Научный журнал

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
116
117
Ақын өлеңдері арқылы («Қазақ ауылы») қазақтың аңғалдығын,істеген кейбір 
шала жансар істерін бетке басады. Публицист «жауға тапталып иленеміз, 
сонан кейін бірде біліп, бірде білместен өзімізді-өзіміз өлімші етіп сабаймыз» 
дегені қазіргі қазақтағы хал-ахуалды дөп басып көрсеткендей. 
Ендігі кезекте, Т. Медетбектің мақаласындағы көздеген мақсатына және 
ерекшелігіне тоқталайық. Біріншіден, публицист ретінде, ең алдымен өзіндік 
сөз  саптауы  көзге  түседі.  Екіншіден,  Е.  Раушанов  өлеңдеріндегі  ұлттық 
болмыс-бітім туралы айта отырып, қазіргі қоғамдағы әрбір қазақ зер салатын 
әлеуметтік мәселені көтереді. Ол, әрине, мақаланың мәнмәтінінде (астарлы 
ой, сөз) жатқандығында деп білеміз. Үшіншіден, қай мақаласың алсаңыз да, 
тақырыптың атауына аса мән беріп қарайтындығы тағы бар. Сөзді өзінше 
құбылтуға шебер екенін де бағамдаймыз (Есенғали ақынның «Әр қазақта он 
қазақтың зары бар» дегенді «Өзегінде бар қазақтың зары бар» деп өзгертіп 
қолдануы дер едік). 
«Алтынкөпірліктер» (Қазіргі жастар поэзиясы хақында) бөлімінде де әр 
ақынға жеке атау беріп, олардың поэзиядағы ерекшелігіне, сол өлеңдердегі 
қоғамдық мәселелердің жырлануын сөз етеді. Енді осы «Алтынкөпірліктер» 
қатарындағыларға тоқталайық. «Рухымды қан мен сүтке илеп ем» (Маралтай 
Райымбекұлы),  «Көңіліме  тауды  алып,  сеніміме  аспанды  ап»  (Әмірхан 
Балқыбек), «Ақын болу азап қандай, тәңірім» (Жарас Сәрсек), «Кірпігіне қан 
қатып, қоғамың тұр» (Бауыржан Бабажанұлы), «Орманды сөздің аймағын 
омбылаған ой бұзар» (Нұржан Қуантайұлы), «Сордан бақыт тартып алдым 
бір сәттік» (Батырболат Айболатұлы), «Көңілді мұңмен көктеппін» (Әлібек 
Шегебай), «Зарыңды айтып көкке ұшады тырналар» (Бақыт Беделханұлы), 
«Улаған сайын жанарың ұлы ақын болып барамын» (Дәурен Берікқожаұлы), 
«Тамұқтамын күндіз, табыттамын түнде» (Бақытжан Алдияр), «Күрсінумен 
күн өтіп, өкінумен өтті күн» (Алмас Темірбай), «Ұйықтап кет, қайғы, сен 
де енді» (Танакөз Толқынқызы), «Сергелдең етпей сертімді не жолға баста, 
не сорға» (Айнұр Әбдірасылқызы), «Күздің суық жолы едім мен егілген» 
(Ұларбек Дәлел). Бұл – үлкен жұмыстың жемісі. Публицист оқырманды 
ақындармен таныстырып қана қоймайды, олардың әрбіреуіне тән, бір-біріне 
ұқсамайтын дербес даралықтарынан да құр қалдырмайды. Зерттеушіге зәру, 
ал қалың оқырманға қажет дүниелер. 
Кітаптың үшінші бөлімінде «Қазақ әдебиеті» газетіне (1990, 1998, 2003), 
«Жас алаш» газетіне (1998, 2007), «Нұр Астана» газетіне (2005), «Түркістан» 
газетіне (2005), «Айқын» журналына (2006), «Мұқағали» журналына (2010), 
«Ақ жол, Қазақстан» газеті, «Ана тілі» газетінеберген сұхбаттарында өткір 
ойға, шешен тілге тәнті боламыз. Қай сұхбатын алып қарасыңыз да, бәрінде 
ұлт болашағы, қоғамдық-әлеуметтік мәселе жатады. 
Енді  «Бағдарлар  мен  байламдар»  атты  эсселеріне  тоқталайық. 
Эсселерінің  тақырыптық,  көркемдік  жағынан  ерекшеленіп  тұратын  бір 
«ғажайып сыры» бар. Ол ғажайып сыр – публицистің тілі мен аса қуатты, 
тұшымды ойларында жатыр. Бұл бөлімге «Адамды қорғайық», «Омыртқаның 
ішіндегі жұлыным», «Келімсектер», «Сенім туралы сөз», «Әке мен бала 
төңірегінде туындаған ойлар», «Оқыған азамат». Ол кім?», «Бір ұлт неге 
екі  тілде  сөйлейді  немесе  мәңгірттікке  зомбилық  келіп  қосылмай  ма?» 
тақырыбындағы эсселер енген.
«Адамды  қорғайық»  эссесінде:  «Менің  ойымша,  ең  көп  бүлінуге 
ұшыраған, барынша ластанған адамның табиғаты, адамның ішкі әлемі сияқты 
(407 б). Көл мен өзендердің тартылуы – ең алдымен – адам бойындағы 
қайырымдылық қайнарларының тартылуынан. Орман, тоғайлардың оталуы 
– адам бойындағы аяушылық сезімдердің оталуынан. Адам мен адамның 
бір-біріне салқын тартуы – олардың бойындағы мейірімділік шуағының 
салқындауынан (408 б). Дәстүрден, тілден айырылу – тек ұлтыңнан ғана 
емес, ең алдымен, табиғаттан қол үзу. Табиғаттан қол үзу – тамырсыз қаңбақ 
болу деген сөз. Ал ол адамдық, имандық қасиеттерден жұрдай болу ғой» 
(413 б). Шынымен де, публицистің қозғап отырған мәселесі өте күрделі, 
оны  әрбіреуімізге  қатысты  деп  ұғынуымыз  керек,  «адамды  қорғауға» 
ұмтылуымыз  керек.  Қазіргі  заман  адамының  бет-бейнесін  бұдан  артық 
көрсету мүмкін емес сияқты. Бұны біз әрбір саналыға ой салатын қаламы 
ұшталған қарымды публицистің «жан айғайы» деп түсінгеніміз абзал. Алда 
әлі де қаламгердің басқа эсселеріне арнайы тоқталмақ ойымыз бар. 
Қорыта келгенде, Т. Медетбектің публицистикасы дәуір ерекшелігімен, 
ұлттық құндылықтардың бой көрсетуімен құнды. С. Мақпырұлы айтқандай 
«Азат, құнарлы ойды бұғауда отырып айту қиын. Оны ерікті елдің еркін 
азаматы ғана айта алады. Қазақ жазушыларына тәуелсіздік осындай хұқық 
берді. Шамаң, талант қарымың жеткенше тәуелсіздік қоғамымыздың алдына 
қойып отырған өзекті жайларды жырла, айт, көтер» [6] демекші, Т. Медетбек 
«тәуелсіздік қоғамымыздың алдына қойып отырған өзекті жайларды» көтеріп 
келе жатқан ұлттық публицистикамыздың дамуына өзіндік мол үлес қосушы, 
дара із салушы, замана зарын толғайтын шебер көсемсөзші екені сөзсіз.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Байбол, Ә. Көркем әдебиет пен публицистика арасы // Қазақ әдебиеті, 
2011. – 11 наурыз. – Б. 5.
2 Ақыш, Н. Қазақ көсемсөзіндегі ұлттық мәселелер // Жұлдыз, 2014. 
– №10. – Б. 164-170. 
3 Ермағанбетова, З.  Публицист ерекшелігі // Әл-Фараби атындағы 
Қазақ ұлттық университетінің хабаршысы, Филология сериясы. – 2006. – 
№5. – Б. 195-197. 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
118
119
4 Әшірбекова, Г. Ш. Асқар Тоқмағамбетовтің публицистикасы //Ф.ғ.к., 
ғылыми  дәрежесін  алу  үшін  дайындалған  кандидаттық  диссертацияның 
авторефераты. – Алматы; 2007. – Б. 24.
5 Медетбек, Т. Күретамыр. – Алматы; 2012. – Б. 464.
6 Мақпырұлы, С. Тәуелсіздік әдебиетімізге қандай өзгерістер әкелді? 
// Zaman-Қазақстан, 1997. – 25 шілде. – Б.16.
22.01.16 баспаға түсті.
Г. А. Жумабекова
Публицистика Темирхана Медетбека в годы независимости
Казахский национальный университет 
имени аль-Фараби, г. Алматы.
Поступило в редакцию 22.01.16.
G. A. Zhumabekova
Publicism of Temirkhan Medetbek in the years of independence
Al Farabi Kazakh National University, Almaty.
Received on 25.01.16.
В данной статье рассматривается исследование публицистики 
в годы независимости и особенности публицистики Т. Медетбека.
The article describes research of publicism in the years of independence 
and peculiarities of publicism by T. Medetbek.
UDC 398.224(574)
N. K. Zhussupov
1
, R. A. Vafeev
2
, M. N. Baratova
3
1
doctor  of  philological  sciences,  professor, 
S.  Toraighyrov  Pavlodar  state 
University, Pavlodar, Kazakhstan; 
2
doctor of philological sciences, professor,
 
Yugor state university, Russian Federation; 
3
candidate of philological sciences, 
professor, S. Toraighyrov Pavlodar state Uni
versity, Pavlodar, Kazakhstan
e-mail: nartai1970@mail.ru
MASHKHUR ZHUSIP AND PEOPLE’S MIND
This article discusses Mashkhur Zhusip and people’s mind.
Keywords: folklore, folkloristics, collecting activities, the legend.
One of the main principles of folklore collection – to consider folklore as 
the reflection of peoples’ world outlook or world view. For example, in the story 
“Nuh paigambar men bir kempir” (“The prophet Noah and an old woman”). The 
plot of the story is as follows: in the city of Kufa lived the prophet Noah. He spent 
twenty years of his life building an ark as he was sure that someday the Deluge 
would inundate the earth. Others mocked at him constantly not taking his actions 
and suspicion seriously. Only one person, decrepit old woman, believed his words. 
Everyday, on milking her only cow, she made the qatyq (Kazakh sour milk) and 
brought it to Noah with a single request to take her on the ark when the Flood 
would start. But when the disaster finally happened Noah was in such a hurry that 
he forgot about the woman and leaves her with the rest. In six months and twelve 
days the world dried out and the old woman came with the milk telling the same 
things about taking her to the ark when the flood would come. It turned out that 
God, having noticed her kind-heartedness, took the compassion on her, made her 
fell asleep and let her survive the catastrophe. So when she finally woke up she 
knew nothing of it and as usually went to Noah to bring the milk. The moral of 
the story is that good wishes and deeds would never be forgotten [1].
Mashkhur Zhusip also wrote that people should put down the words and 
record the actions of the saints when they are alive, and after their deaths venerate 
their shrines, ask for a baby, stay there overnight, to ask for the remedy for the 
cattle, etc. For example, in the story “Asan Qaigy”: “Nowadays people come to 
Bokenbai to hunt. They get astonished, having seen the height of Baianauyl” [2]. 
In another story: “…That day the cattle grazed by Zhamanshat fell ill. So spend 
overnight at the grave of Baidaly bi, and they became well” [3].
It  becomes  clear  that  peoples’  belief  into  the  holiness  of  saints,  the 
benevolence of God to them has its roots in peoples’ worldview. Mashkhur Zhusip 
wrote: “On the river Sileti there is the grave of Zhanaq, the son of Zhanabatyr bi. 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
120
121
Kerei and Qanzhygaly used to make their cattle spend at the grave the night to 
get rid of different diseases” [4].
Kazakh people also thought that what goes around always comes around, in 
other words if you do somebody something bad, sooner or later it would betide 
you. That idea found its proof in the composition “Bir aieldin qargysy turaly” 
(“About one woman’s curse”) [5].
The  opinion  that  one  should  never  appropriate  the  other’s  property  or 
belongings and that one always gets what he deserves is also reflected in the 
manuscripts. The vivid example is the story “Zhaqsy Gabdolla khan” [6].
If the head of family was far away from home, the name of the newborn 
child had to be connected with the travelling. For example, when one person was 
away to make a hajj, his son was named Mekebai (Mecca the city where the hajj 
was made) [7]. He also wrote that people believed that good features or genes of 
a person were transmitted from generation to generation. If the person was good, 
people said that he was like his father or grandfather. If he imbibed only drawbacks, 
there was danger that the name of their family would sink into oblivion, because 
people would not mention it. It would not remain in history. 
In the time of Musa, Sekerbai there were two persons Izden, Dos, who were 
much respected among people. One of them was a rich person, who always helped 
the poor. They had three children: Tanatbai, Serkebai, Myrzagul. They acquired 
all bad characteristics of their parents and were completely ruined at the end of 
their lives [8].
As we can see those were the folklore samples that had been created under the 
influence of imagination and belief of people. Mashkhur Zhusip also understood 
the importance of folklore as the reflection of the culture and traditions of Kazakh 
people.
Let  us  now  draw  our  attention  to  the  assumptions  of  Mashkhur  Zhusip 
concerning the legends about Abylai khan. Those assumptions and explanations 
can also be divided into several types: the names of places and plants, historical 
events, the history of different tribes, laws and rules, et cetera.
The largest type contains the explanations on various historical characters. 
For example, in the story “Abylai aspagan sary bel” his depiction of Edige and 
Belbolat was as follows: “Bekbolat was sixty-five, Edige was twenty-five. Bekbolat 
was spending the winter in the place where the descendants of Zhaman Dalba batyr 
usually spend it. Edige’s winterpass was the brook Zhaqsy Dalba Qaragaily” [9].
The  following  conclusions  can  be  made  on  reading  that  extract:  firstly, 
Mashkhur Zhusip accepted the verisimilitude of the depicted events, because the 
characters were famous, well-known and respected people; secondly, Mashkhur 
Zhusip, who did not confine himself to just putting down the story, also wrote 
when and where the event had happened, for that purpose he provided the reader 
with such information as what age the characters were. Thirdly, while writing 
the manuscript Mashkhur Zhusip very often used the word “eken”, which is very 
common for colloquial style. In the fourth place, he gave the exact information 
in order to make the reader believe in the legend.
From the explanation the author gave to the name Zhanai we can see that 
Mashkhur Zhusip was well-conversant with history and chronicles [10].
In  the  legend  titled  “Abylai  khan  dauiri”  there  are  the  following  lines 
describing Zhanaidar biy: “In the time of Abylai khan that Zhanaidar was called 
“Zhaqsy Zhanaidar” (“Good Zhanaidar”) [11].
Giving such exhaustive information shows how many-sided the collection 
process conducted by Mashkhur Zhusip was. He also paid great attention to the 
origin, family, upbringing of the described character, elucidated the conditions that 
influenced his achievements, etc. Thus, it becomes clear that Mashkhur Zhusip 
distinguished historical folklore and imaginary folklore. 
In another manuscript he gave the historical background of Zhanibek batyr: 
“Zhanibek’s mother was the daughter of Tursyn khan, who was killed by Esim 
khan. Shaqshaq batyr was Esim khan’s strongest batyr. After conquering Tashkent 
Esim khan captivated Tursyn khan’s two daughters: one for his own son Zhangir, 
another one for Shaqshaq’s son Qoshqar batyr. Zhanibek was his descendant” 
[12]. As far as we can see that fragment bears not only folkore but some historical 
features. For instance, we know for certainty that the feud between Esim khan 
and Tursyn khan, the ruler of Tashkent, did take place in history. When Esim 
khan was away fighting with outer enemies, Tursyn khan organized the revolt and 
later was defeated by Esim khan. Mashkhur Zhusip wrote that Tursyn khan’s two 
daughters were captivated as the loot. One of them was intended for Esim’s son 
Zhangir, and another one for Shaqshaq batyr’s son Qoshqar. The extract reflects 
the political and social situation and events that occured in Kazakh khanate during 
the XVI-XVIII centuries. It also shows us the relationships among khan dynasties, 
their members and their further fate. For example, we found out that Salqam was 
Zhangir’s mother and Tursyn’s daughter. Therefore, we can make a conclusion that 
Mashkhur Zhusip had a good knowledge of Kazakh history and was able to write 
his assumptions and explanations on different historical events and ethnography. 
Those  explanations  can  be  found  mostly  in  the  middle  of  the  narrative 
intertwined with the text. The information concerning Esim khan and Tursyn 
khan is given in the manuscript “Ensegei boily Er Esim” [13]. The same event 
was described in the article by M. Magauin titled “Esim khan zhane onyn zamany” 
(“Esim khan and his time”) [14] (the source of the information was not indicated 
– N. Zh.).
Sometimes Mashkhur Zhusip deliberately gave the explanations at the end 
of the story. This is the description, given to one of the Dzungar batyrs: “He had 
eleven villages, but he was not satisfied, he ravaged other Dzungar people and 
came back with his loot” [15].

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
122
123
Mashkhur Zhusip’s another manuscript “Abylai khan zamanyndagy batyrlar 
turaly” [16] judging by the style of writing, manner of narration can be considered 
as the scientific historical article. The whole text is consisted of the descriptions 
of different batyrs, written in verse. Kazakh batyrs, who lived in Abylai’s day: 
Kokzharly kokzhal Baraq, Olzhabai, Uaq Sary Baian, etc. All those batyrs were 
able to besiege the fortresses separately all by themselves. Kazakh people say that 
there was no batyr, who could outshine Qarakerei Qabanbai, no bi to outclass Uisin 
Tole bi”. Thus, we can see that in providing the reader with the information about 
those famous people Mashkhur Zhusip tried to write the most significant points.
The  story  “Zharylgap  pen  Abylai  khan”  [17]  contains  the  following 
information: “People would say: “Such things as the richness, nobleness, and 
sealing cannot combine in one person. Zharylgap managed to combine them all. 
Why? Because he got the blessing from Abylai khan. We saw the elder son of 
Baimuryn Shotaq bai. He was a modest, noble person, almost a saint. His children 
from his first wife Isaq, Ermek- Musa, and Sekerbai were the greatest thieves of 
their time. The notorious Qyshqysh was also the descendant of Zharylgap”.
Mashkhur Zhusip considered the folklore as the source of ethnographic data. 
In other words, he tried to collect the information concerning the origin, tribal 
system, development, migrations, surroundings, even their everyday life - clothes 
they wear, food they eat, spiritual values and culture, etc. He also wrote how 
many head of horse or sheep the person had – in other words he gave economic 
information. 
Mashkhur Zhusip often used the word “legend”. But what he considered as 
legend? As far as we can see, in his understanding the word “legend” meant the 
story about well-known people, not the story with the plot. Such example was 
the description given to Zharylgap’s descendants. Some scholars attribute it to 
the folk prose [18].
REFERENCES
1 The information can be found at the “family archive”// Qazaqstan mektebi, 
№ 4-5, 1994. – P. 79. – N. Zh.
2 The same // Aqiqat, № 7, 1992. – P. 83. – N. Zh.
3 The same// Qazaq biyleri. – Zhuldyz, № 8, 1992. – P. 195. – N. Zh.
4 Qaharly Zhanaq.// in the selection “Qazaq biyleri”. – Zhuldyz, № 8, 1992. 
– P. 192-193
5 The information can be found at the “family archive” – N. ZH.
6 The same
7 The same
8 The same
9 Abylai khan. – A., 1993, – P. 318.
10 Note: that part of the story misses in the book “Abylai khan”. – A., 1993. 
can be found only at the “family archive” – N. Zh. 
11 Abylai khan. – A., 1993. – P. 301.
12 The same. Abylaidyn Zhanibek batyrdyn tusin zhoruy. – P. 311.
13  Kopeev,  M.  Zh.  Esim  khan.//  «Tarihi  angimeler».  –  Zhuldyz,  1994,  
№ 10-12. – P. 199-201 (prepared by N. Zh.)
14 Qazaq adebieti. – December 10, 1993. – P. 12-13.
15 Zhanibek batyrdyn tusin Abylai khannyn zhoruy. Abylai khan. – A., 
1993. – P. 313.
16 The same. – P. 315-316.
17 Zharylgap pen Abylai khan // Qazaqstan mektebi, № 6, 1993. – P. 78-79 
(prepared by N. Zh.)
18 Chistov, K. V. K voprosu o principah klassifikatcii zhanrov ustnoi narodnoi 
prozy. – M., 1964. – P. 4-5. 
Received on 16.02.16.
Н. Қ. Жүсіпов
1
, Р. А. Вафеев
2
, М. Н. Баратова
1

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: