Summary  Competence-based approach in selection and placement of personnel as a factor of improvement

№4. 2013  
 
 
153 
УДК 575.73 
 
Б.Б. МАНСҰРОВ 
 
əл-Фараби атындағы ҚазҰУ филология, əдебиеттану жəне əлем тілдері факультеті 
ІIІ курс PhD докторанты 
 
ТҮРКІ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ПАЙҒАМБАР ХАДИСІНІҢ ОРНЫ 
 
Аннотация 
 
Мақалада Түркі əдебиетінің тарихында өзіндік ерекше орны бар кемеңгер тұлғалар Йүсүп Баласағунидің 
«Қутадғу билиг», Махмұд Қашғаридің «Диуану луғат ит-турк», Ахмед Йүгінекидің «Һибат-ул хақаиқ» жəне 
Қожа Ахмед Йассауидің «Диуан əл-хикмет» атты еңбектерінде кездесетін Пайғамбар хадистерінің рөлі мен 
орны, қолданылу аясы салыстырмалы түрде қарастырылады.  
Кілт сөздер: Түркі əдебиеті, өлең шумақтар, ислам мəдениеті, хадис.  
Ключевые слова: Турецкая литература, стихи, Культура Ислама, Хадис. 
Keywords: Turkish literature, poetry, culture of Islam, hadith.  
 
Түркі  ислам  əдебиетінің  тарихында  бірегей  туындылар  арасында  ең  маңыздылары  деп:  Йүсүп 
Баласағунидің 1069-1070 жылдары  этикалық  насихатта  жазылған  «Қутадғу  билиг»  еңбегін,  Махмұд 
Қашғаридің 1074 жылы арабтарға түрікшені үйрету мақсатында қалам тербеген «Диуану луғат ит-турк» 
атты еңбегін, осылардан шамамен бір ғасыр кейін дүниеге келген (ХІІ ғ.) Ахмед Йүгінекидің «Һибат-ул 
хақаиқ» еңбегі мен Қожа Ахмед Йассауидің «Диуанул-хикмет» атты еңбектерін атауға болады.  
Түркі əдебиетінде аталмыш ғалымдар мен ойшылдардың əрқайсысының біздер үшін өзіндік ерекше 
орны бар. Олардың барлығы түркі əдебиет саласының үлкен кемеңгер ұстаздары мен ғалымдары жəне 
ислам ілімі мен мəдениетін терең меңгерген тұлғалар деп айтуға болады. Бұл еңбектердің қай-қайсысын 
зерделер  болсақ,  ислам  шариғатының  түп  қайнары  саналатын  Құран  аяттары  мен  хадистердің  іздерін 
əбден  көруге  болады.  Олардың  кейбірінде  аят  не  хадис  екендігі  нақты  айтылмаса  да,  келтірілген 
мəтіндерден «Расул айтты», «Мұхаммед деді» деген сияқты тіркестер мен бəйіттердің (дастандардың) 
астарлы мағынасынан аят пен хадиске сілтеме жасалып тұрғанын аңғара аламыз.  
Түрік  ізденушісі  Г.Зүлфикар: «Бұл  еңбектердің  жазылған  дəуіріне  көз  жүгіртер  болсақ,  фиқһ 
мектептерінің  құрылып,  ислам  əлемінде  ең  сенімді  хадис  əдебиеттері  саналатын  «Кутубу  əс-ситтə», 
яғни əйгілі алты имамның хадис кітаптарының жазылып біткендігі мен түркі халықтарының түгелдей 
Исламды  қабылдаған  уақытының  тамамдалғандығын  көреміз.  Бір  сөзбен  айтқанда,  бұл  еңбектердің 
мазмұнында Құран аяттары мен Пайғамбар хадистерінің əсер етуі табиғи жайт», –  дейді [1, 202].  
Йүсүп Баласағунидің «Қутадғу билиг» еңбегінде хадистің алатын орны 
Түркі  мəдениетінің  тілі  мен  əдебиетінде  айрықша  орны  бар  «Қутадғу  билиг»  шығармасы  Қарахан 
дəуірінде 1069-1070 жылдары  Əбу  Əли  Хасан  ибн  Сүлеймен  Арслан  ханға (1056-1102) тарту  ретінде 
жазылған баласағұндық Йүсүп Хас Хажибтің еңбегі болып табылады. Жетпіс үш тараудан тұратын бұл 
еңбектің негізгі түпнұсқасы 6425 шумақтан құралады, ал қосымша енгізулерді қосқанда 6645 шумақты 
құрайды [2].  
«Қутадғу билиг» шығармасының алғашқы шумақтары Аллаһтың атымен басталады.  
Байат аты бирле сөзүг башладым 
Төрүтген игидген идим (124 шумақ).  
«Тəңір атымен сөз бастадым,  
Жаратқан да, өсірген де Раббым!».  
Йүсүп Баласағуни еңбегін бастар алдында жоғарыда келтірілгендей, «Бісміллə» сөзімен бастап отыр. 
Бұл  ислам  əдебиетінде  дəстүрге  айналған  үрдістердің  бірі.
 
Пайғамбар  да  (с.ғ.с.)  хат  жазғанда  үнемі 
бісміллəмен бастап жазатын.  
Төмендегі хадис Баласағунидің өз еңбегін бісміллəмен бастауына негіз болса керек: «ﺮﺘﺑأ ﻮﻬﻓ ﷲا ﻢﺴﺑ ﻪﻴﻓ 
ﺒﻳ
أﺪ   ﻻ  يذ  لﺎﺑ  ﺮﻣأ  ﻞآ» (Куллу  əмрин  зи  бəлин  лə  ябдə-у  фиһи  бисмиллəһи  фə-һууа  əбтəру) «Аллаһтың 
атымен басталмаған əр маңызды іс берекесіз жəне нəтижесіз болады» [3, 505]. Хадис кітаптарында бұл 
хадистің басқа да нұсқалары кездеседі: «
ﺤﺑ ﻪﻴﻓ أﺪﺒﻳ ﻻ مﻼآ ﻞآ
مﺬﺟأ ﻮﻬﻓ ،ﷲا ﺪﻤ
» (Куллу кəлəмин лə ябда-у фиһи 
бихамди Аллаһи фə-һууа əжзəму) «Хамд (Аллаһқа мақтау) айтумен басталмаған əрбір сөз берекесіз» [4, 
34].  

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
154  
Негү билге тилве билиг қадрини 
Билиг қайда булса билиглиг алыр (473 шумақ).  
«Білімнің қадірін мəңгүрт білсін қайдан, 
Білім қайда болса да білімді оны алады». Ал хадисте: «ﺎﻬﺑ ﻖﺣأ ﻮﻬﻓ ﺎهﺬﺧأ ﺎهﺪﺟو ﺚﻴﺤﻓ ﻦﻣﺆﻤﻟا ﺔﻟﺎﺿ ﺔﻤﻜﺤﻟا» (əл-
Хикмəту  даллату  əл-мумини  фə-хайсу  уəжəдəһə  əхəзəһə  фə-һууа  ахаққу  биһа) «Хикмет  мүминнің 
жоғалған  заты  секілді,  оны  қай  жерден  тапса  алсын,  өйткені  ол  оған  тиесілі».  Бұл  хадисті  имам  əт-
Тирмизи  рауилерінің,  яғни  хадисті  жеткізуші  кісінің  əлсіз  болуына  байланысты  «ғариб»  хадистер 
санатына жатқызған. 
Бұ йаңлығ болур бу киши едгүсі 
Киши едгүсі ол будун йүдгүсі (543 шумақ)  
«Адамдардың жақсысы осындай болар,  
Халықтың  жүгін  жеңілдеткен  адамдардың  ең  жақсысы».  Бұл  шумақтың  хадистердегі  баламасы 
мынадай: «سﺎﻨﻟا  ﻊﻔﻨﻳ  ﻦﻣ  سﺎﻨﻟا  ﺮﻴﺧ» (Хайрун  əн-наси  мəн  янфағу  əн-наса) «Адамдардың  арасындағы  ең 
қайырлысы, өзге адамдарға пайдалы болғандары» [5, 171].  
Елиг айды Ай толды йуме серин 
Иг ол бу йазуқларка йулғы йарын (1107 шумақ).  
«Ай толды, асықпағын сабырлы бол, 
Ауру-сырқау күнəңа ертең кəффарат ол».  
Пайғамбар Мұхаммедтің (с.ғ.с.) жұбайы Айшадан жеткен деректе Пайғамбар (с.ғ.с.) былай дейді: « ﺎﻣ
 ﻦﻣ
ﺎﻬآﺎﺸﻳ ﺔآﻮﺸﻟا ﻰﺘﺣ ﻪﻨﻋ ﺎﻬﺑ ﷲا ﺮﻔآ ﻻإ ﻢﻠﺴﻤﻟا ﺐﻴﺼﺗ ﺔﺒﻴﺼﻣ
» (Мə мин мусибəтин тусибу əл-муслимə иллə каффара 
Аллаһу  биһə  анһу  хатта  əш-шəукəтə  юшəəкуһа) «Мұсылманның  басына  келген  қандай  да  бір  пəлекет 
пен ауру, оның күнəларына кəффарат болады, тіпті аяғына батқан тікеннің өзі» [6, 700].  
Туз етмекни кең тут кишик итүр, 
Киши айбы гөрсе сен ачма итүр (1328 шумақ).  
«Тұз бен наныңа кең бол, жақсылығын асыр, 
Біреудің кемшілігін көрсең ашпа, қайта жасыр». 
Йүсүп  Баласағунидің  бұл  шумақтары  Пайғамбардың  мына  хадисін  еске  түсіреді: «ﺔﻣﺎﻴﻘﻟا  مﻮﻳ  ﷲا  ﻩﺮﺘﺳ 
ﻪﺤﻀﻔﻳ  ﻢﻠﻓ  ﺎﻴﻧﺪﻟا  ﻲﻓ  ﻢﻠﺴﻤﻟا  ﻩﺎﺧأ  ﺮﺘﺳ  ﻦﻣ» (Мəн  сəтəра  ахаһу  əл-муслимə  фи  əд-дуния  фə-лəм  яфдахһу  сəтəраһу 
Аллаһу яума əл-қиямəти) «Кімде-кім бұл дүниеде мұсылман бауырының əлдебір айыбын жасырып, оны 
əшкерелемейтін болса, Аллаһ тағала да ақыретте оның айыптарын жасыратын болады» [7, 188].  
Увутлуғ киши қылмаз исиз иши, 
Йарапсызқа йақмаз бұ сермез кишиг (2445 шумақ).  
«Ұятты адам ағаттық қылмас, ыңғайсыз істер жасамас, 
Əдепсіздік те, дөрекілік те етпес». Сондай-ақ осыған мағыналас мына шумақтарда былай делінеді: 
Увут болмаса ер отун ел болур 
Увут бирле йалыңғуқ бүтүнлүк қылур (2622 шумақ).   
«Ұяты болмаса ер жігіт арсыз болар,  
Ұятты адамның əр ісі дұрыс болар. 
Бұл шумақтар Пайғамбардың мына хадисінің түсініктемесі іспеттес: «ﺮﻴﺨﺑ ﻻإ ﻲﺗﺄﻳ ﻻ ءﺎﻴﺤﻟا نإ» (Иннə əл-
хая-ə лə я-ти иллə бихайр) «Расында ұят игіліктен басқа ештеңе əкелмейді» [8, 264].  
Киши ики түрлүг киши атанур 
Бири өгретигли, бири өгренүр. 
«Екі түрлі адамды адам дейді, 
Бірі үйретуші, бірі үйренуші».  
Икиде нару барча йылқы сана 
Тилесе муны тут, тилесе аны. 
«Бұл екеуінен басқасын жылқыға бала, 
Екеуінің қайсысын қаласаң соны таңда» (3217 шумақ).  
Бұл шумақтар Пайғамбардың мына сөздерінің айна-қатесіз аудармасына ұқсайды: «ﻪﻴﻓ ﺮﻴﺧ ﻻ ﺞﻤه ﻚﻟذ 
ﻦﻴﺑ  ﺎﻣ  و  ﻢﻠﻌﺘﻣ  و  ﻢﻟﺎﻋ  سﺎﻨﻟا» (əн-насу  алимун  мутағаллимун  уə  мə  бəйнə  зəлика  һамажун  лə  хайра  фиһи) 
«Нағыз адамдар білім үйретушілер мен оны үйренушілер, ал бұдан өзгелерінде ақыл да, қайыр да жоқ» 
[9, 106].  
«Қутадғу  билиг»  бəйіттерінде  келтірілген  хадистер  сарыны  бұлар  ғана  емес,  əрине.  Бұл  еңбекті 
зерттеуші ғалымдар бірнеше хадистің кездесетінін алға тартады. Тіпті 55-ке жуық хадистің сілтемесін 
тапқан  зерттеулер  де  бар.  Алайда  олардың  көбісі  хадистің  нақты  баламасы  емес,  тек  ұқсас  ойды 
қамтитын шумақтар болып табылады [10, 127-180].  

№4. 2013  
 
 
155 
Махмұт Қашғаридің еңбектерінде хадистің алатын орны 
ХІ  ғасырда  өмір  сүрген  түркі  ойшылы,  ғұлама  Махмұд  Қашғаридің  «Диуану  луғат  ит-турк»  атты 
еңбегі де өте мəшһүр. 1072-1074 жылдар аралығында жазылған бұл еңбек Бағдаттағы Аббаси халифасы 
əл-Муқтади  Биллəһ  əміршіге  тарту  етілген  болатын.  Бұл  еңбектің  қолжазба  нұсқасының  жалғыз 
көшірмесі  Түркияның  Фатих  Миллет  кітапханасында 1910 жылы  табылды.  Бұл  еңбекте  түркі  тілінің 
грамматикасымен  қоса  түркі  жерлерінің  (географиялық)  атаулары,  түркі  таңбалары,  сондай-ақ  түркі 
халықтарының мəдениеті жайында кеңінен мəліметтер келтіріледі.  
Негізінен энциклопедиялық сөздік болып табылатын бұл еңбекте шамамен 8000-ға жуық сөздер мен 
ұғымдарға талдау жасалады. Мағыналары ұғымдырақ болуы үшін мақал-мəтелдер мен өлең-жырларға 
тоқталғандығын  жəне  Құран  аяттары  мен  хадистерге  де  айрықша  мəн  бергенін  кездестіруге  болады. 
Осы тұрғыдан алғанда еңбек үлкен білім қазынасы болып табылады. Күннің шығыстан туып, батысты 
орайтыны  секілді,  ғылым  мен  білімнің  де  шығыстан  шығып,  батысты  баурағандығының  бірден-бір 
дəлелі осы болса керек. 
Махмұт Қашғари өзінің еңбегінде Пайғамбардың түркі халықтары жайында айтқан хадисінің мағына 
түріндегі риуаяттарын келтіреді: «Мен Бұхараның сенімді имамынан жəне Нисабурдің бір имамынан да 
естідім. Пайғамбарымыз ақыр заман бүліктері жайында айта келе «Түрік тілін үйреніңдер, өйткені 
олардың  қолында  ұзақ  уақыт  билік  болады», – деді.  Бұл  сөз  дұрыс  болса  обалы  өздеріне,  түркі  тілін 
үйренулері  керек  болады.  Егер  бұл  сөз  (хадис  екендігі)  жалған  болса,  бəрібір  ақыл  да  осыны  айтады 
(яғни ақылды адам түрік тілін үйренуі керек) [11, 243].  
Дегенмен  бұл  Мұхаммед  (с.ғ.с.)  пайғамбардың  айтқан  сөзі  емес.  Хадис  ілімінде  Мұхаммед  (с.ғ.с.) 
пайғамбарға  телінгенімен,  алайда  ол  айтпаған  сөздер  мен  істерді  «маудуғ  хадис»  деп  атайды. 
Жоғарыдағы түріктердің ұзақ билігіне қатысты хадис осы маудуғ хадис (жалған хадис) тобына жатады. 
Ол туралы Диуанды түрік тіліне аударған Басим Аталай да айтқан [12, XVII-XVIII].  
Сондай-ақ  Қашғарлы  Махмұт  түрік  сөзі  жайындағы  бапта  ибн  Əбу  Дунияның  «Ахиру  əз-заман» 
атты еңбегіне сілтеме жасай отырып, мынадай бір қудси хадис келтіреді: «Менің Түрік деп аталатын, 
шығысқа  орналастырған  əскерім  бар.  Бір  қауымға  ашуланған  кезімде  оларды  сол  қауымға  тап 
қыламын» [13, 292].  
Алайда  бұл  хадис  сын  көтермейтін,  əлсіз,  тіпті  ойдан  шығарылған  болу  ықтималы  бар  деректер 
арасынан орын алған. Дегенмен Пайғамбардан түркілер жайында өзге де хадистер жеткізіледі. Мысалы: 
«ﻢآﻮآﺮﺗ  ﺎﻣ  كﺮﺘﻟا  اﻮآﺮﺗاو» (Уə  утруку  əт-турка  мə  таракукум) «Түркілер  сендерге  тиіспейінше  сендер  де 
тиіспеңдер!» [14, 43].  
Бұл  хадистің  ғалым  ибн  Хиббан  сəнəдінде  (тізбегінде)  хадисті  ойдан  құрастырумен  аты  шыққан 
Мəслəмə ибн Хафс əл-Əсəди бар. Əбу Дəуіттің тізбегіндегі Əбу Сукəйнə есімді кісі де сенімділігі əлсіз 
рауилердің бірі. Дəл осы хадисті өзінің «əл-Маудуғат» (құрастырылған хадистер) атты еңбегіне енгізген 
əл-Фəттəни  оның  ойдан  шығарылғандығын  алға  тартады.  Али  əл-Қари  де (1014) ойдан  шығарылған 
хадистер  жайында  анықтама  бере  келе, «түріктерді,  мəмлуктерді  жамандаған  хадистерді»  сол  санатқа 
жатқызады. Атақты хадис ғалымы Хайсами де бұл хадиске ойдан шығарылған деген пікірге тоқталады.  
Алайда  бұл  хадис  кітабы  болмағандықтан,  яғни  əдеби  еңбектің  бірі  болғандықтан  хадистердің 
дұрыс-бұрыстығына  емес,  ондағы  айтылған  мағынаға  көбірек  мəн  берілген.  Диуаннан  бас-аяғы  төрт 
хадистің мəтінін кездестіруге болады.  
Бұдан  өзге  Қашғариде  Пайғамбар  хадистерінен  шабыт  алып  жазылған  көптеген  нақыл  сөздер 
кездеседі. Мысалға,  
Қонақты қарсы алғын, асыңды күттірме, 
Қуана жар салғын, бір затын зыттырма [15, 528].  
Қазақ  халқы – қашан  да  қонақ  келсе,  ішкен  асын  жерге  қойған  халық.  Мұның  себептерінің  бірі 
ретінде Пайғамбардың хикметті өсиеттерінің əсерінен туса керек. Айталық Əбу Һурайра Пайғамбардың 
мынадай хадисін жеткізеді: «
 ِمﻮَﻴﻟاو ﻪﱠﻠﻟﺎِﺑ ُﻦﻣﺆُﻳ َنﺎآ ْﻦَﻣ
ُﻪَﻔﻴَﺿ ْمِﺮﻜُﻴْﻠَﻓ ِﺮِﺧﻵا
» (Мəн кəнə юмину биллəһи уə əл-яуми 
əл-əхири фəл-юкрим дайфаһу) «Кімде-кім Аллаһқа жəне ақырет күніне иман келтірген болса, қонағына 
сый көрсетсін!» [16, 287].  
Кітаптың  көшірмесін  жазған  Мұхаммед  ибн  Əбу  Бəкір  ибн  Əбил-Фатх  Қашғарлы  Махмұттың  өз 
қолжазбасын  мына  сөздермен  тамамдағанын  алға  тартады:  Кітап  төрт  жүз  алпыс  төртінші  жылдың 
«Жумəду  əл-улə»  айының  алғашқы  күні (1072 жылдың 25 қаңтарына  тура  келеді)  жазыла  басталды. 
Төрт рет түзетілгеннен кейін төрт жүз алпыс алтыншы жылдың «Жумəду əл-ахира» айының оныншы 
күні (1074 жылдың 10 ақпанына  тура  келеді)  дүйсенбі  күні  тамамдалды.  Барлық  күш-құдірет  Ұлы, 
Асқақ  Аллаһқа  тəн.  Ол  жалғыз  панамыз!  Осы  соңғы  сөйлем  Мұхаммед  (с.ғ.с.)  Пайғамбардың  жиі 
тіліне оралатын дұғаларының бірін еске салады: 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
156  
«ﻞﻴآﻮﻟا ﻢﻌﻧ و ﷲا ﺎﻨﺒﺴﺣ ﷲﺎﺑ ﺎّﻟإ ةّﻮﻗ ﻻ و لﻮﺣ ﻻ» (Лə хаулə уə лə қууата иллə биллəһи хасбуна Аллаһу уə ниғмə 
əл-уакил) «Аллаһтан өзге күш-қуат жоқ. Ол неткен көркем. Қамқоршы əрі пана!».  
Ахмед Йүгінекидің «Һибат-ул хақаиқ» еңбегінде хадистің алатын орны 
Ахмед  Йүгінекидің  де  еңбектерінен  Пайғамбар  хадистерінен  бірнеше  мысалдар  келтіруге  болады. 
Мысалы,  
Билиг инд усанма бил ол хақ Расул, 
Билиг чинде ерсе сиз арқаң теди (103-104 шумақтар). 
Білімді ізде жалықпа, біл хақ Расул, 
Білімді Қытайда болса да іздеңдер, – деді.  
Бұл  шумақтар  Пайғамбар  хадисінің  баламасы  болып  қана  қоймай,  оның  Пайғамбар  хадисінен 
алынған  даналық  екендігі  шумақтың  өзінен-ақ  анық  байқалып  тұр.  Хадистің  түпнұсқасы  мынадай: 
«
 ﻰﻠﻋ ﺔﻀﻳﺮﻓ ﻢﻠﻌﻟا ﺐﻠﻃ نﺈﻓ ﻦﻴﺼﻟﺎﺑ ﻮﻟ و ﻢﻠﻌﻟا اﻮﺒﻠﻃا
ﻢﻠﺴﻣ ﻞآ
» (Утлубу əл-илма уə лəу бис-син. Фə-иннə талабу əл-
илми  фаридатун  ала  кулли  муслимин) «Ілімді  Қытайда  болса  да  алыңдар,  өйткені  білім  алу  əрбір 
мұсылманға парыз» [17, 253].  
 Ғалым ибн Хажар əл-Асқалани «Лисəн əл-араб» атты еңбегінде аталмыш хадисті хадис жеткізуші 
адамдардың  кейбірінің  сенімсіздігіне  орай  əлсіз  (даъиф)  деп  таныған.  Дегенмен,  халық  арасында  кең 
танымал болғандықтан жəне көпшілік арасында көп айтылатындықтан, хадистер санатынан орын алды 
деп айтуға болады. 
Бу йалған сөз иг тег көни сөз шифадур (163 шумақ). 
Жалған сөз – сырқат, дұрыс сөз көңілге шипа. 
Келтірілген  шумақтағы  сөзді  кейбір  ғалымдар  Пайғамбар  айтқан  хадистердің  санатына 
жатқызғанымен,  көпшілік  ғалым  араб  əмсалдарының  (мақал-мəтелдер)  бірі  ретінде  қабылдайды. 
Мысалы, дəл осы мағынада мынадай нақыл сөз тараған: «ءﺎﻔﺷ قﺪﺼﻟا ءاد بﺬﻜﻟا» (əл-кəзибу дə-ун, ас-сидқу 
шифə-ун) «Өтірік сөз ауру, шын сөз шипа» [18, 37].  
Саңа сандуғуң тек мусулманқа сан! (326 шумақ). 
Шумақты  «Өзіңе  ойлағаныңды  мұсылманға  да  ойла!»  деп  аударуға  болады.  Бұған  мына  хадис 
мəтінін  келтіреміз: «ﻚﺴﻔﻨﻟ  ﺐﺤﺗ  يﺬﻟا  سﺎﻨﻠﻟ  ﺐﺣأ» (Ахиббə  лин-наси  əллəзи  тухиббу  линəфсик) «Өзің  үшін 
қалаған нəрсеңді басқалар үшін де қала!» [19, 428].  
Сондай-ақ бұл шумақтың мағынасына келетін тағы бір хадисті келтіруге болады. Ол: «
ُﻳ َﻻ
 ﻰَﺘَﺣ ﻢُآُﺪَﺣَأ ُﻦِﻣْﺆ
ِﻪِﺴْﻔَﻨِﻟ  ّﺐﺤُﻳ  ﺎَﻣ  ِﻪﻴِﺧَﻷ  ّﺐِﺤُﻳ» (Лə  юмину  ахадукум  хатта  юхибба  лиахиһи  мə  юхиббу  линəфсиһи) «Сендердің 
қайсыбірің өзі үшін қалаған нəрсесін өзге мұсылман бауыры үшін де қаламайтын болса, шын мұсылман 
болып саналмайды!» [20, 114].  
Харам ерсе малың азат ол соңы 
Хисаб ол егер болса малың халал (427-428 шумақтар).  
Харам болса тапқаның азап соңы,  
Адал болса есебін берерсің тағы. 
Бұл шумақтар да Пайғамбардың мына хадисінің аясында айтылғандай: «باﺬﻋ ﺎﻬﻣاﺮﺣ و بﺎﺴﺣ ﺎﻬﻟﻼﺣ ﺎﻴﻧﺪﻟﺎﺑ 
ﺗ
ﻊﻨﺼ  ﺎﻣ مدﺁ ﻦﺑ ﺎﻳ» (Я, бəни Əдама мə таснағу би əд-дуния халалуһə хисəбун уə харамуһə азабун) «Ей, Адам 
баласы! Дүниеде жасағандарыңның халалының есебін бересіңдер, харамының азабын көресіңдер!» [21, 
436].  Бұған  қосымша  ретінде  төртінші  халифа  болған  əзіреті  Алиден  дүние  тіршілігі  жайында  қысқа 
ғана  сипаттап  берші  деп  сұрағанда,  оның  жауабын: «Халалының  есебі,  харамының  азабы  бар»  деген 
дерек жеткен [22, 371]. 
Ахмед  Йүгінеки 256 шумақтан  тұратын  бұл  еңбегінде  Пайғамбарға  тиістіре  отырып 19 шумақ 
келтіреді жəне оның қайнар көзі болып табылатын 19 хадисті арабшасымен қоса келтірген [23, 88].  
Қожа Ахмед Йасауидің еңбектерінде хадистің алатын орны 
Үмбет болсаң ғаріптерге қамқор болғын,  
Аят  пенен  хадис  естісең  құлақ  салғын, – деп  нақыл  айтқан  Қожа  Ахмед  Йасауидің  «Диуан  əл-
хикмет» шығармасында хадистер көптеп кездеседі. Ол хадистерден сыр шертіп қана қоймай, айтылған 
ойдың  авторы  ретінде  Пайғамбарға  сілтеме  жасай  отырып  «Расул  айтты,  Мұхаммед  деді»  деген 
сөздермен айшықтайды. Мысалы, өтірік сөйлеу жайында:  
«Əл-кəззəбу лə уммəти» деді білгін Мұхаммед, 
Жалған сөзді қауымын үмбет демес Мұхаммед. 
«Əл-кəззəбу лə уммəти» деді Сəруар, 
Бұл сөздерге жол беруші Һəди Пəруар. 
Өтірікшіні үмбет демес ол Пайғамбар, 
Келің жиыл зəкир құлдар зікір салыңдар. 

№4. 2013  
 
 
157 
Хадис  жинақтарынан  «Өтірікші  үмбетім  емес»  деген  мəтінді  дəл  сөзбе-сөз  кездестіре  алмадық. 
Алайда  хадис  мəтінін  апокрифтік,  яғни  ойдан  шығарылған  хадис  деп  те  айта  алмаймыз.  Өйткені 
Пайғамбардың  ізгі  өсиеттерінде  жалған  сөз  бен  өтірікшілік  үлкен  күнəлар  қатарына  жататыны  сөзсіз. 
Өтірікші  адамды  нағыз  мұсылман  деп  айту  шынында  да  өте  қиын.  Сонымен  қатар  атақты  Имам 
Мəліктің «əл-Муатта» атты хадис кітабында осыған ұқсас мəтінде мынадай хадис келеді: «Сафуан ибн 
Сулəйм былай дейді: «Уа, Аллаһтың Елшісі! Мүмин қорқақ бола ма?» – деп сұрадық. «Иə» деді ол кісі. 
«Ал сараң бола ма?» деп едік, тағы да «Иə» деді. Біз «Өтірік ше, өтірік айта ма?» деген едік, «Жоқ!» – 
деді» [24, 190]. Сонымен қатар мына мағынадағы хадисті де келтіретін болсақ, хадисте: « نﺈﻓ بﺬﻜﻟا و ﻢآﺎﻳإ
نﺎﻤﻳﻹا ﺐﻧﺎﺠﻣ بﺬﻜﻟا» (Иякум уə əл-казиба, фə-инна əл-казиба мужанибу əл-иман) «Өтіріктен сақ болыңдар, 
өйткені өтірік иманнан ұзақтатады» [25, 207].  
Йасауи шығармасында ең көп қозғалған тақырыптың бірі түнгі құлшылық болып табылады. Мысал 
ретінде мына шумақтарды бере кетелік: 
Құл Қожа Ахмед, хақтың атын есте сақта, 
Хақтан қорқып, тынбай жылап, түнде жатпа. 
Намаз оқып тұт ораза əр ақшамда, 
Солай болып мұратыма жеттім міне (55 шумақ).  
Сондай-ақ, 
Күндіз-түні тағат қылды сейіт жатпай, 
Жемей-ішпей көркем мінез қылды жастай. 
Үммет үшін қайғы менен толды ұйықтамай, 
Расулуллаһ табиғатын білмеймісің? 
Таң атқанша екі аяқ тəмам істі (ісіді), 
Ата-ана Ибраһимнен дағы асты. 
Үммет тілеуін тілеп қайғы басты, 
Ей, шейхтер, көріп ғибрат алмаймысың? 
Бұл  шумақтар  пайғамбардың  үмбетінің  тілеуін  тілеп,  қалай  түндерін  құшылықпен  өткізгендігін 
баяндай  отырып,  өзін  ұлық  шейх,  көсем  деп  есептейтіндерді  осыдан  сабақ  алуға  шақырады.  Бұл 
шумақтарға негіз болған хадиске келер болсақ, Айша анамыз пайғамбардың түндерін аяқтары іскенше 
тұрып  намаз  оқитынын  жеткізген.  Айша  ана  «Неліктен  мұнша  таусыласыз?  Аллаһ  сіздің  өткен  жəне 
болашақ күнəларыңызды кешірді емес пе?» дегенде, пайғамбар: «ًارﻮﻜﺷ ًاﺪﺒﻋ نﻮآأ ﻼﻓأ» (Əфəлə əкуна абдан 
шакуран) «Шүкіршіл  құл  болмайын  ба?» – деп  жауап  береді [26, 339]. Жəне  осы  сынды  түнгі 
құлшылықтарға шариғат терминологиясында «таһажжуд» намазы деп аталады. Бұл намаз пайғамбарға 
(уажіб) міндет болса, мұсылман үмбеті үшін сауабы мол нəпіл намаздың бірі. Йасауидің меңзегені де 
осы болса керек.    
Үлкен-кіші жарандардан əдеп кетті, 
Əлсіз ұлдар мен қыздардан ұят кетті. 
Ұят иманның белгісі деген Расул, 
Ұятсыз қауым ғажайып болып кетті (89 хикмет).   
Көптеген  хадис  кітаптарында  иман,  ар,  ұят  жайында  кеңінен  тоқталған.  Қожа  Ахмед  Йасауи 
бабамыздың  да  шумақтарында  ар-ұятқа  байланысты  тоқталуы  мынадай  хадистер  негізінде  туындаса 
керек.  Ең  көп  хадис  жеткізуші  сахаба  Əбу  Һурайраның  нақыл  етуі  бойынша  Пайғамбар  былай  дейді: 
«نﺎﻤﻳﻹا ﻦﻣ ﺔﺒﻌﺷ ءﺎﻴﺤﻟا و ﺔﺒﻌﺷ نﻮﺘﺳ و ﻊﻀﺑ نﺎﻤﻳﻹا» (əл-иману бидғун уə ситтуна шуғбəтəн уə əл-хая-у шуғбəтун 
мин əл-иман) «Иманның алпыстан астам тармағы бар, ал ұят – иманның бір тармағы» [27, 24].  
Келтірілген  мысалдарға  қарай  отырып,  жалпы  көне  түркі  əдеби  туындыларда  Пайғамбар 
хадистерінің алатын орны зор деп айтуға болады. Əрі аталмыш туындылар Х-ХІІ ғасырлардан кейінгі 
келген  ғұлама-даналардың  еңбектеріне  де  өз  ықпалын  тигізгені  сөзсіз.  Тіпті  кешегі  ХІХ  ғасыр  ақын-
жыраулары  мен  қазақ  зиялыларының  еңбектерінен  де  Құран  аяттар  мен  хадистерді  қолданудың 
дəстүрін кездестіру қиын емес. Бұлардың барлығы арнайы зерттеуді талап етеді.  
Сонымен қатар түркі көне əдебиеттерде тек қана діни жəне тəрбиелік мағынадағы шумақтарды ғана 
емес,  мақал-мəтел  мен  қанатты  сөздерге  де  хадистерден  үзінді  келтірілгенін  көре  аламыз.  Атап 
айтқанда,  ондағы  қолданылған  хадистердің  бір  бөлігі  діни-сопылық  бағытта  болса,  бір  бөлігі  əдеби 
құндылықтағы хадистер болып табылады.  
 

жүктеу/скачать 4,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: