Национальное воспитание

49

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ

УДК 378.147 

Воропаев Н.Н.,

научный сотрудник Института языкознания РАН, 

г. Москва, к.ф.н., Voropaev@vokitai.ru

Тохметов А.Т.,

профессор  кафедры  восточных  языков  Казахского  Национального  педагогического       

университета им.Абая, к.и.н., Tokhmetov@mail.ru

НАЦИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ИЗУЧЕНИЯ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА

В последнее время в связи с расширением международных связей усиливается интерес к 

изучению культур, истории, языков стран зарубежного Востока. В статье рассматриваются 

вопросы изучения китайского языка в Казахстане с учётом национальных особенностей ре-

спублики и новых задач по реализации институциональных реформ. 

   Ключевые слова: китайский язык, Казахстан, методика, дидактический материал, уни-

верситет, студент, текст.

Соңғы  уақытта  халықаралық  қатынастың  дамуына  байланысты  шығыс  елдердің 

мәдениетіне, олардын тілдер және тарихтарына қызығушылық көбейе түсуде. Ұсынылған 

мақалада  шығыс  тілдердін,  соның  ішінде  кытай  тілінің,  оқып  үйренудің  ерекшеліктері 

қарастырылған.

Түйін сөздер: Қытай тілі, Қазақстан, әдістеме,  дидактикалық әдебиет, университет, сту-

дент, мәтін.

Interest to the language, history of oriental countries sharply increases last time. This fact is 

connected with development of international issues including the educational sphere. This article 

deals with some problems of teaching oriental languages e.g. Chinese.

Keywords: Chinese, Kazakhstan, methodology, didactic literature, university, student, termi-

nology, text

Реализация задач Президента Казахстана 

Н.А. Назарбаева – пять институциональных 

реформ Плана нации – «100 конкретных ша-

гов  дальнейшего  государственного  строи-

тельства» требуют новых подходов к вопро-

сам образования и культуры.  

Фундаментальной  основой  гражданско-

го  самосознания  в  Казахстане  выступает 

об ще  национальная  идея  «Мәңгілік  Ел», 

выдвинутая 

Президентом 

Республики 

Н.А. Назарбаевым. Эта идея показывает ис-

то ри  ческую глу бину казахстанской государ-

ственности,  неиссякаемый  источник  энер-

гии  единства  народа,  надёжную  духовную 

опо  ру  независи мости,  объединяющая  всех 

казахс та нцев.  Среди  её  консолидирующих 

цен  ностей – культ учёности и образования. 

В настоящее время во всем мире происхо-

дят  гло бальные  интеграционные  процессы, 

все чаще современное общество сталкивает-

ся с необходимостью решения проблем взаи-

мов лияния различных культур и сохране ния 

куль турного многообразия планеты. Показа-

тель ным примером таких процессов высту-

пают  казахстанско-китайские  отно ше ния, 

ко то  рые  вступили  сегодня  в  новую  фазу 

пос

  

тупательного  развития  экономическо го, 

нау  чно-технического  и  культурного  сотру д-

ни   чества. Активизация этих отношений выз-

ва  ла  потребность  в  формировании  специа-

лис  тов,  владеющих  китайским  языком  для 

про 

 

фес сиональных целей. 

Сложившаяся  ситуация  ставит  перед  те-

орией  обучения  китайскому  языку  новые, 

от ветственные задачи. На уровне языковых 

ву зов  такой  задачей  становится  подготовка 

специалистов в области межкультурной ком-

50

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

муникации,  а  это  обусловливает  необходи-

мость  введения  культурно-центрированной 

пара дигмы преподавания иностранного язы-

ка, при которой язык усваивается как фено-

мен культуры. Именно с этих позиций необ-

хо димо  сегодня  переосмыслить  подходы  к 

обу чению студентов различным феноменам 

китайс кого  языка.  Особое  внимание  дан-

ной проблеме было уделено на прошедшей 

не давно  на  базе  Института  полиязычного 

обра зования  КазНПУ  имени  Абая  Между-

народной  научно-практической  конферен-

ции «Трёхъязычное образование как основа 

формирования  поликультурной  личности».

[1]  Особенностью  конференции  явилась 

широкая дискуссия по обсуждаемым вопро-

сам  учё ных  высших  учебных  заведений 

Казахста на, а также гостей из Китая, Кореи, 

Российской Федерации, Кыргызстана. Всего 

было представлено свыше 100 научных до-

кладов на пленарном заседании и трёх сек-

циях. 

В условиях полиязычного и мульти куль-

тур   ного  казахстанского  общества  данная 

кон ференция  была  направлена  на  дальней-

шее  укрепление  международных  контактов 

республики со странами зарубежного Восто-

ка, что особенно важно в плане их углубле-

ния и выхода на совершенно новый уровень 

раз вития.  Данная  конференция  способство-

вала  достижению  дальнейшей  консолида-

ции в вопросах преподавания иностранных 

язы ков, увеличению вклада высшей школы, 

всей  системы  образования  в  решение  со-

циально-экономических  задач  Республики 

Казахста н.

В новых условиях остро встаёт вопрос о 

конкурентоспособности выпускников, кото-

рая  определяется,  во-первых,  востребован-

ностью данных специалистов на рынке тру-

да,  во-вторых,  готовностью  выпускников 

работать в условиях рыночных отношений. 

Конкурентоспособность специалистов будет 

основана на качестве их профессиональной 

подготовки, знаний, навыков, умений твор-

чески мыслить и решать нестандартные за-

дачи,  на  приобретённом  опыте  инноваци-

онной  деятельности  в  контексте  будущей 

профессии.[2] В связи с этим общественная 

зна чимость и актуальность проблемы обуче-

ния китайскому языку,  как на русском, так и 

на казахском языках совершенно очевидны. 

Практическая задача обучения китайско-

му языку состоит в том, чтобы научить сту-

дентов  говорить  по-китайски  на  различные 

темы,  читать  газеты  и  журналы,  дать  воз-

можность  студентам  и  магистрантам  вести 

личную переписку с китайскими друзьями. 

При  обучении  китайскому  языку  использу-

ется сознательно-коммуникативный подход, 

при котором ведётся комплексное обучение 

всем видам речевой деятельности на основе 

развития  устной  речи.  Для  развития  навы-

ков устной речи нам представляется эффек-

тивным путь от правила через интенсивную 

тренировку к автоматизму.

Основным  видом  работы,  поддерживаю-

щим  в  активе  пройденную  грамматику  и 

лек сику, является свободная беседа. Тип бе-

седы  выбирается  преподавателем  в  зависи-

мос ти  от  цели,  пройденного  материала  и 

дру гих факторов. Для  создания атмосферы 

не принуждённого  общения  обеспечивается 

максимальная  доброжелательность,  ровное, 

внимательное отношение к студенту. Препо-

даватель только поощряет и одобряет студен-

тов во время говорения, что особенно важно 

на  начальном  этапе  обучения,  когда  у  них 

ещё существует боязнь иноязычной речи.

На  втором  этапе  происходит  переход  на 

ка чес твенно новый уровень – работа с текс-

том. Здесь есть свои проблемы, в числе кото-

рых можно назвать: объём текста, его харак-

тер, источник, формы работы с ним. Но не-

сомненно одно – именно текст по специаль-

нос ти  в  качестве  единицы  обучения  даёт 

воз можность сформировать у студентов лек-

сико-грамматический и понятийный аппарат 

той или иной дисциплины. При этом приви-

ваются навыки осмысления и анализа общих 

и отличительных признаков в употреблении 

язы ковых  единиц,  умения  анализировать 

ошибки,  систематизировать  языковой  мате-

риал.

Поэтому, на наш взгляд, проверка знаний 

сту ден тов  при  ответах  только  на  тесты  не 

51

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ

поз воляет  полностью  выявить  их  умения  и 

способность  решать  нестандартные  задачи, 

ког да надо аргументировать свой выбор. По-

лучение реальных знаний, навыков, умение 

ра бо тать  самостоятельно  –  вот  основные 

мо мен ты,  которые  должны  играть  главную 

роль  в  современном  образовании.  В  этом 

плане  необходим  пересмотр  системы  кон т-

ро  ля знаний и навыков студентов. Проблема 

заключается  в  том,  что  тесты  нацелены  на 

про верку только заученных грамматичес ких 

конструкций, формулировок, слов, словосо-

че таний, иероглифов. Практически нет тес-

тов,  требующих  логических  рассуждений, 

а  тем  более  выявляющих  способности  сту-

ден   тов  принимать  правильные  решения. 

При  этом  тестовые  задания  охватывают  не 

всю пол ноту изучаемого курса, его содержа-

ние,  а  только  отдельные  проблемы.[3]  При 

тес  ти ровании  упускается  из  виду  проверка 

уме ний  студентов  решать  сложные  вопро-

сы в нестандартных ситуациях, при которых 

может  быть  неоднозначный  ответ,  который 

ещё следует обосновать. Кроме того, не по 

всем предметам возможна проверка знаний 

по тес там, так как на экзамене по основному 

восточному языку нужно выявить произно-

шение студентов, беглость речи, умение от-

вечать на вопросы и т.д. В целях улучшения 

качества  образования  необходимо  уделить 

более пристальное внимание процессам из-

мере ния его результатов.   

Поиски  эффективных  путей  обучения 

китайс  кому языку привели к разработке но-

вого подхода, в основе которого лежит идея 

взаи мосвязанного изучения языка и культу-

ры с целью выработки у студентов не только 

языковой,  лингвистической,  но  и  коммуни-

кативной компетенции. Решение этих задач 

тесно связано с повышением уровня общей 

куль туры и уровня гуманитарной образован-

ности  студентов.[4]  Речевая  культура  сту-

дента  –  это  коммуникативный  компонент 

его  профессиональной  подготовки.  Для  её 

раз вития  используется  проблемный  подход 

к преподаванию китайского языка, который 

предусматривает  богатый  словарный  запас, 

чёт кую дикцию, умение вести дискуссию.

В  работе  со  студентами  при  изучении 

китайс кого языка особое внимание уделяет-

ся правильному литературному произноше-

нию. Для китайского языка это имеет особое 

зна чение, так как правильное произношение 

слов,  ударение,  смысловые  паузы  прида-

ют  им  особый  колорит  и  неповторимость. 

Рассмотрение  эстетических  особенностей 

китайс кого  языка  позволяет  увидеть  куль-

турные ценности этого народа. Язык являет-

ся  достоянием  культуры,  и  он  построен  по 

законам красоты. Знание красоты языка по-

вышает  интерес  студентов  и  выступает  до-

полнительным мотивом изучения китайско-

го языка.[5]

Нормам правильного литературного про-

изношения преподаватели обучают на образ-

цах китайской классической поэзии, многие 

сту денты  знают  их  наизусть.  Дух  состяза-

тельности  среди  студенческой  молодёжи 

всегда  силён,  поэтому  особой  популярнос-

тью пользуются конкурсы на лучшего чтеца-

декламатора по китайскому языку. Конкур сы 

стимулируют активность студентов, застав-

ляют их подтягиваться, одновременно отра-

батывается поза, дикция, прививаются хо ро-

шие манеры, а также создаётся хорошая воз-

можность  для  проявления  индивидуальных 

дарований и способностей. Подобный педа-

гогический подход, несомненно, способству-

ет раскрытию творческого и интеллектуаль-

но го потенциала студентов.

Среди основных форм развития навыков 

устной речи можно назвать проведение дис-

куссий,  бесед  за  «круглым  столом»,  пресс-

кон ференции,  а  также  разработка  проблем-

ных  ситуаций  на  общественно-политичес-

кую, страноведческую и бытовую тематику. 

Про блемные ситуации побуждают студентов 

не только пользоваться готовыми знаниями, 

умениями и навыками, но и требуют от них 

творческого  использования  накопленных 

знаний, развивают умение вести аргументи-

рованный спор, умение использовать в спо-

ре полученные знания китайского языка.

В  условиях  университета  одним  из  рас-

пространенных  видов  работы  на  старших 

курсах стала подготовка сообщения о теку-

щих  политических,  экономических  и  куль-

турных  событиях  в  мире  и  их  обсуждение. 

52

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

Данный  вид  работы  позволяет  совершен-

ствовать навыки монологической речи, уме-

ние находить нужную информацию, анали-

зировать ее и делать выводы. При этом вы-

сказываемые положения уточняются вопро-

сами, предлагаются различные точки зрения, 

делаются  предположения,  прогнозы  и  т.д. 

Иногда  обсуждение  занимает  в  несколько 

раз  больше  времени,  чем  само  сообщение. 

Осуждение сообщений развивает не только 

навыки  логического  изложения  чужих,  но 

и  собственных  мыслей.  Оно  учит  спорить, 

слушать  и  убеждать  собеседника.  Не  сле-

дует  забывать  при  этом,  что  анализируют-

ся самые свежие события, о которых порой 

средства  массовой  информации  сообщают 

на второй, третий день.

Несомненно, у китайского языка в социо-

культурных  условиях  казахстанского  обще-

ства большое будущее, хотя он и отличается 

значительно от казахского или русского язы-

ков. Поэтому в процессе обучения целесоо-

бразно учитывать различия языковых систем 

на  разных  уровнях.  Обучение  профессио-

нальной речи студентов вузов требует тща-

тельного подхода и разработки учебного про-

цесса с правильным отбором текстов, ориен-

тированных на социальную мотивацию  и на 

учет особенностей китайского языка. В про-

цессе обучения китайскому языку у будуще-

го  профессионала  формируются  компетен-

ции  различного  рода,  из  которых  особенно 

важны речевая и лингвокультурологическая, 

образующая ядро знаний о стране изучаемо-

го языка. Обучение профессиональной речи 

очень  важно,  поскольку  профессиональное 

общение связывает студентов с будущей де-

ятельностью и страной иной культуры.

ЛИТЕРАТУРА

1. Трёхъязычное образование как основа формирования поликультурной личности. Ма-

териалы Межд. науч.-практ. конференции 12 апреля 2016 г.-  Алматы: КазНПУ им.Абая, 

издательство «Ұлағат», 2016. – 260 с.

2. Историко-культурные связи Казахстана со странами зарубежного Востока в контексте 

языковой компаративистики (часть 2) // Под ред. д.ф.н., проф. Мирзоева К.И. - Алматы: 

КазНПУ им.Абая, издательство «Ұлағат», 2015.- 200 с.

3. Дяйкин А.Д. Проблема объективности оценивания студентов в преподавании восточ-

ных языков // Методика преподавания восточных языков: аспектизация, компьютеризация, 

новые учебные пособия: Сборник статей участников I Международной конференции. Мо-

сква, НИУ ВШЭ, 22-23 апреля 2013 г. – СПб.: Алетейя, 2013. с.83-97.

4. N. Voropaev. Operational particularities of the names-precedents in the Chinese discourse // 

Oriental Languages and Cultures. Ed. by Indira Gazieva, Cambridge Scholars Publishing, 2008. 

P. 8-9.

5. A.Tokhmetov. Teaching chinese language at high institutions of Kazakhstan  // The develop-

ment and governance of higher  education: comparative perspectives conference handbook&thesis. 

Taibei.2007. – P.280-283.

53

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

ӘОЖ 378.14

Мырзахан Байжанұлы Байболов

Түркия Республикасы Гази университетінің докторанты

Национальные основы творчества Мухтара Шаханова

National basis of M.Shakhanov’s creativity

МҰХТАР ШАХАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ 

ҰЛТТЫҚ НЕГІЗДЕР

Мақалада  М.Шахановтың  қазақ  поэзиясындағы  лирикалық  сезім  мәселесіне  қосқан 

өзіндік үлесі жазылған.Сонымен қатар, нәзік сезім иірімдерінің қыл пернесін дөп басқан ақын 

шығармаларының жастарға эстетикалық тәрбие берудегі  маңызы зор. Өлең жолдарындағы 

философиялық ойлары мен көзқарастары қазіргі қоғамдық сананың басты мәселелерімен 

қиюласып, ұштаса келе қазақттың ұлттық негіздеріп астасып кеткен.

Түйін сөздер: поэзия, философия, ұлттық, рух, тіл,ой, түсінік.

В статье рассматриваются вопросы проявления высокой любви в поэзии М.Шаханова, 

ставшего  любимым  поэтом  молодежи  благодаря  вдохновенным  стихам,  воспевающим 

нежные  чувства  между  людьми,  а  так  же  философская  мысль  и  взгляды  на  господство 

религии в общественном сознании ХХ века этого смелого и решительного литератора. 

Ключевые слова: поэзия, философия, национальное, дух, язык, мысль, понятие.

This article deals with the questions of high love display in M.Shahanov’s poetry who has 

become the favourite poet of youth thanks to inspired verses, singing of tender feelings between 

people, and as philosophical thought and sights at religion domination of this courageous and reso-

lute writer in public consciousness of the XX-th century.

Keywords: poetry, philosophy, national spirit, language, thought, concept.

«Адамның, әсіресе, өнер адамының қиял 

қуатының  бай  немесе  жұтаң  болуы  оның 

бала  кезінде  алған  әсеріне  байланысты»,-

деп, қорытынды жасаған француз жазушысы 

Оноре  де  Бальзак.  Бұған  қосымша  ретінде 

аталарымыздың  «Ұяда  не  көрсең,  ұшқанда 

соны  ілесің»,-деген  қарапайым  қағидасын 

тілге тиек етсек те жеткілікті.

Бүгінгі  таңда  философиялық  қуат ты  ой-

ла ры  әлемдік  деңгейде  назар  аудар тып 

отыр ған  Қазақстанның  Халық  жазу шы сы, 

ар қалы  ақын  Мұхтар  Шаханов  шығар ма-

шы  лығындағы  ұлттық  негіздерді  зерттеу 

ны  саны етіп алған біз, ақынның жастық ша-

ғы на, оның балғын кезеңде алған тәлім-тәр-

бие сіне, сусындаған бастауына соқпай кете 

алмаймыз. 

Кез  келген  даңқты  тұлғаның  өмір  жолы 

мен өсу баспалдақтарын, атақ-абыройға ке-

не лу мен шығармашылық табыстың шы ңы-

на жету бағытындағы қажырлы еңбегін зер-

де легенде  оның  бақытты  балалық  шағына 

тоқ талмауға лажсызбыз.

Осы тұрғыда ойымыз түсініктірек болуы 

үшін аты аңызға айналған батыр Бауыржан 

Момышұлының «Ұшқан ұя» повесінен үзін-

ді кел тірсек:

«Кейде менің өнеге алған, тәлім үйренген, 

дәріс  оқыған  ұстаздарымды  еске  түсіріп 

оты рып ойға бататыным бар. Сондай шырын 

шақ тарда  ең  алдымен  ата-аналарымның 

бейнесі  елестейді.  Солардың  уағызы  басы-

мы рақ бола береді...

Өйткені  есейе  келе  көрген  көп  ұстаз да-

рым  талай-талай  тағылымға  бой  ұрғыз ға-

ны   мен,  солардың  бір  де  бірі  нақ  өзімнің 

әжем дей,  әке-шешем  мен  ауылдың  қадірлі 

ақ са қал дарындай  өсиет  айдынына  жүздіре 

54

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ал ған  жоқ,  молынан  құлаш  сермете  алған 

жоқ десем ардақты ұстаздарымның көңіліне 

келмес...» [1.20].

Азаматтығы  мен  ақындығы  қатар  өріліп 

келе жатқан М.Шахановтың тұлғасы, қайрат-

кер лік, қаламгерлік қырларының базбір тұс-

тары Б.Момышұлының тұлғасымен үйле се-

тіні айқын аңғарылады. Әрі десе, екеуінің де 

тәр бие сінің бастаулары да ұқсас, әкелері дін 

жолын ұстанған тақуа адамдар.

Ақынның өзі естеліктерінде жазып, сұх-

бат тарында айтып жүргендей, әкесінен тоғыз 

жа сын да жетім қалса да сол жасына дейінгі 

кезеңнің  өзінде  бала  Мұхтардың  көкейіне 

ұялаған  әке  тәлімі  аса  зор  ауқымда  да, 

олар осы кезеңге дейін шығармашылығына 

темірқазық болып келеді. 

Сонымен  қатар,  ОҚО  Төле  би  ауданы, 

Қасқасу ауылында тұратын, қазір жасы сек-

сен нің сегізіне келіп отырған М.Шахановтың 

туған  әпкесі  Ізет  әжеміздің  ақын  інісінің 

сәби  кезеңінен  бергі  өмірінің  кейбір  көпке 

бей мәлім тұстарынан айтары мол. Ол кісінің 

айтуынша,  әкелері  Шахан  Досболұлы  дін 

жолын берік ұстанған, үлкен молда болған.

Өткен  ғасыр  басында  дін  иелерінің  елге 

иелік  ету  мен  тәрбие  тізгінін  ұстауда  ба-

сым дылығы мықты болған. Сөзіміз дәйек ті 

болу үшін, 1917 жылы құрылған Алашорда 

үкіметінің  оқу  комиссары  болып  Ахмет 

Байтұрсынұлы  тағайындалғанда  ол  елді 

сауаттандыру  ісіне  молдаларды  да  пайда-

лан ған деген деректі келтіре аламыз. Мұнда 

сауатты  адамдардың  аздығы  ғана  емес,  дін 

өкілдерінің қоғамдағы орны көрінеді.  

Абай  атамыз  «Әуелі  аят,  хадис  сөздің 

басы»-десе, Ыбырай Алтынсарин жастарды 

білімге «Бір Алланың атымен, кел, балалар, 

оқылық!»,-деп шақырады.

Алаштанушы-ғалым А.Ісімақованың пікі-

ріне сүйенсек, ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлы 

әрбір  мақаласы  мен  кіта бын  «бисмиллахи 

ра х мани  рахим»-деп  бастап  отырыпты. 

Бұдан  алар  тағылым,  Кеңестік  идеология 

қан ша  жерден  қыспаққа  алғанымен  діннің 

санадағы қуаты күшті болғанын аңғарамыз. 

Осындайлық  мазмұнды  ортаның,  таза 

қоға ми сананың құндылықтарын тұла бойы-

на  сіңірген  діндар  әке  ұлына  үлгілі  өнеге 

көрсетіп, толымды тәлім-тәрбие берген. Бұл 

үлгі  ақынның  ғұмырына  азық,  шығар мала-

ры на арқау болып келеді. 

Жаңа  заман  ілімін  де  жақсы  меңгерген 

Шахан  атамыз,  тың  туынды  –  М.Әуезовтің 

«Абайын»  оқығаннан  кейін  дүние  есігін 

ашқан  ұлына  Мұхтар  деп  есім  береді.  Бұл 

туралы  бізге  ақынның  «Мені  неге  Мұхтар 

қойған?» аталатын жырынан мәлім. 

Ескіше  сауатты,  шариғат  жолын  ақиқат 

деп ұғынған һәм тұтынған әкесі өзі білетін 

қисса-дастандар мен туған жері Отырардың 

қатпарлы тарихын, моңғол шапқыншылығы 

кезінде  қамалды  қаһармандықпен  қорғаған 

батыр бабалар ерлігін жалғыз ұлын тізесіне 

отырғызып алып, санасына сіңіре берген. 

Кейінгі  кезеңде  аса  ауқымды  дауға 

айналған  «Шыңғыс  хан  ізгі  адам  ба,  әлде 

зұлым  ба?»-деген  мәселеде  М.Шахановтың 

ұста нымы  айқын  болды  және  осы  күнге 

дейін сол ұстанымда келе жатыр. Яғни жар -

ты  әлемді  ат  тұяғымен  дүбірлеткен  қа ған   -

ның  өркениетімізді  ғасырларға  шегер  ген 

қиратқыш  күш  иесі  екенін  айту дан  жалық-

қан  емес.  Соңғы  кезеңдегі  сұхбат та ры-

ның  бірінде:  «Шыңғыс  ханды  жау  кө руім 

–  мен  сол  қиратқан  Отырардың  перзен ті-

мін!»-деп,  осы  тұрғыдағы  пікірін  шеге лей 

түсті.  Анығында  дауға  айналған  ақын ның 

«Жазагер жады космоформуласы» (Шыңғыс 

ханның  пенделік  құпиясы)  атты  рома ны 

болатын.  Бұл  ретте  арқалы  ақынның  көз-

қара сын  айқындайтын  туындылары  көп, 

со ның  бірі  «Жеңілген  жеңімпаз  хақындағы 

Отырар  дастаны  немесе  Шыңғыс  ханның 

қателігі» поэмасы. 

Қиратқыш күшке қарсы пайым мен адамзат 

өркениетіне ізгілікті көзқарас Мұхаңда сонау 

балғын  кезеңде  әкесінің  аузынан  есті ген 

хикаяттар негізінде қалыптасқан деп қоры-

тынды  жасай  аламыз.  Ақиқатында  біз дің 

мақсат  Шыңғыс  ханның  зұлымдығын  бол-

ма са  адамгершілігін  анықтау  емес,  жалпы 

адам заттық  трагедияларға  ақын  жүрегінің 

сыз дауы және сананы ізгі сәулелермен нұр-

ландыруына баса назар аудару болып табы-

ла ды.

55

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

«Бұл  тақырыпқа  байланысты  ойымызды 

тұ жы рымдай  келе  сұранып  тұрған  мына 

бір  пікірді  айтпақпыз.  Ш.Айтматов  пен 

М.Шаханов, жалпы алғанда, әрине, Шыңғыс 

хан тұлғасына қарсы емес. Олар адамзаттың 

ізгі  мақсат-мұраттарымен  үйлеспейтін 

агрес   сивті  ұстанымға,  қатыгездікке,  соғыс 

өр  тіне  қарсы.  Жазушының  міндеті  адам 

жаны на өшпенділік отынан арылуға көмек-

тесу»-деген тарих ғылымдарының докторы, 

про фессор М.Қойгелдінің пікірі біздің ойы-

мыз ды тиянақтай түспек. [3.510].

Естелікке  жүгінсек,  ақынның  ата-анасы 

мей лінше  жомарт  адамдар  болыпты.  Әкесі 

үйіне  бас  сұққан  кісі  шәй  ішпей  аттанса, 

зайы бына  ренжиді  екен.  Бір  жолы  Шахан 

атамыз дың  үйіне  күш  атасы  Қажымұхан 

келеді.  Даңқы  жер  жарған  балуанның  келі-

сі не қуанған атамыз ұлына сүтін сауып беріп 

отырған жалғыз ешкісін сойып, құтты қона-

ғы на қонақасы береді. 

Анасы болса, Атыраудан әкелінген бекіре 

балық тың уылдырығын көршілеріне таратып 

жібере ді.  Қалтасын  тәттіге  толтырып,  көр-

ші лердің  балаларына  тарату  да  сүйікті  ісі 

бол са керек. 

«Шекарасыз жомарттық немесе Қалекеш 

Қарағұловты іздеу» деп аталатын достыққа 

ескерт кіш  сипатында  жазылған  жырында 

адам дар  арасындағы  айнымас  достық  пен 

шекарасыз  жомарттықты  биік  дәрежеде 

дәріптейді. Жалпы алғанда ақынның өміріне 

өзек болып келе жатқан жомарттық пен оның 

сарындарының шығармашылығында көрініс 

табуының  тамыры  –  ата-ана  тәрбиесінің 

негізі салмақты,  мағынасы  мәнді болуында 

жатса керек-ті. 

«Қазақтың  бас  бұлшық  еті»,  «Бөдене 

та лант  тар  мен  Қажымұхандар»  аталатын 

ақын  жыр  ларының  өзегінде  жоғарыда  кел-

тір   гендей, шаңырағына келген алып адамға 

де ген  сәби  сезіммен  таңқалыс  пен  сүй сі-

ніс жатыр. Аталмыш жырлардан кез-кел ген 

балуанның  рухани  зердесі  кемел  бол ма ған 

жағдайда ол тек қана қара күш ие сіне ай на-

лып,  қуатын  зұлымдыққа  бағыш тай ты нын 

түй сі неміз. 

Адам өмірінің ізгілікті арнасының бірі – 

махаббат. Бұл ретте де Мұхтар Шахановтың 

ең сесі өзгелерден биік. Тіршілік иесінің жа-

нын  нұрлы  ететін  пәк  махаббат,  тұнық  та 

іңкәр сезімді жырлауда қаламгер көш ба сын-

да келеді. 

Махаббатты жырлай отырып, ақын сүю-

дің  қабатында  сатқындық  та  бой  тасалап, 

бұ ғып жататынын аңғартып, одан сақтануға 

үн  дейді.  Мысалы,  жыр  майталманының 

«Шың  басындағы  оқиға»  аталатын  өлеңін 

зерделейік.

Қосылуға еркі жоқ,  әкенің қатал үкімі мәңгі 

айыруға мәжбүр еткен екі жас шың басында 

тығырыққа  тіреліп  тұрады.  Шегінерге  жол 

жоқ, қуғыншылардың дыбысы естілгенде о 

дүниеде жолығыспаққа серттесіп, әуелі жігіт 

құз дан  секіріп  кетеді.  Сүйгенінің  соңынан 

тірліктен баз кешуге тиісті қыз болса қанша 

оқ талғанымен  тәтті  тірлікті  қия  алмайды. 

Соңдарынан  қуып  жеткен    әкесі  мен  ағасы 

болған  жайтқа  қаныққанда,  әсіресе,  ағасы 

қатты күйінеді:

...Tipшiлiктe ез адамға көп өлiм,

Heгe ғана қуғыншы боп кеп едiм?!

Жiгiтiңдi сүйгендiгiң шын болса,

Әкеме ара түсейiншi деп едiм.

Қайран жiгiт жүрегiне нұр тұна,

Өлiп кеттi сенi тастап жұртына.

Кебек толы құмыраның келiстi

Iшiн көрмей,

Ғашық болып сыртына. 

Тек ол өлiм – өнегелi өр өлiм. 

Өр өлiмнен шын ғашықтың құдiретiн 

көремiн... [2.133].

Осы  бір  қыз  ағасының  сөзімен  берілген 

жыр  жолдарында  үлкен  философиялық  ас-

тар лы ой айтылады. Яғни өзіне жар таңдаған 

кез  келген  жастың  тереңге  тамыр  жібере 

ойла нуы  қажеттігін,  сүйгеніне  сеніп  өмірін 

қиған жігіттің аяғын құшып, іші кебекке толы 

құмыраның сыртына ғана құмартқандай сан 

соғып  қалмауды  поэзиялық  тілмен  көркем 

кестелеп, әсем әдіптейді. 

«...Бастысы – сұлу жұбайың

Өзіңе  ертең  кім  болмақ?»-деп,  «Жетінші 

түйсік»  аталатын  жырында  да  салмақты 

сауал тастайтын ақын әрбір жас өркенді се-

зім   нің шырғалаңымен аяғын шалыс басу дан 

сақтандырады [2.79]. 

«Сыртқы  түр  перде,  ішін  айт,  пиғылын 

айт»-дейтін  Ахмет  атамыздың  өсиетімен 

56

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

сабақтас келетін ақынның махаббат турасын-

да ғы туындыларын жас буын бойтұмар етуі 

қажет деп білеміз.  

Мұхтар  Шаханов  –  шығармаларына 

ЮНЕСКО  екі  дүркін  зер  залып,  арнайы 

тал қылау  өткізген  айтулы  шығармашылық 

иесі. Бұрын-соңды көзі тірі ешбір қаламгер 

мұн дай  бақытқа  кенелмеген  болса,  ақын 

ағамыз  көтерген  жалпы  адамзатқа  ортақ 

мәселелердің  атан  түйенің  белін  қайыс-

тырар дай  қаншалықты  салмақты  екендігін 

бағам дай беруге болады. 

Ақынның  «Өркениеттің  адасуы»  атты 

рома ны  ғаламдық  поэзиядағы  жаңа  құбы-

лыс  ретінде  бағаланды.  Өлеңмен  жазыл-

ған  романды  неміс  халқының  даңқты  қа-

лам   гері  Фридрих  Хитцер  «Еуропа  үстін-

дегі  найзағай»  деп  бағалаған  болатын. 

Шығарманың  тұсаукесері  1999  жылы 

ЮНЕСКО-ның  арнайы  шешімімен  халы-

қара лық  ұйымның  Париждегі  штаб-үйінде 

өтті.  Рәсім  барысында  туындыны  әлемнің 

бар лық  басты  тілдеріне  аударуға  ұсыныс 

жасалды. 

Екіншілей, 2002 жылы ақынның «Жазагер 

жады  космоформуласы»  (Шыңғыс  ханның 

пен делік  құпиясы)  атты  екінші  романы 

бойынша  да  ЮНЕСКО  «Жібек  жолындағы 

ғылым  мен  руханият»  халықаралық  кон-

фере н циясы аясында «Тарихи-адамгершілік 

жа дыны  жоғалту  қаупі  және  рухани  тазару 

пробле масы»  деген  тақырыпта  ауқымды 

дөң гелек үстел өткізді. 

Адамзат  дамудың  шыңына  жетіп,  өрке-

ниет  биігінде  тіршілік  етсе  де,  ғылым  мен 

тех ника соншама дамып, қарыштаса да қай-

тіп  адам  қалпымызда  қаламыз  деген  сауал 

діл гір  де  өткір  күйінде  қалып  отыр.  Осы 

жайтқа  бас  ауыртқан  ғалымдар  мен  білім-

дар  лар  романдағы  қуатты  ойлардан  жауап 

тапқандай болды. 

«Өркениеттің адасуы» романында жа рия-

лан ған әрі қоғамда ерекше сіл кініс тудырған 

жыр лардың бірі – «Компьютер басты жарты 

адамдар» (Рухсыз күш формуласы). Туын ды-

да адамның рухани саязданып, жан сарайы 

жар ты кештеніп  бара  жатқаны  баяндалып, 

одан  төнер  қауіптің  себеп-салдары  шебер 

сурет теледі. 

Ойымыз ұғынықты болуы үшін жырдың 

маңызды тұсын келтірелік:

«Елге  ұстаздық  еткен  қарттан  алғыр, 

құйма құлақты,

Қонақтары сұрапты: 

–  Аға,  неше  балаңыз  бар  соңыңыздан 

самғаған?

– Бір жарым! – деп тіл қатыпты әлгі адам. 

–

Ал,  дәл  айтсам,  үш  ұлым  бар  зерек  әрі 

білімді,

Үшеуі де ғылым қуып назарға ерте ілінді.

Сол  үш  ұлдың  бірі  ғана  қайсар,  ұшқыр 

арманын,

Техникалық  санаты  мен  ғылыми  өр 

талғамын

Өз ұлтының рухани байлығына жалғады,

Содан  шуақ,  қуат  алып,  ғаламдық  ой 

толғады.

Екі ұлымның тағдырында ол өзгеріс бол-

мады,

Екеуі де жалаң білім шеңберінде сорлады.

Рухы,  жаны  аласаның  зорлық  жатар 

парқында,

Сондықтан  қос  перзентімді  санаймын 

мен жарты ұлға.

Мейлі, мейлі, екі ұлымды қақса да уақыт 

арқадан

Нағыз  ұлым  біреу  ғана,  ана  екеуі  жарты 

адам!

Иә,  бізді  қайда  апармақ  мына  заман 

ақпалы?

Ұлан-байтақ  жерімізді  жарты  адамдар 

қаптады.

Қайда  барсаң  көз  алдыңда  өнеге  боп 

жарқылдар,

Жарты бастық,

 

 

жарты ұстаздар,

 

 

     жарты қыздар,   

 

 

                      жарты ұлдар... » [2.58].  

Жырдан  үзінді  келтіруіміздегі  мән,  ақы-

ның  өлеңінен  мысал  келтірмей,  ондағы 

фило софиялық ойдың сипатын толыққанды 

кел тіру мүмкін емес.  

Техниканың тілін меңгеруде әлемде бәй -

генің  басын  бермей  келе  жатқан  жапон 

ғалымдарының  өздері  «Өркениеттің  ада-

суын дағы»  ақын  көтерген  мәселелерге  ай-

рық  ша көңіл бөлді. Жапон жұртының атақ-

ты  ақыны  әрі  философ-ғалымы  Дайсаку 

57

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

Икэданың  М.Шахановқа  арнап  поэма  жа-

зуы және де 2001 жылы ақын ағамызға күн-

шы ғыс  елінің  астанасы  Токио  қаласында 

Соко  Гаккай  университетінің  Құрметті 

про  фессоры  атағының  берілуі  талғамы 

күшті  жапон  елінің  қаламгеріміз  бен  оның 

шығармашылығына қаншалықты құрметпен 

қарайтындығын аңғартады. 

Жапон  жұрағатын  толғантқан  мәселелер 

бізден  де  сырт  емес.  Біздің  қоғамның  да 

дерті нің  бірі  –  рухани  мешеу  адамдардың 

мо лаюы  десек  артық  айтқандық  болмас. 

Ізгіліктен  жұрдай  адамдардың  мейірімсіз 

роботқа  айналып  бара  жатуы,  ұлтсыздық 

ұйығы  тереңіне  тартып,  космополитизмнің 

өріс  кеңейтуі  кез  келген  саналы  адамды 

ойлан тады.

Баршамыз  бала  күнімізде  қызыға  тама-

ша лаған  «Терминатор»  аталатын  көркем 

фильм дегі  жағдай  ақиқатқа  айналып  келе 

жат қандай. 

Бұл тұрғыда Мұхтар Шаханұлы «Компью-

тер  басты жарты адамдарды» былайша тұжы-

рым жасап, қорытындылайды:

«...........................................

Дөңбекшиді көңіл-ғалам,

Бүгін өлу жеңіл маған,

Осы рухсыз жеңістердің ертеңіне сенген-

ше…» [2.61]. 

Қорыта айтқанда, ақынның асқақ жырла-

ры,  философиялық  толғаныстары  мен 

қуат ты  тұжырымдары  елімізді  рухсыздық 

шабуыл дарынан қорғап, әрдайым сапта тұра 

беретіні сөзсіз. 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: