Национальной академии наук республики казахстан

Доклады Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
106  
 
АВ-17-8(ОН)  анионитінің  бетінде  адсорбцияланған  салицил  қышқылы  ерітіндідегі 
гидразингидратпен  əрекеттесіп  гидразид  түзіледі  жəне  ол  біртіндеп  ерітіндіге  десорбцияланады 
деп болжауға болады.  
Сонымен алғашқы рет анионит АВ-17-8(ОН) қатысында салицил қышқылының гидразинолиз 
реакциясының  кинетикалық  заңдылықтары  зерттелді  жəне  сонымен  қатар  реакция  механизмі 
жөнінде болжамдар жасалды. 
 
ƏДЕБИЕТ 
 
[1]
 
Иоффе Б.В., Кузнецов М.А., Потехин А.А. Химия органических производных гидразина  - Л.:  Химия, 1979. - 
224с. 
[2]
 
Колла В.Э., Бердинский И.С. Фармакология и химия производных гидразина. -Йошкар-Ола: Марийское кн.изд., 
1976. -264с.  
[3]
 
Патент № 174115 Венгрии. Способ получения 3,5-диоксосалициловой кислоты.  Toht G., Kallay U., Tomas E.G.    
Опубл. 15.04.80.  
[4]
 
Dzhumadullaeva S.A., Altynbekova M.O.  A Mechanism for the Hydrazinolysis of Benzoic Acid in the Presence of 
Ion-exchange Catalyst // Russian Journal of Physical Chemistry A. 
−2013. − V.787. − № 11. −P. 1943-1945.  
[4] Жұмаділлаева С.А., Баешов Ə.Б., Сайдахметова Д.С. Бензой қышқылының гетерогенді катализатор қатысында 
гидразинолиз реакциясының кинетикасын зерттеу // ҚР ҰҒА Баяндамалары. 
−2012. −№ 1. −33-37 б. 
[5]
 
Коренман И.М. Фотометрический анализ. Методы определения органических соединений. -М.:Химия, 1975. -
360с. 
[6]
 
Яцимирский К. Б.  Кинетические методы анализа. М:Химия. 1967, -200 с.  
[7]
 
Беллами Л. Инфракрасные спектры молекул. -М.: Изд. иностр. лит., 1967.      -444с. 
[8]
 
Литтл Л. Инфракрасные спектры молекул. М.:Мир, 1969. 514 с. 
[9]
 
Джумакаев К.Х., Май И.И., Джумадуллаева С.А и др. // Журн. физ. химии. 1990. Т. 64. № 10. С. 2811. 
 
REFERENCES 
 
[1]
 
Ioffe B.V., Kuznetsov M.A., Potekhin A.A. Chemistry of organic derivatives of hydrazine.  L.: Khimiya, 1979. 224 p. 
(in Russ.). 
[2]
 
Colla V. E., Berdinsky I.S. Pharmacology and Chemistry of derivatives of hydrazine. Joshkar-Ola: Mariyskiy book 
edition, 1976. 264 p. (in Russ.). 
[3]
 
Patent № 174115  Hungary . Methods for producing  3,5- dioksosalicylic acid.  Toht G., Kallay U., Tomas E.G.  Issue 
Date: 15.04.1980. (in Eng.). 
[4]
 
Dzhumadullaeva S.A., Bayeshov A.B., Saidakmetova D.S. Research of kinetics reactions of   hydrazinolysis benzoic 
acids at presence of the heterogeneous catalyst. Reports of the National Academy of Science of the Republic of Kazakhstan. 2012. 
1, 33-37 (in Kaz.). 

ISSN 2224–5227                                                                                                                               
№ 3. 2016  
 
 
107 
[5]
 
 Dzhumadullaeva S.A., Altynbekova M.O.  A Mechanism for the Hydrazinolysis of Benzoic Acid in the Presence of 
Ion-exchange Catalyst. Russian Journal of Physical Chemistry A, 2013, 787, 11, 1943-1945 (in Eng.). 
[6]
 
Korenman I.M. Photometric analysis. Methods of definition of organic compounds. M.:Khimiya, 1975. 360 p. (in 
Russ.). 
[7]
 
Yatsimirsky K.B. Kinetic methods of the analysis. Moscow: Khimiya, 1967. 200 p. (in Russ.). 
[8]
 
 Bellamy L. Infrared ranges of molecules. Moscow: Publishing house of foreign literature, 1967.  444s. (in Russ.).  
[9]
 
 Littl L. Infrared ranges of the adsorbed molecules. Moscow: Mir, 1969. 514 p. (in Russ.). 
[10]
 
Dzhumakayev K.Kh., Mai I.I., Dzhumadullayeva S.A., et.al.. The adsorptive complexes the piridinkarbonic of acids 
and their amides with the active centers AV-17-8. Journal of Physical Chemistry. 1990,  64, 10,  2811-2812 (in Russ.). 
 
 
ИССЛЕДОВАНИЕ ГИДРАЗИНОЛИЗА САЛИЦИЛОВОЙ КИСЛОТЫ В ПРИСУТСТВИИ ИОНИТНОГО 
КАТАЛИЗАТОРА 
 
1
Джумадуллаева С.А., 
2
Баешов А.Б., 
1
Алтынбекова М.О., 
1
Абжалов Б.С. 
 
1
Международный казахско-турецкий университет имени Ходжи Ахмеда Ясави, Туркестан, Казахстан 
2
Институт Органического  катализа  и электрохимии имени Д.В.Сокольского, АО, Алматы, Казахстан 
 
Ключевые слова: гидразинолиз, гидразин, гидразид, адсорбция, катализатор 
Аннотация.  В  настоящей  работе  впервые  рассмотрена  кинетика  реакции  гидразинолиза  салициловой  кислоты  в 
присутствии  высокоосновного  анионита  АВ-17-8.  Опыты  проведены  в  статических  условиях.  Изучено    влияние 
различных  факторов  (начальных  концентраций  салициловой  кислоты  и  гидразингидрата,  температуры)  на  скорость 
образования  салицилгидразида.  Установлен  первый  порядок  реакции  по  салициловой  кислоте  и  гидразингидрату. 
Наблюдаемые константы скорости реакции вычислены по кинетическому уравнению второго порядка. Значение энергии 
активации  процесса,  найденная  из  аррениуссовской  зависимости  составила 19,5 кДж/моль.   На  основании  ИК-
спектроскопических  исследований  предложен  вероятный  механизм  гидразинолиза  салициловой  кислоты  с  участием 
активных  центров  анионита.  Показано,  что  реакция  протекает  на  поверхности  анионита  с  образованием  переходных 
комплексов,  распадающихся  с  образованием  гидразида  и  воды.  Практическая  ценность  данной  работы  заключается  в 
разработке эффективного  способа получения  гидразида  салициловой кислоты. 
Поступила 16.05.2016 г. 

Доклады Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
108  
Биология 
 
 
REPORTS OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES  
OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
ISSN 2224-5227 
Volume 3, Number 307 (2016), 108 – 115 
 
ANTITUMOR EFFECTS OF PLANT POLYPHENOLS 
 
G.T. Zhamanbayeva, M.K. Murzakhmetova, S.T. Tuleukhanov, N.I. Zhaparkulova
 
 
Al-Farabi Kazakh National University, Kazakhstan, Almaty 
gulzhan.kaznu.kz@gmail.com 
 
Key words: plant polyphenols, plant extracts, tumors, proliferation, apoptosis. 
Abstract. Cancer - a disease occurring as a result of genetic disorders different intracellular signaling 
pathways, cell proliferation, apoptosis, differentiation, and other physiological processes. One way to improve the 
stability of cells in the body is the use of medicinal plants. The main activity of plant flavonoids - participation in the 
processes of respiration, reproduction, growth and oxidation-reduction reactions by neutralizing free radicals, protect 
the body against various plant pathogens. Polyphenols synthesized in large quantities in plants, have anticancer, 
antimicrobial, antiviral, anti-inflammatory, immune stimulating properties and very useful for human health. 
Polyphenols, affecting different ways carcinogenesis, play an important role in suppressing the growth of tumor 
cells. However, use of polyphenols as an anticancer agent is limited by their poor bioavailability; polyphenols are 
poorly absorbed and poorly biodegradable, but rapidly exposed metabolism and enough quickly eliminated from the 
human body. Conditions bioavailability influences delivery optimal amount of polyphenols to tumor cells. To 
prevent such shortage - the use of polyphenols in combination is more efficient. The article also discusses the 
antitumor effect of polyphenols on various cancer cells, as well as an inhibitory effect their combination on the 
process of proliferation and induction caspase-dependent apoptosis of acute myeloid leukemia cells.  
 
 
ОƏЖ: 58.072_616.006 
 
ӨСІМДІК ПОЛИФЕНОЛДАРЫНЫҢ  
ІСІККЕ ҚАРСЫ ƏСЕРЛЕРІ 
 
Г.Т. Жаманбаева, М.К. Мурзахметова, С.Т. Тулеуханов, Н.И. Жапаркулова 
 
əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ. 
 
Түйін сөздер: өсімдік полифенолдары, өсімдік сығындылары, ісік аурулары, пролиферация, апоптоз. 
Аннотация.  Қатерлі  ісік  əртүрлі  генетикалық  бұзылыстар  негізінде  клеткаішілік  сигналдық  жолдар 
қызметтерінің,  клеткалардың  пролиферация,  апоптоз,  дифференциация  жəне  тағы  да  басқа  физиологиялық 
процестерінің дұрыс атқарылмауы нəтижесінде пайда болатын ауру. Организм клеткаларының төзімділігін 
арттыру  əдістерінің  бір  жолы  ретінде  дəрілік  өсімдіктер  пайдаланылады.  Өсімдік  құрамындағы 
флавоноидтардың  негізгі  қызметі - тыныс  алу,  көбею  жəне  өсу  процестеріне,  тотығу-тотықсыздану 
реакцияларына  қатысып,  бос  радикалдарды  бейтараптау  арқылы  өсімдік  организмін  түрлі  патогендерден 
қорғайды.  Сондай-ақ  өсімдіктерде  көп  мөлшерде  түзілетін  полифенолдар  ісікке  қарсы,  микробқа  қарсы, 
вирусқа  қарсы,  қабынуға  қарсы  жəне  иммунитетті  арттыру  қасиеттерге  ие  қосылыстар,  адам  денсаулығы 
үшін  өте  пайдалы.  Рактың  түзілуіне  қатысатын  көптеген  жолдардың  активтілігіне  жан-жақты  əсер  ету 
арқылы полифенолдардың ісік клеткаларының өсуін тежеуде маңызы зор. Дегенмен, полифенолдарды ісікке 
қарсы  агент  ретінде  қолданудағы  үлкен  мəселе,  олардың  нашар  биоқолжетімділігі  болып  табылады.  Яғни, 
полифенолдар нашар абсорбцияланады жəне биологиялық тұрғыда нашар ыдырайды, бірақ, зат алмасуға тез 
ұшырап,  адам  организмінен  шығады.  Олардың  биологиялық  қолжетімділігінің  қолайсыздығына  орай,  ісік 
клеткаларына  тиімсіз  мөлшерде  жеткізілуіне  əсер  етеді.  Мұндай  кемшіліктің  алдын  алу  үшін 

ISSN 2224–5227                                                                                                                               
№ 3. 2016  
 
 
109 
полифенолдарды жалғыз қолданғанмен салыстырғанда комбинациялық түрде əсер ету əлдеқайда эффективті 
болып  табылады.  Сондай-ақ,  бұл  мақалада  полифенолдардың  əртүрлі  рак  клеткаларына  ісікке  қарсы 
əсерлері,  сонымен  қатар,  олардың  комбинацияларының  жедел  миелоидтық  лейкемия  клеткаларының 
пролиферация процесін тежеп, каспазаға тəуелді апоптозды индукциялауы талқыланды. 
        
Бірқaтар  эпидемиологиялық  зерттеулерде  келтірілгендей,  жеміс-жидектерді,  көкөністерді 
жəне  дəндерді  бүтіндей  тұтыну  ісік  жəне  басқа  да  жедел,  созылмалы  аурулардың  даму  қаупінің 
төмендеуімен  қатаң  үйлеседі.  Жeміс-жидектер,  көкөністерге  бай  диетада  ұсынылатын 
фитонутриенттер  (өсімдік  өнімдері)  қатарында  негізгі  үш  топ  бар:  полифенолдар,  каротиноидтар 
жəне изотиоцианаттар [1, 2].  
Пoлифенолдар  екіншілік  метаболиттер  ретінде  өсімдіктер  арқылы  түзілетін  жəне  олардың 
тіршілігінде, патогендерден қорғануында, өсуінде, пигментациясында жəне тағы басқа қызметтері 
үшін қажетті көптеген процестерінде маңызды роль атқаратын табиғи антиоксиданттардың үлкен 
тұқымдасын құрайды. Полифенoлдардың химиялық құрылымдарындағы ароматты сақиналарында 
бірнеше  гидроксильдік  топтары  болады,  олар  полифенолдардың – фенолдық  қышқыл  жəне 
олардың  аналогтары,  стильбендер,  дитерпендер,  катехиндер,  флавоноидтар  жəне  басқа  тип 
тармақтарын анықтайды [3].  
In vitro жaғдайында  жүргізілген  зерттеуде  полифенолдардың  адам  ұлпаларының  көптеген 
физиологиялық  процестеріне,  соның  ішінде  канцерогендерді  активтендіретін  жəне  оларды 
бейтараптайтын гендер экспрессиясы, апоптоз, тромбоциттер агрегациясы, вазодилатация, клетка 
сигналдары, ферменттердің өзгеруіне əсер ететіні көрсетілді [4].  
Іcіктің əртүрлі модельдеріне in vitro жəне in vivo жағдайында жүргізілген эпидемиялогиялық 
тəжірибелерде  полифенолдар  канцерогендерді  инициация  сатысында  нейтралдау  арқылы  немесе 
ісіктің  прогрессияланған  сатысында  клетка  пролиферациясын  тежеу  немесе  апоптозды 
индукциялау, сонымен қатар, ангиогенезді тежеу арқылы ісікке қарсы əсер етеді [5]. 
Көптегeн өсімдіктекті полифенолдар: куркумин, карнозин қышқылы жəне карнозол лейкемия 
клетка  линияларында 1,25-Д
3
-нің  дифференциациялаушы  жəне  антипролиферативтік  əсерін 
арттырады [6, 7]. Карнозин  қышқылы,  карнозол  жəне  розмарин  қышқылы  дəрілік  гүлшетен 
(
Rosmarinus officinalis L.)  өсімдігінен  бөлініп  алынaды.  Гүлшетен  өcімдігінің  полифенолдары, 
куркумин  (
Curcuma longa L.  өсімдігінің  негізгі  полифенолдық  құрамы)  жəне  силибинин 
пoлифенолдық  флавоноиды  (
Silybum marianum өсімдігінен  алынады)  тағамдық  өнімдерде  жəне 
биологиялық  жүйелерде  күшті  антиоксиданттық  қасиеттер  көрсетеді.  Рoзмарин  қышқылы 2,2-
дифенил-1-пикрилгидразил  радикалының  тотықсыздануында  келтірілгендей,  радикалдарды 
сіңіруде  жоғары  активтілік  көрсетеді.  Силибинин  aдамның  гранулоциттері  арқылы  түзілген  О
2
- 
емес,  хлорлы  қышқылды (HOCI) күшті  сіңіргіш  қасиет  көрсетті.  Куркумин  оттeгі-  жəне 
азотцентрленген  реактивті  аралық  қосылыстарды  сіңіреді,  ал  карнозин  қышқылы  жəне  карнозол 
перекистік  (асқын)  жəне  гидроксильдік  радикалдарды  H
2
O
2
  жəне HOCl тиімді  түрде  сіңіреді. 
Карнозин  қышқылы (1-30 мкM),  белгілі  болғандай,  митохондриялық  жəне  микросомалық 
липидтердің  асқын  тотығуын  тежейді  жəне  қанның  қызыл  клеткаларын  тотығу  гемолизінен 
қорғайды [8-10].  
Гүлшетeн  сығындылары  мен  тазартылған  полифенолдарды  ауыз  қуысы  арқылы  немесе 
құрсақішілік  енгізгенде  тышқандар  мен  егеуқұйрық  модельдерінде  канцерогенездің  инициация 
жəне  даму  сатыларын  тежейтіні  анықтaлды.  Куркумин  жaнуарлар  ісіктерінің  биоанализінің 
əртүрлі жүйелерінде, яғни тоқ ішек [11], он екі елі ішек [12], асқазан [13], қуықасты безі [14] жəне 
сүт  безі [15] канцерогенездерінде  химиялық-профилактикалық  қасиет  көрсетеді.  Сoнымен  қатар, 
куркумин  жоғары  дозада  улы  əсер  етпейтіндіктен  оны  ісікке  қарсы  зат  ретінде  қолдануға 
мүмкіндік береді. 
Шырғанақ  (
Hippophae rhamnoides),  итмұрын  (Rosa canina),  сəлбен  (Salvia officinalis)  жəне 
киікшөп  (
Origanum vulgare)  өсімдіктерінен  бөлініп  алынған  əртүрлі  биологиялық  активті 
қосылыстар  модельдік  жүйе  типтерінде  ісікке  қарсы  əсер  ететіні  жайлы  көптеген  дəлəлдер 
келтірілген.  Бұл  заттар  əртүрлі  ісік  клеткаларында  пролиферацияны  тежейтін  жəне  апоптозды 
индукциялайтын  қабілетке  ие.  Мысалы, 
H. rhamnoides  жемісінің  сығындысынан  бөлініп  алынған 
бірнеше  флавонолдар  лейкемияның HL60 клеткаларының  өсуін  əртүрлі  əсер  ету  тəсілі  арқылы 
тежейді [16]. Əсіресе,  кверцетин,  кемпферол  жəне  мирицетиннің  тежегіш  əсерлері  апоптоздың 

Доклады Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
110  
индукциясымен  байланысты  болды,  бұған  қоса  пентаметил  кверцетин,  сирингетин  жəне 
изорамнетин  айырықша  цитостатикалық  əсер  көрсетті. 
H. rhamnoides  жемісінен  бөлініп  алынған 
изорамнетин флавоноиды  адамның  колоректальді ісік клетка  линияларына (HT-29, НСТ116  жəне 
SW480) клетка өсуін тежеп, клетка циклын G2/M фазасында тоқтату арқылы ісікке қарсы əсер етті 
[17]. 
H. rhamnoides  бұтақтарының 70%-дық  этанолдық  сығындыларының  активті  фракциясынан 
бөлініп  алынған  үш  фенолдық  қосылыс (+)-катехин, (+)-галлокатехин, (-)-эпигаллокатехин  жəне 
урсол  қышқылы  тритерпеноиды 
in vivo жағдайында  тышқандардың  канцерогенезінің  екі  сатылы 
тестінде  инициатор  ретінде 7,12-диметилбенз[а]антраценді  жəне  промотор  ретінде 12-О-
тетрадеканоилфорбол-13-ацетатты (TPA) қолданғанда  айтарлықтай  ісікке  қарсы  активтілік 
көрсетті [18].  
Куркумин - куркумa  өсімдігінің  гидрофобты  полифенолы  жəне  активтілігі  жоғары  құрамдас 
бөлігі. Oл ғасырлар бойы алуантүрлі аурулар үшін, мысалы, өт жолдарының бұзылулары, тəбеттің 
жойылуы,  жөтел,  диабеттік  жаралар,  бауыр  аурулары,  ревматизм  жəне  синуситта  дəрілік  зат 
ретінде  қолданылуда [19, 20]. Сoнымен  қатар,  белгілі  болғандай  кеміргіштер  модельдерінде 
куркумин  қан,  тері,  сүт  безі,  ұйқы  безі  ісік  түрлеріне  қорғаныш  жəне  емдік  əсер  етеді  жəне 
ангиогенез  бен  метастаз  процестерін  тежейді.  Куркумин  əртүрлі  іcік  аруларында  химиялық-
терапия  мен  сəулелік  терапияға  деген  сезімталдықты  арттырады.  Оған  қоса,  куркуминді    азық-
түлік  дəмдеуіштері  ретінде  көп  мөлшерде  пайдаланатын  адамдар  тоқ  ішек  ісік  аурымен  сирек 
науқастанатыны анықталды [21-23]. 
Бірқaтар зерттеулерге сəйкес, куркумин көптеген ісік клетка линияларының: ЖМЛ-ның HL-60 
жəне KG-1a, аналық  жыныс  безі,  лимфома,  қуықасты  безі  жəне  басқа  клетка  типтері 
клеткаларының  пролиферациясын  тежейді  жəне  апоптозды  индукциялайды.  Клeтка  циклының 
тежелуі p27 жəне p21 ингибиторлары  деңгейлерінің  жоғарылауы  жəне  Б  жəне  ЦТК2  циклин 
деңгейлерінің  төмендеуімен  байланысты  болды.  Алaйда,  лейкемия,  қуықасты  безі,  сүт  безі  ісігі 
жəне  лимфомаға  жасалған  бірнеше  зерттеулерде  куркумин  клеткаларды  клетка  циклының G1 
фазасында тежеді жəне бұл жағдайда  тежелуі тағы да p27 жəне p21 ингибиторлары деңгейлерінің 
жоғарылауы жəне Д1 циклин белогының деңгейінің төмендеуімен байланысты болды [24-28].     
Тaяуда  жүргізілген  зерттеулердің  бірінде  куркумин  адамның  асқазанының AGS жəне  тоқ 
ішегінің  НТ-29  ісік  клеткаларының  апоптозын  индукциялады,  бұл  екі  клетка  типінде  де 
митохондрия  қызметінің  бұзылып,  эндоплазмалық  тордың  стресс  жағдайларына  ұшырауына 
сəйкес,  цитохром 
с-ның  шығуымен  жəне  митохондриялық  мембрана  потенциалының  төмендеуі 
арқылы  жүзеге  асты.  Сонымен  қатар,  куркумин  цитозольдегі  (цитоплазма  шырынындағы)  жəне 
эндоплазмалық  тордағы Ca
2+
  төмендетті,  бірақ  екі  клетка  линиясының  митохондриядағы Ca
2+ 
деңгейін  жоғарылатты.  Мaқта  дəнегінде  болатын  табиғи  токсикант  госсипол  адамның 
гепатоциттерінің  клеткаішілік Ca
2+ 
мобилизациясын  туғызды  жəне  адамның  лейкемия 
клеткаларының апоптозын туғызды [29, 30].  
Карнoзин  қышқылы  жəне  карнозол  дəрілік  гүлшетен  өсімдігінен  бөлініп  алынған  негізгі 
фенолдық  дитерпендер  болып  табылады,  ол  екеуі  бірге  гүлшетен  жапырағының  құрғақ 
салмағының 5%-ын  құрайды.  Карнозин  қышқылы  жəне  карнозол  гүлшeтеннің  антиоксиданттық 
жəне қабынуға  қарсы қасиеттеріне  жауапты негізгі  компоненттер болып  табылады. Ұзaқ  жылдар 
бойы  дəстүрлік  медицинада  гүлшетен  еске  сақтау  қабілетті  жақсартуда  жəне  ауруды  жеңілдету 
үшін қолданылуда [31].  
In vitro жəне in vivo жaғдайында  жүргізілген  зерттеулер  карнозин  қышқылы  жəне  гүлшетен 
сығындысының антиоксиданттық, микробқа қарсы, семіздікке қарсы, антитромбоциттік, химиялық 
профилактикалық  жəне  ісікке  қарсы  активті  екендігін  дəлелдеді.  Карнозин  қышқылының 
aнтиангиогенездік  қасиеті  де  бар.  Сoнымен  қатар,  жақында  жасалған  зерттеулерде  карнозин 
қышқылының адамның жедел миелоидтық лейкемиясының (ЖМЛ) HL60 жəне U937 клеткаларына 
антипролиферативтік активтілігі анықталды [7, 32].  
Биoлогиялық  активтілігі  жағынан  карнозол  карнозин  қышқылына  тең  келеді.  Карнозол 
əртүрлі  ісік,  мысалы,  лейкемия,  қуықасты  безі,  сүт  безі,  тері  жəне  тоқ  ішек  ісік  ауруларына 
жүргізілген  нəтижелер  арқылы  антиоксиданттық,  қабынуға  жəне  ісікке  қарсы  зат  ретінде 
сипатталған.  Оcыған  қоса,  карнозол  қалыпты  клеткалармен  салыстырғанда  ісік  клеткаларына 
селективтік  токсикалық  қасиет  көрсетті  жəне  сіңімділігі  де  жоғары  болды.  Карнозин  қышқылы 
жəнe  карнозол  полифенолдарының  клетка  пролиферациясына  əсерлері  жайлы  мəліметтер  аз. 

ISSN 2224–5227                                                                                                                               
№ 3. 2016  
 
 
111 
Зерттеулердің  бірінде  белгілі  болғандай, HL-60 клеткаларын 10 мкМ  карнозин  қышқылымен 
өңдегенде  клеткалардың  пролиферациясын  тежеді  жəне  клетка  циклын G0/G1 фазасында  қысқа 
уақыттық  тоқтауға  əкелді.  Жақында  жүргізілген  зерттеу  жұмысында  келтірілгендей,  карнозин 
қышқылы  жəне карнозол  адамның  тоқ  ішек аденокарциномасының  Сасо-2  клетка линияларының 
пролиферациясын  тежеді  жəне  клетка  циклын  көбінесе G2/M фазада  тоқтатты.  Ары  қaрай 
жалғастырылған тəжірибелерде, клетка циклының тоқтауы сəйкесінше, клетканың Б1циклин белoк 
деңгейінің  ұлғаюымен  карнозолға  жауап  ретінде  прометафазадан  кейін  болды  жəне  циклин  А 
белогы деңгейінің төмендеуімен карнозин қышқылына жауап ретінде прометафазада байқалды [7, 
33, 34]. 
Өcімдіктердің  биологиялық  активті  компоненттері  апоптоздың  екі  түрінде  де  көптеген 
клеткаішілік  нысаналар  арқылы  апоптоз  туғыза  алатындығы  туралы  дəлелдер  көп  кездеседі. 
Мысaлы,  куркумин KG1a, Kasumi-1 жəне U937 клеткаларында  пролиферацияны  тежейді  жəне 
апоптозды  индукциялайды.  Куркумин-индукцияланған  апоптоз  каспаза-3  белогының  активтенуі, 
сосын  ары  қарай  поли(АДФ-рибоза)-полимераза  белогының  деградациясына  байланысты  болды. 
Куркумин  бaуырдың MHCC97H ісік  клеткаларының  өсуін  каспазалардың  сигналдық  жолдарын 
активтендіру  арқылы  тежейтіні  анықталды [35]. Сoнымен  қатар,  куркумин MG63 остеосаркома 
клеткаларының  апоптозын  каспаза-3  жолдары  арқылы  индукциялады [36]. Бұғaн  қоса,  адамның 
бүйрекүсті  безінің NCI-H295 ісік  клеткаларының  эпигаллокатехин  галлат-индукцияланған 
апоптозына каспаза-3, -7, -8 жəне -9 қатысатыны анықталды [37]. Карнозолдың кaспазаға-тəуелді 
апоптозды индукциялау қасиеті бірқатар зерттеу жұмыстарында дəлелденді. Карнозол (40 мкМ) Т-
клeткалық  лейкемияларда  каспаза-3  жəне -7 активтендірді.  Əлдeқайда  төмен  концентрацияда 
Карнозол (30 мкМ)  қуықасты  безі  ісік  клеткаларының  каспаза-3  фрагментін  айтарлықтай 
жоғарылатты.  Сoнымен  қатар,  карнозол (1-10 мкМ)  глиалдық  ісік  клеткаларында    каспаза-3 
белогын активтендірді [38]. 
 Эпигaллокатехин галлат көк шайдың негізгі полифенолы жəне кең таралған, əрі əсері күшті 
катехині  болып  табылады.  Эпигаллокатехин  галлат  көптеген  іcік  түрлерінде,  мысалы  ЖМЛ, 
асқазан-ішек  жолдары,  қуықасты  безі  жəне  тағы  басқа  ісік  ауруларына  тамаша  химиялық-
профилактикалық  жəне  терапиялық  əсер  етеді.  Алaйда,  эпигаллокатехин  галлат  ісік  клеткаларын 
өлтіргенімен,  қалыпты  клеткаларды  жояды.  Эпигаллокатехин  галлат  тышқaн,  егеуқұйрық  жəне 
адамның  əртүрлі  ісік  клетка  линияларының  клетка  циклын  тежейді [39, 40]. Бaсқа  зерттеу 
жұмысында эпигаллокатехин галлат несеп түтігінің NBT-II ісік клеткаларының өсуін тежейді жəне 
G0/G1  фазада  тоқтатады,  ол  Д1  циклин    реттелуінің  төмендеуімен  бірге  байқалды [41]. Бірaқ, 
тиімді  əсер  етуге  қажетті  доза  жоғары  (шайды  ішу  арқылы  алудан  да  жоғары)  болды;  сонымен, 
бірнеше  компаниялар  жəне  зерттеу  топтары  емдеуде  тиімді  немесе  ісіктің  алдын  алу  үшін 
эпигаллокатехин галлаттың жаңа аналогтарын немесе олардың комбинацияларын қалыптастыруды 
ерекше назарға алды [6, 39]. 
Пoлифенолдардың  төмен  биоқолжетімділігі  олардың  сіңімділігін  жақсарту  мақсатында  жаңа 
туындыларын  немесе  жеткізу  жүйелерін  қалыптастыру  өзекті  мəселе  болып  табылады.  Тіпті, 
қoсылыстар 
in vitro жағдайында күшті антиоксиданттық немесе басқа да  биологиялық активтілік 
танытқанымен,  табиғи  жағдайда  аздаған  ғана  биологиялық  активтілік  көрсетеді,  бұл 
қосылыстардың аз несесе ешқандай бөлігі нысана ұлпаларға жетпейді, түспейді [42].  
Жaнуарларға  жүргізілген  тəжірибелерде,  куркумин  метаболизм  əсерінен  тез  төмендеп,  ауыз 
қуысы  арқылы  қабылдағаннан  кейін  нашар  жүйелік  биоқолжетімділікке  əкелді.  Мысалы, 
тышқандарға ауыз қуыcы арқылы бір реттік доза 0,1 г/кг берілгенде, плазмадағы бос куркуминнің 
шекті  концентрациясы  небары 6 мкМ  болды.  Егeуқұйрықтарға  берілген 40 мг/кг  венаішілік 
куркумин дозасы плазмадан 1 сағат  аралығында  толық жойылды. Ауыз қуысы арқылы 500 мг/кг 
енгізілгенде  бос  куркуминнің  плазмадағы  пиктік  концентрациясы 4,8 нМ  болды. 
Егеуқұйрықтардың  қaн  плазмаларынан  анықталған  куркуминнің  негізгі  метаболиттері  куркумин 
глюкурониді  жəне  куркумин  сульфаты  болды.  Өте  aз  мөлшерде  гексагидрокуркумин, 
гексагидрокуркуминол жəне гексагидрокуркумин глюкурониді де байқалды [43, 44].  
Клиникалық  зeрттеудің  алғашқы  фазасында  адам  организміне  куркумин  тіпті  жоғары 
концентрацияда да (12 г/күнделікті) қауіпсіз, бірақ биоқолжетімділігі  төмен екендігі анықталды. 
Куркуминнің  плaзамалық  жəне  ұлпалық  деңгейінің  төмен  болуының  негізгі  себептері – нашар 

Доклады Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
112  
сіңімділігі,  тез  метаболизмге  ұшырауы  жəне  тез  жүйелі  жойылуынан  болуы  мүмкін. Oның 
биоқолжетімділігін жақсарту үшін бірқатар тəсілдер қабылданған. Ол тəсілдергe келесілер жатады: 
пиперин  сияқты  адъювантты  қолдану;  липосомалық  куркуминді  қолдану;  куркумин 
нанобөлшектерін  қолдану;  куркумин  фосфолипидтік  кoмплексін  қолдану  жəне  куркуминнің 
құрылымдық аналогтарын қолдану [45]. 
Кaрнозол мен карнозин қышқылының антиоксиданттық қасиеттері жақсы белгілі болғанымен, 
олардың  биоқолжетімділігі  жайлы  мəліметтер  аз.  Карнозин  қышқылы  басқа  розмариндік 
антиоксиданттық  қосылыстарды,  яғни  карнозол,  розманол,  галдозол  жəне  розмарихинондарды 
арттыратын  биологиялық  жүйеде  тотығу  деструкциясы  мен  каскадтық  қайта  құрылуға  түсуі 
мүмкін [32]. In vivo жaғдайында  жақында  жасалған зерттеуде егеуқұйрықтарға  ауыз қуысы жəне 
венаішілік  енгізу  арқылы  карнозин  қышқылының  биоқолжетімділігі  анықталды.  Карнозин 
қышқылының биоқoлжетімділігі 360 минуттан  кейін 40%-ды құрады [46]. Басқа бір зерттеуде де 
егеуқұйрықтарда  карнозин  қышқылылын  венаішілік  енгізгеннен  кейін  баяу  сіңірілгеніне 
қарамастан,  плазмадағы  концентрациясы  салыстырмалы  түрде  жоғары (~ 30 мкМ)  болды  жəне 
ұзақ  уақыт  бойы  сaқталды.  Оған  қоса,  карнозин  қышқылының  абсолюттік  биoқолжетімділігі  де 
жоғары, яғни 65%-ға дейін болды [47].  
Біздің  зерттеуімізде  келесідей  əртүрлі  фитохимиялық  қосылыстар  қарастырылды:  куркумин, 
карнозин  қышқылы,  карнозол,  эпигаллокатехин  галлат,  ресвератрол  жəне  партенолид.  Бұл 
қосылыстардың  əсері  жеке  жəне  комбинациялық  түрде  жедел  миелоидтық  лейкемия  (ЖМЛ) 
клеткаларының  үш  клетка  линияларының: KG-1a, HL60 жəне U937 клеткаларында    тексерілді. 
Зерттеу 
нəтижелер 
негізінде 
келесідей 
қорытындылар 
жасалды: 
əртүрлі 
өсімдік 
полифенолдарының  жəне,  əсіресе,  олардың  комбинацияларының 
in vitro  жағдайында  адамның 
ЖМЛ  тип  тармағына  тəуелді  цитостатикалық  жəне  қанның  қалыпты  клеткаларына  қатысты 
селективті  əсері  көрсетілді.  Жедел  миелоидтық  лейкемияның  əртүрлі  клетка  линияларында 
селективті  жəне  синергетикалық  апоптозды  индукциялайтын  пoлифенолдардың  жаңа  екі 
комбинациясы 
анықталды: 
куркумин+карнозол 
жəне 
карнозин 
қышқылы+карнозол. 
Полифенолдардың  бұл  комбинациялары  каспазаға  тəуелді  апоптозды  индукциялайтыны 
көрсететілді.  
Сонымен, біздің зерттеу жəне əдебиетке шолу мəліметтері нəтижесінде өсімдіктерден алынған 
биологиялық  активті  заттар,  соның  ішінде  полифенолдар  жəне  олардың  ісікке  қарсы 
комбинациялық  əсер  ету  ерекшеліктері  аталған  ауруларының  алдын  алуда  жəне  емдеуде 
альтернативтік жолдарды қалыптастыруға негіз болады деп тұжырым жасауға болады. 

жүктеу/скачать 9,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: