Национальной академии наук республики казахстан

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
162  
В  качестве  основного  метода  анализа  безопасности  использована  широко  принятая  в  мире 
современная методология анализа риска, официально признанная Министерством здравоохранения 
РК. Данная методология позволяет объективно и количественно оценить риски здоровью человека, 
связанные  с  присутствием  в  атмосферном  воздухе,  поверхностных  водах  и  продуктах  питания 
вредных  веществ  различной  природы - химических  канцерогенов  и  токсинов,  радиоактивных 
веществ.  Детальные  пилотные  проекты,  реализованные  под  эгидой  Минздрава  в  наиболее 
неблагополучных городах, привели к печальным выводам. 
Уровни риска, связанные с загрязнением химически вредными веществами, в десятки, сотни и 
тысячи раз превосходят уровни, которые считаются социально приемлемыми в развитых странах. 
Отметим  также,  что  понятие  "экологическая  безопасность"  применимо  ко  многим  реалиям. 
Например,  экологическая  безопасность  населения  города  или  даже  целого  государства,  бывает 
экологическая безопасность технологий и производств. 
Экологическая безопасность касается промышленности, сельского и коммунального хозяйства, 
сферы  услуг,  области  международных  отношений.  Иными  словами,  экологическая  безопасность 
прочно входит в нашу жизнь, и ее важность и актуальность возрастает год от года. 
Говоря о факторах опасности, иногда различают техногенную и экологическую опасность. Под 
экологической опасностью подразумевают экологические воздействия, в результате которых могут 
произойти изменения в окружающей среде и вследствие этого измениться условия существования 
человека  и  общества.  Но  в  глобальном  масштабе  естественные  природные  источники  опасности 
сейчас  относительно  не  велики  по  сравнению  с  антропогенными.  Тем  более,  что  человек  быстро 
учиться их прогнозировать и предупреждать. 
Экологическая  безопасность  это - комплекс,  мер  направленных  на  снижении  вредных 
последствий современного промышленного производства и выбросов в атмосферу. 
Экологическая безопасность - состояние защищенности биосферы и человеческого общества, а 
на  государственном  уровне - государство  от  угроз  возникающих  в  результате  антропогенных  и 
природных  воздействий  на  окружающую  среду.  В  понятие  экологическая  безопасность  входит 
система  регулирования  и  управления,  позволяющая  прогнозировать  не  допускает,  а  в  случае 
возникновения - ликвидировать развитие чрезвычайных ситуаций. [1] 
Экологическая безопасность реализуется на глобальном, региональном и локальном уровнях. 
Глобальный  уровень  управления  экологической  безопасностью  предполагает  прогнозирование 
и  отслеживание  процессов  в  состоянии  биосферы  в  целом  и  составляющих  ее  сфер.  Во  второй 
половине XX века  эти  процессы  выражаются  в  глобальном  изменений  климата,  возникновении 
"парникового  эффекта",  разрушения  озонового  экрана,  опустынивании  планеты  и  загрязнения 
Мирового  океана.  Суть  глобального  контроля  и  управления  в  сохранении  и  восстановлении 
естественного  механизма  воспроизводства  окружающей  среды  биосферой,  который  направляется 
совокупностью входящих в состав биосферы живых организмов. 
Управление 
глобальной 
экологической 
безопасностью 
является 
прерогативой 
межгосударственных  отношений  на  уровне  ООН,  ЮНЕСКО,  ЮНЕП  и  других  международных 
организацию  методы  управления  на  этом  уровне  включают  принятие  международных  актов  по 
защите  окружающей  среды  в  масштабах  биосферы,  реализацию  межгосударственных 
экологических  программ,  создание  межправительственных  сил  по  ликвидации  экологических 
катастроф, имеющих природный или антропогенный характер. 
На  глобальном  уровне  был  решен  ряд  экологических  проблем  международного  масштаба. 
Большим успехом международного сообщества стало запрещение испытаний ядерного оружия во 
всех средах, пока кроме подземных испытаний. 
Региональный  уровень  включает  крупные  географические  или  экономические  зоны,  а  иногда 
территории  нескольких  государств.  Контроль  и  управление  осуществляются  на  уровне 
правительства  государства  и  на  уровне  межгосударственных  связей  (объединенная  Европа,  союз 
африканских государств). 
На этом уровне система управления экологической безопасностью включает в себя: 
 - экологизацию экономики 
 - новые экологически безопасные технологии 
 -  выдерживание  темпов  экономического  развития,  не  препятствующих  восстановлению 
качества  окружающей  среды  и  способствующих  рациональному  использованию  природных 
ресурсов. 
Локальный  уровень  включает  города,  районы,  предприятия  металлургии,  химической, 
нефтеперерабатывающей,  горнодобывающей  промышленности  и  оборонного  комплекса,  а  также 
контроль  выбросов,  стоков,  и  др.  Управление  экологической  безопасностью  осуществляется  на 
уровне  администрации  отдельных  городов,  районов,  предприятий  с  привлечением 

№6. 2013  
 
 
163 
соответствующих  служб,  ответственных  за  санитарное  состояние  и  природоохранную 
деятельность. 
Решение конкретных локальных проблем определяет возможность достижения цели управления 
экологической  безопасностью  регионального  и  глобальному  уровням.  Цель  управления 
достигается при соблюдении принципа передачи информации о состоянии окружающей среды от 
локального к регтональному и глобальному уровням. 
Независимо  от  уровня  управления  экологический  безопасностью  объектами  управления 
обязательно  являются  окружающая  среда,  т.е.,  комплексы  естественных  экосистем,  и 
социоприродные экосистемы. Именно поэтому в схеме управления экологической  безопасностью 
любого  уровня  обязательно  присутствует  анализ  экономики,  финансов,  ресурсов,  правовых 
вопросов, административных мер, образования и культуры. 
Критерии  экологической  безопасности.  Научная  литература  и  различные  рекомендательные  и 
нормативные  документы  содержат  множество  частных  критериев  безопасности,  в  том  числе  и 
экологической  безопасности.  При  этом  часто  невозможно  судить,  по  какому  из  этих  критериев 
можно  вынести  окончательное  суждение  о  безопасности  того  или  иного  объекта.  Поэтому 
возникает необходимость разработки и использования небольшого числа интегральных критериев 
безопасности и получения на их основе обобщенной оценки состояния объекта. 
Для  экосферы  и  ее  частей - биомов,  регионов,  ландшафтов,  т.е.  более  или  менее  крупных 
территориальных природных комплексов, включая административные образования может служить 
уровень  эколого-экономического,  или  природно-производственного  паритета,  т.е.  степени 
соответствия  общей  техногенной  нагрузки  на  территория  ее  экологической  техноемкости - 
предельной выносливости по отношению к повреждающим техногенным воздействиям. 
Для  отдельных  экологических  систем  главными  критериями  безопасности  выступает 
целостность,  сохранность  их  видового  состава,  биоразнообразия  и  структуры  внутренних 
взаимосвязей. Сходные критерии относятся и к технико-экономическим системам. 
Наконец  для  индивидуумов  главным  критерием  безопасности  является  сохранение  здоровья  и 
нормальной жизнедеятельности. 
Экологические  риски.  Загрязнение  природной  среды  газообразными,  жидкими  и  твердыми 
веществами  и  отходами  производства,  вызывающее  деградацию  среды  обитания  и  наносящее 
ущерб  здоровью  населения,  остается  наиболее  острой  экологической  проблемой,  имеющей 
приоритетное социальное и экономическое значение. 
Для  объективной  количественной  оценки,  сравнения,  анализа,  управления  воздействием 
загрязнителей  различной  и  разнообразной  природы  в  последние  десятилетия  за  рубежом  и  в 
Казахстане  активно  развивается  методология  рисков.  Риск  воздействия  загрязнителя  того  или 
иного вида определяется как вероятность возникновения у человека или его потомства какого-либо 
вредного  эффекта  в  результате  этого  воздействия.  Методология  анализа  рисков  позволяет 
построить  "шкалу",  при  помощи  которой,  можно  проводить  оценки  и  сравнения  воздействия  на 
окружающую  среду  и  здоровье  человека  неблагоприятных  факторов.  Методология  оценки  и 
сравнения рисков в настоящее время не просто инструмент научных изысканий, но и официально 
признанный Министерством здравоохранения метод анализа. 
Экологический  риск - вероятность  наступления  события,  имеющего  неблагоприятные 
последствия для природной среды и вызванного негативным воздействием хозяйственной и иной 
деятельности, чрезвычайными ситуациями природного и техногенного характера [2] 
Экологический  риск  характеризуется  следующими  нормативными  уровнями:  Экологический 
риск характеризуется следующими нормативными уровнями: 
Приемлемый  экологический  риск - это  риск,  уровень  которого  оправдан  с  точки  зрения  как 
экологических,  так  и  экономических,  социальных  и  других  проблем  в  конкретном  обществе  и  в 
конкретное время. 
Предельно  допустимый  экологический  риск - максимальный  уровень  приемлемого 
экологического  риска.  Он  определяется  по  всей  совокупности  неблагоприятных  экологических 
эффектов  и  не  должен  превышаться  независимо  от  интересов  экономических  или  социальных 
систем. 
Пренебрежимый  экологический  риск - минимальный  уровень  приемлемого  экологического 
риска.  Экологический  риск  находится  на  уровне  флуктуаций  уровня  фонового  риска  или 
определяется как 1% от предельно допустимого экологического риска. В свою очередь, фоновый 
риск - это  риск,  обусловленный  наличием  эффектов  природы  и  социальной  среды  обитания 
человека. 
Широкое  применение  находит  такое  понятие,  как  индивидуальный  экологический  риск.  Это 
риск,  который  обычно  отождествляется  с  вероятностью  того,  что  человек  в  ходе  своей 
жизнедеятельности  испытает  неблагоприятное  экологическое  воздействие.  Индивидуальный 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
164  
экологический риск характеризует экологическую опасность в определенной точке, где находится 
индивидуум,  т.е.  характеризует  распределение  риска  в  пространстве.  Это  понятие  может  широко 
использоваться  для  количественной  характеристики  территорий,  на  которые  оказывают 
воздействие негативные факторы. 
Таким  образом,  понятие  экологического  риска  позволяет  для  широкого  класса  явлений  и 
процессов дать количественное описание экологических опасностей. Именно это качество оценки 
риска и представляет интерес для экологического страхования. 
В  последние 2-3 десятилетия  понятие  экологического  риска  широко  используется  в  описании 
взаимодействия между опасными экологическими воздействиями и объектами окружающей среды [3]. 
Понятие  риска  сочетает  в  себе,  как  минимум,  две  вероятности:  вероятность  реализации 
неблагоприятного  воздействия  и  вероятность  поражения,  потерь,  нанесенных  этим  воздействием 
объектам окружающей среды и населению. Риск означает вероятность возникновения конкретного 
эффекта в течение определенного времени или при определенных обстоятельствах. При этом риск 
отличается  как  от  вероятности  воздействия,  так  и  от  вероятности  причиненного  ущерба.  Риск 
может быть близок к нулю, несмотря на то, что вероятность реализации неблагоприятного события 
(постоянно  действующие  негативные  факторы)  или  вероятность  поражения  (чрезвычайно  редкие 
явления  разрушительной  силы)  близки  к  единице.  В  общем  случае  величина  риска  изменяется  в 
пределах от нуля до единицы. 
Риск - это количественная или качественная оценка опасности; соответственно, экологический 
риск - это  количественная  или  качественная  оценка  экологической  опасности  неблагоприятных 
воздействий на окружающую среду. 
Под  безопасностью  Республики  Казахстан  понимается  качественное  состояние  общества  и 
государства, при котором обеспечивается защита каждого человека, проживающего на территории 
РК, его  прав  и  гражданских  свобод, а также надежность существования  и  устойчивость  развития 
Казахстана,  защита  ее  основных  ценностей,  материальных  и  духовных  источников 
жизнедеятельности,  конституционного  строя  и  государственного  суверенитета,  независимости  и 
территориальной целостности от внутренних и внешних врагов. 
Это  типичное  для  нашей  страны  определение  безопасности  точнее - государственной 
безопасности.  Оно  может  быть  сведено  к  краткой  формуле: "состояние  защищенности  от 
опасности". 
Безопасность  сложной  системы  определяется  не  только  субъектами  защиты  или  факторами 
внешней  защищенности,  сколько  внутренними  свойствами - устойчивостью,  надежностью, 
способностью  к  авторегуляции.  В  наибольшей  степени  это  относится  именно  к  экологической 
безопасности.  Человек,  общество,  государство  не  могут  быть  гарантами  собственной 
экологической безопасности до тех пор, пока продолжают нарушать устойчивость и биотическую 
регуляцию окружающей природной среды. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1 Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – А, 2003. – 185 с. 
2 Акимова Т.С., В.В., Хаскин., Экология учебник, Москва., «Юнити» 1999 г. с. 315 
Ахметов  А.О.  О  контроле  в  области  охраны  окружающей  среды.  В  сб.  Научных  статей  «Вопросы  формирования, 
принятия и реализации государственных управленчских решений». – Астана, 2002. – С.54-57. 
 
Жалпы түсініктеме: экологиялық тəуекел жəне экологиялық қауіпсіздік 
Резюме 
 
Жалпы  бұл  мақалада  қазіргі  таңдағы  еліміздегі  ең  өзекті  мəселелердің  бірі  экологиялық  тəуекел  мен  экологиялық 
қауіпсіздіктің мазмұнына жалпы түсініктеме беріледі. Оның қазіргі таңда алатын орны мен, оны жою жолдары ретінде 
ұсыныстар жазылады. Экологиялық тəуекел - қоршаған ортаға зардаптың ауыртпалығы есебінен шаруашылық жəне өзге 
де  қызмет  нəтижесінде  қоршаған  орта  жəне  (немесе)  табиғи  объектілер  жай-күйінің  қолайсыз  өзгерістерге  ұшырау 
ықтималдығы түсініктемесін кең түрде ашады.  
 
General concepts: environmental risk and ecological safety 
Summary 
 
In this article it is considered the main concepts of an environmental risk and ecological safety. By definition "Environmental 
risk" is an assessment of probability of emergence of a negative sort of changes in environment. These changes can be caused by 
anthropogenous influences or other types of impacts on environment. As as the concept "environmental risk" often understand a 
probable measure of infliction of harm to environment which is expressed in the form of possible losses for opredenenny time. 
 
 
 
 
 

№6. 2013  
 
 
165 
 
Б.Т. МАХМЕТОВА 
 
ҚазҰПУ-нің профессоры 
 
 
  АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТƏРБИЕЛІК МƏНІ 
 
 
Аннотация 
 
Мақалада қазақтың ұлы ақыны Абай өлеңдеріндегі табиғаттың көріністері, адамдар мен жануарлардың іс-
əрекеттері, балалардың қиялына қанат бітіріп эстетикалық тұрғыда қабылдай білуге үйретеді. Сондықтан да 
ақынның өй-пікірі мен ақыл-өсиеті əрқашан да өміршеі, мəңгілік. 
Тірек сөздер: эстетикалық тəрбие, дүниетанымдық,  көзқарас, ой-пікір, сұлулық, адамгершілік. 
Ключевые слова: эстетическое воспитание, мировоззрение, воззрение, красота, гуманность. 
 
Қазақ  ағартушылары — Шоқан  Уəлихановтың,  Ыбырай  Алтынсариннің,  Абай  Құнанбаевтың 
эстетикалык  тəрбие  саласында  арнайы  еңбектер  жазып  калдырмағаны  белгілі.  Алайда,  олар 
өздерінің  саяси-қоғамдык,  ғылыми  жəне  əдеби  еңбектерінде  қазақ  халқының  эстетикалық 
мəдениетінің, өнерінің даму барысына аса көңіл бөлді.Халық шығармашылығын   жинап   зерттеу-
арқылы  қазақтардың  эстетикалык  талғам  деңгейін,  болмысқа  деген  эстетикалык  көзқарасын 
көрсете білді, эстетикалық тəрбиеге байланысты көптеген кұнды пікірлер айтты. 
Қазақ  ағартушыларының  эстетикалық  көзқарастары  мен  орнықты  пікірлері  халықтың 
дүниетанымдық көзқарастарымен тығыз байланыстылығы сол өздері өмір сүрген дəуірдегі тарихи 
жағдайлардан    туындап  отыр.  Ол — заңды  құбылыс.  Бұл  жердегі  басты  мəселе  ағартушылардың 
эстетикалық  тəрбиені  жан-жақты,  жүйелі  талдап  зерттеуінде  емес,  керісінше,  мүмкіндігінше  сол 
проблемалар жайлы сөз қозғап,  өз көзқарастары мен пікірлерін айтып тұжырымдауында жатыр .   
Ұлы Абай балалар мен жеткіншектерге эстетикалық тəрбие беруде халық мұрасының тəрбиелік 
күшін-жоғары  бағалаған.  Ол  эстетикалық  тəрбие  саласында  арнайы  еңбек  қалдырмағанымен,. 
өзінің өлеңдері мен қара сөздеріне  халықтың мақал-мəтелдерін, нақыл сөздерін    салт-дəстүрлерін    
орынды      пайдалану  арқылы  балалар  мен      жеткіншектердің      болмысқа      деген  эстетикалық- 
көзқарасының,  талғамының,   сезімінің қалыптасуына ықпал етті. 
Абайда  Шоқан,  Ыбырай  сияқты  халықтық  педагогика  бұлағына,  əжесі  Зере    мен    анасы 
Ұлжаннан,  ауыл  адамдарынан    дастан,   аңыз-ертегілерді,  өлең-жырларды,  мақал-мəтелдер    мен   
жұмбақ-жаңылтпаштарды естіп, бойына  сіңіріп, атақты əнші-күйшілердің, жыршы-термешілердің 
өнерін, ақындар айтысын қызықтап өсті. 
Абайдың осылай  ауыз-əдебиеті үлгілерін жақсы меңгеруі оның дүниетанымдық көзқарасының 
қалыптасуына,  ақындық  өнермен  айналысуына  үлкен  септігін  тигізгені  белгілі.  Сондықтанда 
Абайды « жұмбақ жан» деп атап, оның шығармашылығына құнды еңбек арнаған  Т.Əлімқұловтың: 
« Өзінің кім екенін білген Абай тоғыз жолдың торабында өнерді, оның ішінде поэзияны таңдады. 
Поэзияның  табиғатын  жітік  білген  ақын 
   
жомарттық  жасайтын  жерде  жомарт  та,  сараңдық  жас 
айтын  жерде  сараң.  Ол  кейде  төкпе,  кейде  бүкпе.  Кейде  сыршыл,  кейде  суретшіл.  Кейде  іңкəр, 
кейде торыққыш . Кейде əсершіл, кейде байқампаз. Кейде ойшыл,   кейде ақылгөй. Осының бəрі 
оның  байырғы    болмысының,  табиғи,дарынының  үстіне  оның    мұратының  мақсатының,  
мүддесінің кеңдігінен туған қасиеттер еді» -  деуін нағыз əділ баға деп білуіміз керек.     Сондай-ақ 
Абай  халық  мұрасының  тəрбиелік  мəнін  жақсы  түсініп,  оны  жинауға  да  аянбай  ат  салысқан. 
Мəселен,  ол  ел  ішінен  қол  өнер  бұйымдарын  жинастырып  Семей  музейіне  тапсыртады, 
маңайындағы ақын – жыршыларға халық арасына кең тараған жырларды қайта жырлауды, оларды 
хатқа түсіруді жүктейді». 
Халықтың  ауызекі  шығармашылығын  Абай  өзінің  педагогикалық  идеяларын  таратуда  əсіресе, 
адамгершілік –эстетикалық тəрбиесін жүзеге асыруда қажетті құрал ретінде пайдаланады. 
Балалар  мен  жастардың  əсемдікке,  сұлулыққа  деген  көзқарасын  қалыптастыруда  Абай 
өлеңдерінің  рөлі  ерекше. «Қуатты  ойдан  бас  кұрап,  еркеленіп  шығар  сөз»  деп  ұлы  ақынның  өзі 
айтқанындай, оның өлеңдері туғаи жердің сұлу табиғаты, қазақ ауылының көріністері, адамдардың 
көңіл-күйі  сан  алуан  сезімдерімен  ұласып  музыка  үніндей  естіледі.  Мұндай  суреттемелер  «Жаз», 
«Күз», «Жазғытұрым», «Желсіз түнде жарық ай» т. б; өлендеріпдс ерекше əсерлі көрсетілген. Абай 
қазақ аулының көшіп қонған көрінісін «Жаз» деген өлеңінде былай деп шебер суреттейді. 
Жаздыкүн шілде болғанда, Көкорай шалғыр, бəйшешек ¥зарып өсіп толғанда; Күркіреп жатқан 
өзенге  Көшім  ауыл  қонғанда;  Шұрқырап  жатқан  жылқының  Шалғыннан  жоны  қылтылдап,  Ат, 
айғырлар, биелер Бүйірі шығып ыңқылдап. Суда тұрып шыбындап, 
Кұйрығымен шылпылдап, 
Арасында кұлын, тай 
Айнала шауып бұлтылдап; 
Жоғары-төмен үйрек, қаз 
Ұшып тұрса, сымпылдап. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
166  
Кыз, келіншек үй тігер, 
Бұрала басып былқылдап, 
Ақ білегін сыбанып, 
Əзілдесіп сыққылдап '. 
Өлеңдегі  табиғаттың  əсем  көрінісі,  күн  шұғыласы,  адамдардың,  жан-жануарлардың  іс-
əрекеттері — бəрі де балалардың қиялына қанат бітіріп, күнделікті тыныс-тіршіліктегі көріністерге 
көңіл тоқтатып, ны эстетикалық тұрғыда қабылдай білуге үйретеді. 
Абай  өлеңдерінің  əрбір  жолынан  балаларға  үлгі — өнеге  аларлық  насихат  белгілері  көп 
табылады.  Мəселен,  жыл  мезгілдері: «Қыс», «Күз», «Жазғытұрым»  өлеңдерінде  табиғат 
көріністерін суреттеуде қолданған Абайдың шешен тілі, сөздік кұрамы, əсем теңеулері балалардың 
дүниетанымын  кеңейте  түседі.  Абай  табиғаттың  қай  көрінісінен  болмасын  əдемілікті,  сұлулықты 
көре  білуге . шақырады.  Табиғаттағы  'жан-жануарлар-дын  өмір-тіршілігіне  зер  салуға,  құстардын 
əсем  дауыстарын  тыңдап,  бір-бірінен  айыра  білуге,  кең  байтақ  өлкенің,  орман-тоғайлар  мен 
миуалы  бақтардың,  тау  қойнауларының  көріністерін  қызықтай  білуге  үйретеді.  Бұл  өлендердің 
балалар үшін танымдық құндылығы осында. 
Мысалға «Желсіз түнде жарық ай» деген өлеңін алайық: 
Желсіз түнде жарық ай, 
Сəулесі суда дірілдеп. 
Ауылдың жаны — терең сай, 
Тасыған өзен гүрілдеп. 
Калың ағаш жапырағы 
Сыбырласып өзді-өзі, 
Көрінбей жердің топырағы, 
Құлпырған жасыл жер жүзі. 
Мұндағы  табиғат  көрінісі  суреттемесінің  нақтылығы,  мəселен,  Абайдың  түн  мезгіліндегі  көл 
бетіне  түскен  ай  сəулесінің  дірілдеп  көрінуін,  ағаш  жапырағының  өзді-өзімен  сыбырласуын 
сипаттауы, жастарға ерекше бір əсер беріп, лирикалық сезімге бөлейді, туған жер табиғатына деген 
мақтаныш сезімін тудырады. 
Абай  қазақ  қыздарының  нəзік    жанын,  ибалы  қасиеттерін,  мінез-құлқын,  жүріс-тұрысын,  сұлу 
мүсінін,  адамгершілік  ар-ождан    тазалығын,  бүкіл  болмысын  тамаша  бір  теңеулермен  əсерлі 
жырлап,олардың мəртебесін көтеріп, жүрек сезімін өлеңге қосты. 
Қақталған ақ күмістей кең маңдайлы, 
Аласы аз қара көзден нұр жайнайды. 
Жіңішке қара қасы сызып қойған 
Бір жаңа ұқсатамын туған айды 
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын, 
Ақша жүз, ал қызыл бет тіл байлайды... 
Осылайша əдемі кейіптеумен бірге : 
Бұлардың кейбірінің мінездері, 
Ешнəрсе көрмегенсіп бұртақтаған. 
Кейбірі жайдары ашық боламын деп, 
Орынсыз адамдармен жыртақтаған — - 
 Деп , қыз-келіншектерге   мұндай   одағай   мінездің əркімге ұнай бермейтінін ескертуді əсте 
ұмытпайды. 
Абай  өз  өлеңдерінде  халыктың  дəстүрін  еркін  арқау  етеді.  Мысалы- «Жігіт  сөзі»  мен  «Қыз. 
сөзі»  деген  айтыс  өлендерінде  акын  небір  «шебер  теңеулерді  табады  жəне  тапқанда  қазақ 
„халқынын өз тірлігіндегі, өз табиғатындағы болмыстан мысалдар алады» . Жоқтау өлеңдерінде де 
ескі  халық  поэзиясындағы  жоқтауларды  үлгі  тұтса,  ауыз  əдебиетінде  ертеден  жырланып  келген 
жорық  пен  ғашықтық  тақырыбына  қатысты  екі  сюжетті  пайдаланады.  Əрі  оған  жана  сипаттама 
беріп,гуманистік,  ағартушылық  көзқараста  баяндайды.  Сөйтіп  жастарды  өз  елінің  бай  мұрасын 
танып-білуге көмектеседі. 
 «Сөз  өнері - дертпен  тең»  деп  кесек  түйін  жасаған  сөз,  тіл  өнерін  жоғары  бағалаған  Абай 
жастарға  жыршылық,  ақындық  табиғи  дарын,  таланттың  ісі,  тапқырлықтың  белгісі  деп,  өлеңге 
талап, талғам қажет екенін атап айтады. 
Өлең — сөздің патшасы, сөз — сарасы, 
Киыннан қиыстырар ер данасы. 
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, 
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы. 
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, 
Ол — ақынның білімсіз бейшарасы '. 
  'Сөйтіп  ол  өз  халқының  өмірін,  тұрмыс-тіршілігін,  тілек-арманын  өлеңмен  өрнектеп  қана 
қоймай,  əнге  қосты,  музыка  тілімен  ескілікті,  кертартпа  көзкарасты  сынап,  жақсыны  дəріптеді, 
жастарды өнер-білімді меңгеруге шақырды. 
Мен жазбаймьш өлеңді ермек үшін, 
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. 

№6. 2013  
 
 
167 
Көкірегі сезімді, тілі орамды, 
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін...                    
Мақсатым — тіл ұстартып, өнер шашпақ, 
Наданның көзін жойып, көңілін ашпақ... 
Үлгі алсын дсймін ойлы жас жігіттер, 
Думан-сауық  ойда  жоқ  əуел  баста-ақ, — деп,  Абай  өзінің  мақсатын,  ішкі-жан      сырын,  ешбір 
бүкпесіз жайып салады. 
Абай  эстетикалық  тəрбиенің  құралы  ретінде  халық  музыкасының  маңызына  да  тоқталады. 
Қазақтардың  жарық  дүниеге  келгеннеи  өмірінің  соңына  дейінгі  əнге,  өлеңге,  музыкаға  деген 
көзқарасын, солардың ықпалы-мен қалыптасатын эстетикалық сезімін былай деп көрсетеді. 
Біреудің кісісі өлсе, қаралы — ол, 
Қаза көрген жүрегі жаралы — ол,  
Көзінің жасын тыймай жылап жүріп,  
Зарланып неге əнге салады ол? 
Абай осылайша əнші жастардың эстетикалық көз-қарасы мен талғамының қалыптасуына ықпал 
етумен бірге, олардың көмегімен қазақ даласына өзінің өлеңдерін де қолма-қол таратып отырған. 
Тамылжытып  салған  əн  ұйықтап  жатқан  жүректі  тербетіп  оятады,  көнілдегі  мұңды  таратып,  жас 
балаша уатады- керемет бір лəззатка бөлейді, дегенмен: 
Адам аз мұны біліп əн саларлық, Тыңдаушы да аз, ол əннен бəһра аларлық. 
немесе, Əнңің де естісі бар, есері бар, Тыңдаушының құлағын кесері бар ,- деп əннің мақамын 
асқан бір əсерлілікпен қабылдай білу тындаушының музыкалық қабілеттілігіне,, дарындылығына, 
сондай-ақ əннің мазмұнына байланысты екенін ескертеді. 
Абайдың қара сөздері, өлеңдері мен əндері балалар мен жастарды «Өткірдің жүзі, кестеніп бізі» 
салған  ою-өрнектер  тəрізді  өзінің  көркемдігімен,  бояуының  қанықтылығымен  қызықтырады, 
əрқилы  ойға  жетелейді,  əсемдік  сезімге  бөлейді,  көңілін  сергітеді.  Өлендегі,  қара  сөздерге 
эпитеттер,  теңеулер,  əсірелеулер,  көріктеулер,  мақал-мəтелдер,  соны  тіркестер  өзіне  тəнті  етеді, 
дүниетанымдық,  адамгершілік,  эстетикалық  көз-қарастың  дұрыс  калыптасуына  бағыт-  бағдар  
береді.  Халықтың  ауызекі  шығармашылығын  күнделікті  өмір  тəжірибесінде  орынды  пайдалану, 
оның мазмұнына бойлап қарау қажеттігін еске салады. 
Абайдың  музыкасын  терең  түсіну  талғамды — музыканың  көркемдік  қуатын  түсіну  қабілетін 
қалыптастырып,  оның  музыкалық  шығармаларындағы  айтылған  ойлар  мен  сезімді, .«Əннің  де 
естісі бар, есері бар» деп, ұлы ақынның өзі айтқандай, музыканы жүрекпен сезіне қабылдай білуге 
дағдыландырады. 
Түптеп  келгенде,  Абай  шығармалары  заман  өзгерістерінің  қай  кезеңдерінде  болмасын  өзінің 
кұндылығын, тəрбиелік мəнін жойған емес жəне жоймайды да. 
Осы жоғарыда айтылғандардың бəрі ғұлама ағартушы идеясының, ой-пікірі мен ақыл-өсиетінің 
өміршеңдігін,  жаңашылдығын  көрсетеді.  Олар  əсіресе  бүгінгі  таңда,  қоғамның  жаңаруы, 
демократиялануы  процесінде,  еліміздің  егемендік  алып,  тарих  қайта  кұралып.  жатқан  кезде 
жеткінішек  ұрпақтың  адамгершілік  касиеттерін,  эстетикалық  талғамын  қалыптастыруда  маңызды 
рөл атқара түсуге тиіс. 

жүктеу/скачать 2,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: