 
Болжал мәнді модаль сөздерден жасалатын сөз-сөйлемдер 
 
 
Бұл  мақалада  модаль  сөздерден  жасалатын  сөз-сөйлемдер  жайында  айтылады.  Модаль  сөзді  сөз-
сөйлемдердің орыс тіл білімінде, түркологияда, қазақ тіл білімінде зерттелуіне шолу жасалған. Модаль сөзді 
сөз-сөйлемдер мағынасына қарай топтастырылған. Модаль сөзді сөз-сөйлемдер диологта, құрмалас сөйлемде 
кездесетіндігі, Модаль сөзді сөз-сөйлем жеке бір сөзден (жоғары, орта, баяу) интонация арқылы айтылатын-
дығы,  сөйлем  типінде  сөз-сөйлем  жай  сөйлем  ауқымына  енетіндігі  айтылған.  Бұл  модаль  сөздер  құрмалас 
сөйлемнің не басыңқы, не бағыныңқы сыңарында және аралас құрмаластың ортасында келеді. Ал диалогта 
кездеспейтіндігі дәйектелген. Модаль сөзі сөз-сөйлемдер негізінде жай сөйлемде баяндауыш сөйлем мүшесі, 
құрмалас  сөйлемде  бағыныңқы,  басыңқы  сыңарда  және  аралас  құрмаласта  сөйлем  ортасында  келетіндігі 
айтылады. 
Түйін сөздер: синтаксис, құрмалас сөйлем синтаксисі, модаль сөздер. 
 
А. А. Шойбекова, Г. Ж. Утегенова 
Слова-предложения и модальные слова 
 
В статье говорится о тех предложениях, которые составлены из модальных слов. В русском, тюркском и 
казахском  языкознании  были  подробно  исследованы  модальные  слова,  сгруппированы  по  смыслу  и  зна-
чению.  Такие  слова,  как  «может  быть»,  были  добавлены  к  модальным  словам  позднее  других.  Модальные 
слова в предложениях проговариваются отдельно и с особой интонацией. Это позволяет сделать вывод о том, 
что модальные слова являются особым типом простых предложений. Модальные слова могут встречаться в 
главных,  придаточных  предложениях, а  также  в середине  предложения.  Однако  модальные  слова  не  встре-
чаются в диалогах.  
Ключевые слова: синтаксис, сложные предложение, модальные слова. 
 
A. А. Shoibekova, G. J. Utegenova 
The word after has become supposition from significant modal words 
 
 This article speaks about the sentences that are composed of modal words words. In Russian  Education  
(linguistics ), in Turkish , in the Kasakh education were  taken every opportunity to study the modales words. 
Modales words were also grouped according to meaning and significance. Among them have meaning, words such 
as: maybe, probably, but they were added to the modales words later than other words modales. Words are also found 
in the dialogues and complex sentences. Modales words in sentences blurts separately and intonation.This means that 
the  modales words also includes a type of simple sentences modales. Words are also found in the main, subordinate 
clauses, and these words are found in the middle of  sentences. In simple sentences they occur as the predicate, as in 
complex sentences and clauses of the main words, and here, too, the modales words are found in the middle of 
sentences.  
Key words: sentences, compound sentences, modal words. 
_____________________________________ 
 
 
Қазақ  тіл  білімінде  модаль  сөздер  Е.  Жан-
пейсовтің  арнайы  зерттелуі  бойынша  барлық 
академиялық жинақтан орын алған. Әрбір син-
таксис  мамандары  өздері  жазған  оқулықта-
рында  және  жеке  монографияларында  сөй-
лемнің  модальділігі  туралы  тоқталған.  Бірақ 
ешбір зерттеуші, не оқулық авторлары модаль 
сөздердің де сөз-сөйлем болу қабілеті жөнінде 
ештеңе  айтпайды.  Ал  одағайды  зерттеген  
Ш.  Сарыбаев  бір  сөзбен  болса  да  “Одағайлар 
диалогты  сөйлемдерде  тұрып,  сөз-сөйлем  бо-
лады” [1, 58], – деген болатын. 
 Енді  модаль  сөздердің  өзінің  мағыналық 
ерекшелігі  туралы  тоқталсақ,  ол  академиялық 
жинақта  былай  берілген: “Сөйлем  мазмұны-
ның  ақиқат  шындыққа  қатысы  жөніндегі  сөй-
леушінің  пікірін  білдіретін,  сөйлемге  реңк 
беретін сөздерді айтады”, – деп көрсеткен. 
Болжал мәнді модаль сөздерден жасалатын сөз-сөйлемдер 

156 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
Орыс  тіл  білімінде,  түркологияда  модаль 
сөздердің сөз-сөйлем бола алатын қабілеті жө-
нінде көптеген пікірлер бар. 
Енді  қазақ  тіл  біліміндегі  модальділік  ту-
ралы,  оның  біз  зерттеп  отырған  сөз-сөйлемге 
қатысы жайлы тоқталу орынды. Біздіңше, кез - 
келген  белгілі  бір  ойды  білдіретін  сөйлемнің 
ақиқат шындыққа тікелей қатысты болуы мүм-
кін.  Немесе  сол  ойды  айтушының  көзқарасы-
ның  тұрақты  не  тұрақсыз  болуы,  сол  ойға 
сенері  не  сенбесі  дегендей  арақатынасы  бо-
лары анық. 
“Қазақ  грамматикасында” “Модаль  сөздер 
әдетте  модальділікті  білдіретін  фонологиялық 
(интонациялық), морфологиялық, синтаксистік 
(әр түрлі сөйлем типтері) сияқты барлық амал-
тәсілдермен  тығыз  байланыста  жұмсалады”, – 
дейді [2, 36]. Бұл  жерде  біз  интонациялық 
және  әр  түрлі  сөйлем  типтері  деген  ойдың 
болуы.  Яғни  сөз-сөйлем  жеке  бір  сөзден  (жо-
ғары, орта, баяу) интонация арқылы айтылады. 
Сөйлем  типінде  сөз-сөйлем  жай  сөйлем  ауқы-
мына енеді. Олай болса модаль сөздерден сөз-
сөйлем болуға негіз бар. Және былай деген ой 
бар: “Модаль  сөздер,  сондай-ақ,  заттың  мәнін 
жоғалтқан  және  диалогта  придикаттық  функ-
циясын  жоғалтқан  бағыныңқы  сөйлемнің  баян-
дауышынан  да  пайда  болады”, – дейді.  Яғни 
диалогта  кездесетіндігін  анық  айтып  тұр. 
Сондай-ақ: “Модаль  сөздердің  айрықша  бір 
синтаксистік  ерекшелігі – олар  диалогта  кел-
генде  жеке  лексема  күйінің  өзінде  сырт  фор-
масы  және  айтылу  интонациясы  жағынан  өз 
алдына  тұтас  бір  тиянақты  сөйлем  қызметін 
атқарып тұрады”, – дей келіп, олардың сөйлем 
мүшелерімен  байланысқа  түспейтіндігін,  сөз 
тіркесін жасауға қатыспайтындығын ескертеді. 
Және:  “Диалогтық  сөйленісте  сөйлем  түрін-
дегі  сөз  рөлінде  қолданылады”, – деп  көрсе-
теді. 
Яғни  “Сөйлем  түріндегі  сөз”  деген  пікір 
сөз-сөйлем  мәселесіне  өте  жақын  келіп,  сөз-
сөйлем  деген  атауы  айтылмаса  да,  мағыналық 
жағын анық көрсетіп отыр. 
“Қазақ  грамматикасында”  осы  модаль  сөз-
дердің  жалпы  саны  алпыстан  асатынын,  ал 
мағынасына  қарай  сараптағанда  осы  аталған 
еңбекте  оның  мынадай  топтарын  атап  өтеді: 
Болжал  мәнді,  міндеттілік  мағына  білдіретін, 
дерек негізінде айтылатын, қостау мағынасын-
да  айтылатын,  сенім  мағынасында,  қалау  (ті-
лек) мәнді және күмән (күдік) мәнді білдіретін 
модаль  сөздер [3, 95]. Осылардың  ішінен  сөз-
сөйлем  жасалатындарын  мағынасына  қарай 
және қолданыстағы мүмкіндігіне қарай іріктеп 
алып көрсетсек, олар төмендегіше болмақшы: 
Болжал  мәнді  модаль  сөздерден  мүмкін, 
бәлкім, нәйеті сөздерін алуға ғана болады. Бұл 
модаль  сөздер  құрмалас  сөйлемнің  не  басың-
қы,  не  бағыныңқы  сыңарында  және  аралас 
құрмаластың  ортасында  келеді.  Ал  диалогта 
кездеспейді. 
“Мүмкін”  модаль  сөзінен  де  болжал  мәнді 
сөз-сөйлем  жасалады.  Бірақ  диалогта  келген 
“Мүмкін”  модаль  сөзі  баяндауыштық  қаты-
наста тұрады, ал бастауышы жасырын тұрады. 
–  Шынында,  оның  дәл  осы  іске  араласуы 
мүмкін бе? 
– Мүмкін! (Қ. Салғарин). 
–  Бұлттың  қоюлануын  қара,  нөсер  болып 
кетер ме екен? 
– Мүмкін! (“Жұлдыз”). 
Осы  “Мүмкін”  модаль  сөзі  негізінде  жай 
сөйлемде  баяндауыш  сөйлем  мүшесі  болады. 
Мысалы: Оның бүгін келуі де мүмкін, келмеуі 
де  мүмкін    деген  сөйлемдегі  мағына  “Оның 
бүгін келу-келмеуі екіталай” деген. Яғни баян-
дауыш қызметін атқарып тұр. Сондай-ақ: Жеті 
қабат жер астындағы нәрсені білуі мүмкін (М. 
Жұмабаев).  Осы  сөйлемдегі  “Мүмкін”  сөзі  де 
баяндауыш қызметін атқарып тұр. Олай болса 
“Мүмкін”  модаль  сөзін  тек  құрмаластың  бір 
сөйлемі  қызметін  атқарып  тұрмаса  сөз-сөй-
лемге таңа беруге болмайды [4, 72]. 
Құрмалас сөйлемде “Мүмкін” болжал мән-
ді  модаль  сөзі  бағыныңқы,  басыңқы  сыңарда 
және  аралас  құрмаласта  сөйлем  ортасында 
келеді [5, 83]. 
–Мүмкін, сенуден де қалған боларсың, рас 
айтам, сене гөр (С. Шаймерденов). 
Бұл жердегі “Мүмкін” модаль сөзінен бол-
ған сөз-сөйлем “Менің білуімше” немесе “Ме-
нің  іс-әрекетіме  қарап”  деген  мағынаны  біл-
діреді. 
–Түстен кейін күн ашылып кетсе, қонақтар 
бүгін  түндегі  ұшақпен  келіп  қалар,  мүмкін… 
(“Жұлдыз”). 
Бұл жердегі “Мүмкін” сөз-сөйлемі “Немесе 
ертеңгі ұшақпен” деген мағынаны болжап тұр. 
–  Жәмила,  ішіктің  көгілдірін  аларсың, 
мүмкін, қоңырын (“Жұлдыз”). 
Бұл  жерде  аралас  құрмалас  сөйлем  құра-
мында (ортадағы сөйлем) келіп “Көгілдірі ұна-
маса”  деген мағынаны білдіріп тұр. 
Көпшіліктің  пікіріне  құлақ  асу  керек  бо-
лар, бәлкім (“Жұлдыз”).  
Бұл “Бәлкім” сөз-сөйлемі құрмаластың ба-
сыңқы  сыңарында  келіп, “Біз  өз  пікірімізбен 
қайшылық тудырып алармыз” деген мағынаны 
білдіреді. 
А. А. Шойбекова, Г. Ж. Утегенова 

157 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
–  Бәлкім, сенікі дұрыс деп-ақ деп ойлалық, 
сондағы дәлелің осы ғана ма? (“Жұлдыз”).  
Бұл жердегі “Бәлкім” сөз-сөйлемі істің дұ-
рыс  екеніне  сенімнің  аз  екенін  болжап  тұр. 
Себебі осы құрмаластың үшінші сөйлемі күдік 
тудырып тұр. 
–  Бәлкім,  сіздің  жолыңызбен  жүргенімде 
дәл осындай күйге түспес пе едім (“Жұлдыз”).  
Бұл  құрмалас  сөйлемдегі  “Бәлкім”  сөз-
сөйлемі өмір мұратын таңдауда кезінде дұрыс 
болжам  жасалмағанына  өкінішін  білдірген  ай-
тушының ойын байқатады. 
–  Бәлкім,  осы  жігіттің  етегінен  ұстасам, 
бақытты болатын шығармын (“Жұлдыз”).  
Бұл  жердегі  “Бәлкім”  сөз-сөйлемі  келешек 
өмірдің  бақытына  болжам  жасаған  мағынаны 
білдіреді.  
Нәйеті,  қолынан  түк  келмейтіннің  өзі  бол-
маса игі еді (“Ана тілі”).  
Бұл  сөйлемдегі  “Нәйеті”  сөз-сөйлемі  “Іс-
әрекетіне қарағанда мардымды ештеңе байқал-
майды”  деген  көңіл  толмастық  мағынаны  біл-
діреді. 
 
Әдебиеттер 
 
1 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1998. – 581 б. 
2 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Санат, 1999. – 240 б. 
3 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищеге арналған. – Алматы: ҚазМем ОПБ, 1953. – 219 б.  
4 Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Ғылым, 1967. – І бөлім. – 263 б. 
5 Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Ғылым, 1983. – 237 б. 
 
References 
 
1 Zhұbanov Қ. Қazaқ tіlі zhөnіndegі zertteuler. – Almaty: Ғylym, 1998. – 581 b. 
2 Balaқaev M., Sayrambaev T. Қazіrgі қazaқ tіlі. – Almaty: Sanat, 1999. – 240 b. 
3 Sauranbaev N. Қazaқ tіlі. Peduchilischege arnalғan. – Almaty: ҚazMem OPB, 1953. – 219 b.  
4 Қazaқ tіlі grammatikasy. – Almaty: Ғylym, 1967. – І bөlіm. – 263 b. 
5 Әmіrov R. Zhay sөylem sintaksisі. – Almaty: Ғylym, 1983. – 237 b. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Болжал мәнді модаль сөздерден жасалатын сөз-сөйлемдер 

Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
МӘДЕНИЕТ 
КУЛЬТУРА 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ. 822 514 112 
 
И. А. Есболаева, Қ. А. Балқыбекова, Г. Ж. Утегенова 
 
М. О. Әуезов атындағы  Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің 
аға оқытушысы
1,2
, ф. ғ. к
3
, Шымкент қ., Қазақстан 
e-mail: 
indiraaabaievna@mail.ru
 
 
Жазушы Дулат Исабеков шығармалары 
 
Бұл  мақала  жазушы  Дулат  Исабековтің  күнделікті  мерзімді    басылымдарда  жиі  жарияланып  тұратын 
публицистикалық-көсемсөздік  шығармалары  жайында  болып  отыр.  Қандай  да  бір  повесті    немесе  әңгімені 
екі-үш  күнде  жазып  тастау  әлдеқайда  күрделі  тірлік  екені  түсінікті.  Ал  газет-журналдарға  арналған,  күн-
делікті өміріміздің, қоғамымыздың дамуының саналуан мәселелерін талқылап, орайы келгенде ой-пікір-лерін 
ортаға  салуға  бағытталған  дүниелерді  қағазға  түсіріп,  оқырман  назарына  ұсыну  процесі,  жоғарыда    айтыл-
ғандай, ары кетсе бір аптаға созылатын іс болса керек.  
Суреткерлердің шығармашылық жұмыс тәртібі, осы процесс барысындағы әдебі мен әдеті – әлі де терең 
зерттеле қоймаған мәселе. Жыл мезгілдерінің суреткер үшін оңтайлы, жайлы кезеңдерінде қаламгер жемісті 
жұмыс істейді.  
Қаламгерлердің  шығарма  жазу  барысында  көптеген  психологиялық  сәттерді  бастарынан  өткізетінін, 
қашан  туындысын  жазуды  аяқтап,  оқырман  қауымға  ұсынғанға  дейін  қатты  мазасызданатындарын  айқын 
аңғарса керек. Осындай  пәлсапалық ой-тұжырымдармен басталған бұл мақала қазақтың тағы  бір көрнекті 
жазушысы,  қоғам  қайраткері  дәрежесіне  көтеріле  білген  ерекше  тұлғалардың  бірі  Әнуар  Әлімжановтың 
азаматтық бейнесін сомдауға арналған. 
Түйін сөздер: шығарма, қаламгер, көркемсөз, шешендік, көзқарас. 
 
И.А. Есболаева, Қ.А. Балқыбекова, Г.Ж. Утегенова 
Произведения писателя Дулата Исабекова 
 
Это  статья  о  писателе  Дулате  Исабекове,  часто  публикующего  публицистическо-статейные  произведе-
ния. Ясно то, что для того чтобы написать какую-либо повесть или  рассказ, сложнее закончить ее написание 
за два-три дня. А для  того, чтобы предложить читателю статью о нашей ежедневной жизнедеятельности, о 
развитии общества, рассуждения ими различные темы занимает минимум одну неделю. 
О  творческом  порядке  работы  художников,  об  этике  и  морали – глубоко  не  изученный  процесс.  Для 
удоб-ства описания времен года художники в удобное для себя время выполняют плодотворную работу. 
Писатели в процессе написания произведения испытывают многие психологические моменты, до окон-
чания произведения и предоставление его читателям переживают многое. Эта статья, которая начата с такой 
философской мыслью, посвящается описанию выдающегося казахского деятеля Ануара Алимжанова. 
Ключевые слова: произведения, писатель, статья, ораторство, взгляд. 
 
I. А. Еsbolaeva, K. А. Balkibekova, G. J. Utegenova 
Poems of the writer Dulat Isabekov 
 
It is an article about the writer Dulat Isabekov, who is often publishing publistic-article work. It is clear that 
writing any stories or the story is more difficult to finish it in 2-3 days. To offer the reader article about our daily 
activity, about development of society and reasonings on various subjects takes at least one week. 
Creative operating procedure of artists, about ethics and morals isn`t deeply studied process. For convenience of 
the description of seasons, in time convenient for artist performs the most productive work. 
Writers in the course of the writing of the poems test many psychological moments, before the end of the work 
and endures a lot of things when he represents it to his readers. 

159 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(148). 2014
This article, which was begun with such philosophical thought is devoted to the description  of the outstanding 
Kazakh figure Anuar Alimzhanov. 
Key words: poem, writer, article, good speaking, glance. 
____________________________________ 
          
Дулат Исабековтің шығармаларының тақы-
рыптары  және  ол  туындыларының  көркемдік 
ерекшеліктері туралы сөз қозғамас бұрын жазу-
шы  өзіндік  қолтаңбасымен  жазылған  туынды-
ларымен  ерекше  үлес  қосқан  осы  кезеңдегі 
әдебиеттің  жай-күйіне  қысқаша  шолу  жасай 
кеткенді жөн көріп отырмыз.  
Қазақ  әдебиетінің  көрнекті  өкілдерінің  қа-
ламдарынан  туған  шығармалардың  бірсыпы-
расы 1941-1945 жылдардағы Ұлты Отан соғы-
сы  туралы  естеліктерге  құрылғаны  назар  ау-
дартады.  Мұндай  тақырыптардағы  туындылар 
соғыс кезінің ауыртпалығын басынан кешірген 
әйелдің  (мысалы,  К.  Қазыбаевтың  «Құпия» 
атты  повесі),  алыс  қазақ  ауылындағы  сол  ке-
зеңнің  күрделі  қиыншылықтарына  куә  болған 
азаматтың (мысалы, Оралхан Бөкеевтің  «Бәрі 
де майдан» деп аталатын повесі) әңгімелері тү-
рінде жазылған.  
Аталған шығармалардың барлығы да алыс-
тағы  қазақ  ауылдарының  жоқшылық  пен  ашар-
шылық  жайлап  алған  кейпін  шебер  суреттей 
білуімен,  адамдардың  барынша  аянышты  тағ-
дырларын аша білуімен бағалы дей аламыз. 
Жетпісінші  және  сексенінші  жылдардағы 
қазақ әдебиетінің тағы бір ерекшелігі - әңгіме 
жанры да өркендеу жолында дамығаны белгілі. 
Бұл кезеңдегі әңгіменің ауыр салмағын, не-
гізінен  әдебиетке  сол  кезде келген  жас қалам-
герлер  көтергенін  ерекше  атап  көрсету  қажет. 
Мәселен,  олардың  ішінде  алдыңғы  дәуірде  әде-
биетке  келіп,  біраз  тәжірибе  жинақтап  қалған 
Шерхан  Мұртаза,  Әкім  Тарази,  Әбіш  Кекіл-
баев, Мұхтар Мағауин және Мағзом Сүндетов-
термен  қатар  сол  кездегі  жас  ұрпақтың  өкіл-
дері  болып  саналған  Әнес  Сараев,  Оралхан 
Бөкеев,  Смағұл  Елубаев,  Оразбек  Сәрсенбаев, 
Ілия  Жақанов,  Дулат  Исабеков,  Т.  Нұрмағам-
бетов, Төлен Әбдіков, Марат Қабанбай сияқты 
ерекше  талантты  қаламгерлер  тобы  бар  бола-
тын. 
Осынау  екі  буынның  күшімен  көркем  әң-
гіме  тақырыптық  және  көркемдік  жағынан  бі-
раз  байып,  адам  характерін  ашуда  ілгері  бас-
қандығын  байқатты.  Бұрынғыдай  тақырыпта-
рын саудаламастан,  ішкі       
Қазақ  халқының  ұлы  ағартушысы  Ахмет  
Байтұрсынұлы  өзінің 1926 жылы  жарық  көр-
ген  “Әдебиет  танытқыш”  атты  зерттеу  еңбе-
гінде: 
“Көсем  сөз  шешен  сөз  сияқты  әлеуметтік 
айтқанын  істету  мақсатпен  шығарылатын  сөз. 
Шешен сөзден мұның айырылатын жері – ше-
шен сөз ауызбен айтылады. Көсем сөз әлеумет 
ісіне  басшылық  пікір  жүргізетін  сөз  болған-
дықтан  да  көсем    сөз  деп  аталады.  Көсем  сөз 
кезіндегі    әлеуметке  керек  іске  мұрындық  бо-
лып,  істеу  ыждағатымен  айтылады”, – деп 
жазған болатын. 
Біздің пайымдауымызша, осы жерде әңгіме 
жазушы Дулат Исабековтің әдеби–көркем шы-
ғармалары  туралы  емес,  кунделікті  мерзімді  
басылымдарда  жиі  жарияланып  тұратын  пуб-
лицистикалық – көсемсөздік  шығармалары 
жайында болып отырған секілді. Өйткені, қан-
дай да бір повесті  немесе әңгімені екі- үш күн-
де жазып тастау әлдеқайда күрделі тірлік екені 
өзінен-өзі  түсінікті [1, 68]. Ал,  газет-  журнал-
дарға  арналған,  күнделікті  өміріміздің,  қоға-
мымыздың  дамуының  саналуан  мәселелерін 
талқылап, орайы келгенде ой-пікірлерін ортаға 
салуға бағытталған дүниелерді қағазға түсіріп, 
оқырман  назарына  ұсыну  процесі,  жоғарыда 
айтылғанындай,  ары  кетсе  бір  аптаға  созыла-
тын іс болса керек.  
Жалпы  суреткерлердің  шығармашылық  жұ-
мыс  тәртібі,  осы  процесс  барысындағы  әдебі 
мен  әдеті – әлі  де  терең  зерттеле  қоймаған 
мәселе.  Ұлы  орыс  ақыны  А.С.Пушкиннің  ай-
туынша, “суреткердің  көңіл –күйі, жан сарайы-
ның тазалығы, мінезінің ашықтығы мен тыныш-
тығы  көп  жағдайда  шығармашылық  жұмысы-
ның жемісті болуына тікелей әсер етеді” екен. 
Сонымен  бірге  жыл  мезгілдерінің  суреткер 
үшін  оңтайлы,  жайлы  кезеңдерінде  қаламгер-
лер жемісті жұмыс істейтін болса керек. Жоға-
рыда  аталған  А.С.Пушкин  жылдың  куз  мау-
сымын  ерекше  ұнатқан  екен.  Оның  шығарма-
ларының  басым  көпшілігі  осы  мерзімде  дү-
ниеге келіпті. 
Көнегрек  шешені  Демосфеннің,  сонымен 
қатар, В. Гюгоның шығармашылық жұмыс жа-
сап  жатқан  кезде,  щығармасын  сәтті  аяқтап 
шығуы үшін өздерінше ырым жасап, шаштары 
мен сақал – мұрттарын жартылай қырып, ұста-
ларын  сыртқа  лақтырып  тастайды  екен  де, 
туындыларын аяқтаған соң  ғана өздерін ретке 
келтіреді  екен [2, 74]. Мұның  барлығы  да  қа-
ламгерлердің шығарма жазу барысында көпте-
ген  психологиялық  сәттерді  бастарынан  өткі- 
Жазушы Дулат Исабеков шығармалары 

160 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
зетінін, қашан туындысын жазуды аяқтап, оқыр-
ман  қауымға  ұсынғанға  дейін  қатты  мазасыз-
данатындарын айқан аңғарса керек. 
Бір  сөзбен  айтқанда,  дәл  қазіргі  күндері 
өзінің оқырмандарын толғандырып жүрген мә-
селелердің барлығы жайында өз толғаныстары 
мен тұжырымдарын ортаға салып отыруды өзі-
нің міндеті мен парызы санайды. 
Біз  Дулаттың  осындай  ойлы  мақалалары-
ның  (оның  публицистикалық – көсемсіздік 
шығармаларын, шартты болса да, жалпы атау-
мен  осылай  атағанда  жөн  көрдік)  бірнешеуіне 
ғана тоқталып өтейік. 
“Қазақ  әдебиеті”  газетінің 1994 жылғы 2-
желтоқсанда 48- нөмірінде  Дулаттың  “Жыл 
толды үлкен жүрек тоқтағалы” деген айдармен 
“Ел  намысын  ту  етіп... ” атты  толғанысы  жа-
рық көрді. Жазушының бұл шағын шығармасы 
мынындай сөздермен басталады: 
“Әне – міне дегенше Әнуар Әлімжановтың 
дүние  салғанына  да  бір  жыл  боп  қапты-ау! 
Адам шіркін қандай қызық жаратылған десең-
ші!  Тірі  кезімде  бәріміз  екіншісіне  үлгере 
алмай  аласұрып  жүргеніміз.  Кейде  маңызды  
шаруаға 1 сағат уақыт таппай қиналатынымыз 
да бар. Егер демалысқа шыға қалып, үйренген 
ортадан  айға  жуық  алыс  жүре  қалсақ,  бұл 
жақтағы  дүние  сенсіз  төңкеріліп,  қирап  бара 
жатқандай  сезіліп,  соның  бір  тұтқасын  ұстап 
қалуға тырысқандай Алматыға асығасың. Бәрі 
сені  күтіп  тұрғандай,  сен  болмасаң,  бір  нәрсе 
бүлініп  бара  жатқандай  болатынын  қайтерсің. 
Асығып,  аптығып  келесің.  Келсең  түк  те  жоқ, 
баяғы  аласапыран  өмір,  бірі  бүтінделсе,  екін-
шісі жыртылып жатқан қу тіршілік. 
Сені  іздеп  жатқан,  жоқтап  жатқан  ешкім 
жоқ. Іздейді, жоқтайды деп өзімізді өзіміз ғана 
жұбатады  екенбіз.  Сондай  күйді  Әнекең  екеу-
міз біп сапар үстінде қатты сезініп едік”. 
Осындай  пәлсапалық ой- тұжырымдармен 
басталған  бұл  мақала  қазақтың  тағы    бір  көр-
некті  жазушысы, қоғам  қайраткері дәрежесіне 
көтеріле білген ерекше тұлғалардың бірі Әнуар 
Әлімжановтың  азаматтық  бейнесін  сомдауға 
арналған [3, 48]. 
Дулат  Исабеков  Әнуар Әлімжановпен ерте 
араласқанын, әсіресе, соңғы оншақты жыл кө-
лемінде  жас алшақтығына қарамай құрдастай 
қалжыңдасып,  байырғы  достардай  сырласып 
жүргендей айтады. “Жайшылықта бір-бірімізді 
тереңірек  білуге  тырыса  бермейтін  әдетіміз 
ғой.  Үлкен  улкендік  жолымен,  кіші  кішілік 
жолымен,  ішкі  дүниемізде  не  жатқанымен 
шаруамыз  болмай  жүре  береміз.  Ал,сырласа 
кетсең,  түсініспей  жүрген  кейбір  кезеңдерін 
үшін  өзіңнен-  өзің  ұяласың”, – дейді  де, 1987 
жылдың күзінде болған бір кездесу, сырласуға 
апарып  соққан  іссапар  туралы  әсерлі  етіп 
әңгімелей жөнеледі.  
Ол кезде Әнуар Әлімжановтың  КСРО Бей-
бітшілік  қорғау  комитетінің  Қазақстан  бөлім-
шесінің  төрағасы  лауазымын  атқарып  журген 
кезі  екен.  Ал,  КСРО  Бейбітшілікті  қорғау 
комитетінбелгілі драматург, публицист Генрих 
Боровик  басқаратын  кезі.  Бір  күні  Әнуар 
Дулатқа телефон соғып, әлгінде ғана өзіне сол 
Г. Боровик хабарласқанын, бұрынғы Горький – 
Волгоград,  Волгоград-  Горький  бағытымен 
Волга  өзені  бойымен  он  екі  күн  теплоходпен 
жүзетін,  онда  социалистік  және  социалистік 
емес бағыттағы елдер өкілдерінің көшпелі ғы-
лыми  конференциясы  Ленин  атындағы  тепло-
ходтың  үстінде  өтетін,  соған  шақыратынын 
айтады.  Сол  жолы    екі  жазушы  теплоход  үс-
тінде  өткізілген  ғылыми  конференцияға  қалай 
барғанын,  сонда  бастан  кешкен  қызықты  хи-
каяларын өте тартымды етіп баяндап береді.  
О баста осы конференцияға қатысуға бірге 
келсе  де,  жеме-жемге  келгенде  Әнуар  Әлім-
жанов: “Ішім ауырып, мазам болмай отыр, сен 
бар,  мен  каютада  демаламын”, – деп  қалып 
қояды. Дулатта ес қалмайды. “Бірге барайық”, 
– деп жалынады. 
“Жиын  басталып  кетіпті.  Мәскеу  мен  Ле-
нинград журналистері, орталық телевизия мен 
орталық  газеттің  саяси  шолушылары  пре-
зидиумның  төрін  жаулап  алыпты.  Өздері  би, 
өздері  қожа.  Солар  не  айтса,  сол  болады.  Өз-
гелер  тек  солардың  аузына  аузына  қарап оты-
руы керек. 
Конференция  қызған  шақ.  Социализмнің 
дүниежүзілік  системасы,  оның  қанат  жаюы, 
социалистік  ориентация,  сол  жолдағы  Лаос, 
Камбоджа,  Таяу  Шығыселдері  мен  Үнді  мұ-
хитындағы  мемлекеттер,  Қытай,  Үнді-қытай 
проблемалары, Латын Америкасының алдында 
тұрған түбегейлі өзгерістер, оларға КСРО- ның 
тікелей  көмегі  және  бағыт  сілтеуі,  тағы  тағы-
лар  жөнінде  талай-талай  пікірлер  ортаға  са-
лынды. 
Қазақстан  проблемасы  да  айтылды.  Өзге 
ұлттардың  және  шетел  өкілдерінің  маған 
қойған сұрақтарына мәскеуліктер жауап беріп 
жатты.  Қазақстандағы  алғашқы  демократия-
лық  қозғалысқа  оң  көзқарас  білдірмек  болған 
шетел  шолушыларына  дүрсе  қоя  берген  кез-
дері де болды”. 
Осындай  сәтте  кенет    Әнуар  Әлімжанов 
кіріп келіп, өрекпіген сөздер мен дау- дамайды 
бір  сағаттай  үнсіз  тындап  отырады.  Бір  кезде 
И. А. Есболаева, Қ. А. Балқыбекова, Г. Ж. Утегенова 

161 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(148). 2014
ол  қолын  көтеріп,  Ресей  журналистері  мен 
газет  редакторларына,  сонда  отырған  кеудесі-
не нан піскен айтулы шешен- сымақтардың ой- 
пікірлеріне  жан-жақты дүниетанымы, шешен-
дігі,  білгірлігі  мен  алғырлығы  арқылы  ойсы-
рата соққы береді [4, 98]. 
“Менің айызым қанып, кеудемді мақтаныш 
кернеп  кетті.  Барлық  намыстан    жоғары  тұра-
тын  ұлттық  намыс  екен.  Ол  теплоходтағы 
бүкіл  делегацияға  қарапайымдылықтың,  пара-
саттылықтың  үлгісін  көрсетіп,  кішкентай  ұлт 
деген  ұғымның  жоқ  екенін,  оны  біз  халық 
саны мен территорияға қарап бағалайтын кон-
сервативтік  догманың әсерімен айтуға үйреніп 
қалғанымызды,  аз  ұлттан  да  үлкен  ойдың 
иелері  шыға  алатынын,  менмендік  топастық-
тың  көрінісі  екенін  дәлелдеп  өтті”, – деп 
жазады  Дулат  Исабеков. 
Сырттай қарағанда, ұсақ-түйек нәрсе секіл-
ді.  Мәселен,  бүгінде  кіммен  кім  айтыспай 
жатыр,  кіммен  кім  пікірталастырмай  жатыр? 
Алайда,  Дулат  осынау  бір  көріністің  өзінен 
үлкен  ой  түйіп,  Әнуар  Әлімжанов  секілді  қа-
ламгердің  тұлғасын  бір-ақ  мақаламен  сомдай 
білген.  Дулат    Исабеков  өз  замандастарының 
бейнесін  жасау  мақсатында  жазған  мақалала-
рының  бірі  “Жазумен  өткен  қырық  жыл”  деп 
аталады. “Егемен  Қазақстан”  газетінің 2001 
жылғы 21 – ақпандағы 39 – нөміріндежарық 
көрген  бұл материалы белгілі жазушы Бексұл-
тан  Нұржекеевке  хат  түрінде    жазылған.  Қо-
лына қалам алған  қаламгерлердің немесе бас-
қа өнер адамдарының елу, алпыс  немесе жет-
піс жасқа толған мерейторларында жазылатын 
мақалалардың  көпшілігі  әдетте  жаттанды  сөз-
дерден  тұратын, құлаққа әбден сіңген сөз тір-
кестерінен  құралған  үйреншікті  “тәсілімен” 
жазылған болып келеді ғой. Ал, Дулаттың бұл 
мақаласы жазушының шеберлігін тағы да паш 
еткендей,  жатық  тілмен,  сүйкімді  стильмен, 
әдемі де, әсерлі әдіспен өрілгеніне көз жеткізу 
қиын емес. 
 

жүктеу/скачать 3,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: