Мәшһүр Жүсіптің фольклор туралы ойлары

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
124
125
УДК 811.161.1
Ж. Т. Исаева
1
, Г. Ж. Тунгушбаева
2
1
к.ф.н., доцент, 
2
ст. преподаватель, Казахский национальный медицинский 
университет имени С. Д. Асфендиярова, г. Алматы
e-mail: bntb@mail.ru
ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЙ ПОДЪЯЗЫК КАК ФОРМА 
ЗНАКОВОГО ПРЕДСТАВЛЕНИЯ НАУЧНЫХ ЗНАНИЙ
Причина, по которой любая научная дисциплина на определенном 
этапе  развития  начинает  нуждаться  в  профессиональном 
подъязыке, заключается в том, что накопленные ею научные знания 
ищут знаковую систему – язык своего выражения: код, язык для 
записи содержания знания в виде символов, слов, словосочетаний, 
предложений; типы текстов, в которых находит свое оформление 
научное знание; логико-понятийная система знания; терминосистема. 
Ключевые слова: функциональная разновидность, профессиональная 
сфера общения, язык науки, профессиональные знания.
Формы  знакового  представления  научного  знания  различаются: 
кодом,  языком  для  записи  содержания  знания  в  виде  символов,  слов, 
словосочетаний, предложений и т.п.; различными типами текстов, в которых 
находит свое оформление научное знание; логико-понятийной системой 
знания; терминосистемой. В системе понятий, которыми оперирует та или 
иная научная отрасль, отражаются множественность научных мировоззрений 
и подходов. 
Будучи  формой  знакового  представления  научных  знаний, 
профессиональный подъязык трактуется как язык «второго порядка», т.е. 
язык, на котором говорят о языке-объекте; язык, объектом которого является 
содержание и выражение другого языка» [1, с. 64; 2, с. 560; 3, с. 232]. В общем 
пространстве  полифункционального  общенародного  языка  вычленяется 
особая функциональная разновидность, обслуживающая профессиональную 
сферу общения – подъязык. 
По  мнению  ряда  исследователей,  введение  термина  «подъязык» 
позволяет рассматривать язык как суперкомплекс подъязыков (Н. Д. Андреев, 
Б. Ю. Городецкий, Л. И. Скворцов, В. П. Коровушкин [4]). Если язык в целом 
дифференцируется в зависимости от сфер использования и от выполняемых 
функций, то естественно предположить, что в подъязыках происходит то 
же самое, так как они обслуживают группы лиц, различающихся областью 
своей деятельности. 
В лингвистической литературе встречаются различные обозначения 
языковых подсистем по признаку «профессиональная сфера употребления»: 
«подъязыки,  или  отраслевые  языки,  –  это  функциональные  языки, 
употребляемые  в  пределах  специальной  сферы  коммуникации»  
[5, с. 30; 30, с. 45]; термины «социально-профессиональный вариант языка» 
и  «подъязык»  употребляет  как  синонимы  Ю.  Д.  Дешериев  при  анализе 
проблемы социально-профессиональной дифференциации языка [6]; термин 
«подъязык» используется для обозначения обобщенного понятия языковых 
подсистем,  к  которым  относятся  профессиональные  языки;  термины 
«профессиональная речь» и «профессиональный подъязык» Д. С. Лихачев 
употребляет  недифференцированно,  называя  ими  совокупность  средств 
выражения, используемых в общении представителей каких-либо отраслей 
профессиональной деятельности [7, с. 193].
Таким образом, целый ряд терминов для обозначения функциональной 
разновидности языка, обслуживающей профессиональную сферу общения, 
подчеркивает сферу или тот или иной аспект его функционирования: «язык 
науки», «субъязык», «регистр», «отраслевой язык», «подъязык», «специальный 
язык»,  «язык  для  специальных  целей»,  «социально-профессиональный 
вариант языка», «профессиональная речь», «профессиональный подъязык», 
«язык  научной  литературы»,  «научная  речь»,  «язык  науки»,  «научно-
техническая терминология» и др. 
Большинство авторов термин «функциональный язык» как язык описания 
ставят в один ряд с «языком для специальных целей», представляющим 
собой средство общения в каждой из специальных сфер. Специальный язык, 
являясь средством общения в узкопрофессиональной сфере (наука, техника, 
искусство и др.), трактуется как функциональный тип общенационального 
языка.  Специальный  язык  по  своей  функциональной  и  структурной 
направленности  в  конкретных  условиях  реализации  достаточно  легко 
разделяется на отдельные профессиональные разновидности. И это важно: 
в  каждой  из  таких  профессиональных  разновидностей  последовательно 
выделяются  язык  науки  и  профессиональный  разговорный  язык  (язык 
практики). Последнее обстоятельство дает возможность рассматривать язык 
науки в рамках (а не за пределами) специального языка. 
В практике преподавания языков встречается определение специального 
языка как синонима терминов «язык специальности» и «язык профессии». 
Разграничение  этих  терминов  мы  считаем  возможным  вследствие 
прозрачности  их  внутренней  формы.  Специальность  (от  лат.  specialis 
‘особый,  особенный’)  –  «комплекс  приобретенных  путем  специальной 
подготовки и опыта работы знаний, умений и навыков, необходимых для 
определенного  вида  деятельности  в  рамках  той  или  иной  профессии»  
[8, с. 313]. Профессия (от лат. profitere ‘объявляю своим делом‘) – «это 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
126
127
официально указанное занятие, род трудовой деятельности человека, обычно 
являющейся основным источником его дохода» [8, с. 155]. Эквивалентом 
термина  «специальный  язык»  считают  понятие  «терминологический 
подъязык», под которым понимаются «терминологические системы плюс все 
элементы, используемые в данной отрасли науки и техники» [9, с. 135-136], 
входящие в своей совокупности в широкое понятие «язык науки». 
На  наш  взгляд,  совмещение  понятий  «специальный  язык»  и 
«терминология» является обоснованным, так как именно термины являются 
носителями специальной, научной информации. «Именно поэтому наряду с 
номинацией «специальный язык» существует как равноценная номинация 
«подъязык», «язык профессии» [10].
Обозначение  профессионального  подъязыка  терминами  «язык 
научной литературы», «научная речь», «язык науки», «научно-техническая 
терминология» вполне оправдан, поскольку для сферы профессионального 
общения  и  соответствующей  ей  формы  профессионального  сознания 
типичным является научный стиль. Такая форма сознания непосредственно 
связана с понятийной системой той или иной научной области, а в случае 
использования научного стиля средства выражения специальных понятий 
(т.е. термины) достигают максимальной концентрации, что делает научные 
тексты насыщенными предметно-логическим содержанием в наибольшей 
степени. 
Известно, что коммуникация на данном языке сводится к тому, что 
общение осуществляется по системе «человек – человек», при этом имеется 
в виду человек как член определенной социальной группы, профессионально 
работающий в конкретной области знания (науки, техники, производства, 
управления и т.п.). Основным необходимым качеством носителя данного 
подъязыка  является  владение  понятийно-категориальным  аппаратом 
определенной сферы деятельности и соответствующей системой терминов. 
Мы используем терминологическое выражение «профессиональный 
подъязык», который признается лингвистами наиболее удачным [11; 12]. 
Термин  «подъязык»  в  достаточной  степени  условен,  однако  достаточно 
определен  и  оправдан  особенностями  функционирования.  Компонент 
профессиональный подчеркивает сферу функционирования подъязыка, а 
компонент подъязык – его отнесенность к общенациональному языку как 
части к целому.
Традиционно термин «профессиональный подъязык» употреблялся в 
исследованиях по функциональной стилистике в рамках научного стиля 
речи и классифицировался в соответствии с отраслями научного знания, 
напр., подъязык химии, подъязык медиков, нефтяников и др. Содержанию 
каждой отрасли знаний соответствует свой подъязык как определенный 
«минимальный набор лексических и грамматических категорий и элементов, 
необходимых  для  общения  в  узкой  сфере  деятельности  и  описания 
определенной предметной области» [11, с. 16]. Профессиональный подъязык 
как  коммуникативное  пространство  специалиста,  среда  его  «языкового 
существования» [13], в отличие от обычной языковой среды, имеет жесткие 
законы, известные как «норма научного стиля». 
В  связи  с  проблемой  определения  статуса  профессионального 
подъязыка в лингвистике рассматриваются такие вопросы: взаимоотношения 
профессионального подъязыка и общенационального языка, соотношение 
функциональных  разновидностей  языка,  специфика  профессиональной 
речи, стилистика, структура научного текста, специальная лексика русского 
языка (Р. А. Будагов, В. В. Виноградов, И. Р. Гальперин, М. Н. Кожина,  
О.  Д.  Митрофанова,  О.  А.  Шведова,  Н.  А.  Метс,  Е.  И.  Мотина,  
Н.  М.  Резинкина,  Е.  С.  Троянская,  Л.  Л.  Кутина,  П.  Н.  Денисова,  
Т. А. Ганиева, Г. А. Солганик, С. А. Гончарова, С. А. Мамекбаева, Р. А. Казина, 
Н. А. Андронова, А. Х. Азаматова и др.).
Анализ  литературы  по  вопросу  о  профессиональном  подъязыке 
свидетельствует  об  отсутствии  единого  мнения  о  том,  с  применением 
какой  методологической  базы  следует  его  изучать.  Имеющиеся  работы 
носят разрозненный и несистемный характер, ограничиваются описанием 
отдельных групп терминов, отобранных по принципу равной предметной 
отнесенности,  изучением  единичных  фактов,  связанных  с  онтологией  и 
функционированием терминологической лексики. 
Профессиональный  подъязык  предполагает,  как  правило,  общение 
членов определенной профессиональной группы, решающих и обсуждающих 
профессиональные  задачи,  проблемы,  принятие  решений  между 
профессионалами  на  профессиональную  тему.  Профессиональный 
подъязык  предполагает  обсуждение  учеными  проблемы,  конкретного 
вопроса или факта. В связи с этим «профессиональный подъязык предельно 
диалогизирован,  во  всех  своих  внешних  формах,  будь  то  письменная 
речь или устная» [14, с. 239]. Не случайно в понятие «научный диалог» 
вкладывается глубокий смысл, определяя его как «вид речевой деятельности, 
в котором реализуется не только процесс научного общения, но и процесс 
коллективного научного творчества в его динамике», как диалог, который 
становится «не только формой речи, но и формой мысли» [15, с. 258-261].   
Психологические и социальные особенности статуса участников диалога 
– отправителя речи и адресата – позволили выделить интерпрофессиональную 
и интрапрофессиональную коммуникации [16, с. 32]. Интерпрофессиональная 
коммуникация представляет собой «речевые акты, в которых профессиональные 
роли коммуникантов не совпадают», напр., врач-пациент [16, с. 32]. Все 
сказанное  подтверждает  мысль  о  неоднородности  профессионального 
подъязыка.  При  осуществлении  процессов  общения  (вербализации, 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
128
129
понимания,  интеракции)  в  профессиональной  деятельности  ключевой 
является  категория  профессионального  знания.  Существуют  различия 
между бытовыми и профессиональными знаниями, которые определяются 
степенью  существенности  отражаемых  признаков  предмета,  степенью 
проникновения  в  сущность  отражаемых  предметов.  Профессиональные 
знания  характеризуются  обширностью,  систематичностью,  готовностью 
к  припоминанию  и  использованию  в  коммуникативных  процессах,  им 
свойственна высокая динамичность и целостность [17]. 
По  поводу  статуса  профессионального  подъязыка  существуют 
различные  точки  зрения:  профессиональный  подъязык  представляет 
собой особую функциональную разновидность общенационального языка, 
обслуживающая  сферу  профессионального  общения,  профессионально 
ориентированный регистр речи; он является особой самостоятельной формой 
существования  языка,  особой  разновидностью  функционального  языка  
[18, с. 120-121], полностью автономной формой существования языка. 
Мы  определяем  профессиональный  подъязык  как  функциональную 
разновидность  общенационального  языка,  социально  ограниченную 
разновидность, его подсистему, меньшую по объему, занимающую в нем 
подчиненное положение, относящуюся к нему как часть к целому.
Профессиональный  подъязык,  связанный  с  определенным 
профессиональным узусом, является социально ограниченной разновидностью 
общенационального языка. Специфичность профессионального подъязыка 
в  значительной  мере  относительна,  так  как  ни  один  профессиональный 
подъязык не обходится без общеупотребительного и общенаучного ядра. 
Попытки противопоставить подъязык и общенациональный язык носят во 
многом субъективный характер, так как речь, по сути, идет об одном и том 
же языке, употребляемом либо для общих, либо для специальных целей. 
Профессиональный  подъязык  подчинен  целям  профессиональной 
деятельности, но он не является самодостаточным. Подчиненность подъязыка 
целям  другой  деятельности  делает  обязательным  следование  нормам 
речевого поведения, закрепленным за определенным видом деятельности 
в виде ролевых ожиданий, т.е. нормам речевого жанра. Иными словами, 
подъязык  характеризуется  степенью  соответствия  речевого  поведения 
коммуникантов ролевым ожиданиям, соотносимым с данной ролью. Эти 
качества являются определяющими для общения профессионалов. 
Причины, по которым специалисты переходят на профессиональный 
подъязык, в меньшей степени связаны с национальной принадлежностью 
его  носителей  и  не  зависят  от  идеологии  и  мировоззрения.  Этими 
причинами  являются:  специальная  тематика,  специальные  цели  беседы. 
Такое использование подъязыка позволяет говорить об определенной его 
коммуникативной ограниченности. 
Профессиональный подъязык, в отличие от общенационального языка, 
не является общепонятным и общедоступным. В ходе своего развития он 
сознательно преобразуется субъектом. Опосредуя и оптимизируя процесс 
научного общения, профессиональный подъязык способствует развитию 
познания и обогащения научной картины мира. Основная функция подъязыка 
состоит в том, чтобы по возможности точно выразить специальное понятие и 
тем самым способствовать эффективной коммуникации в профессиональной 
области знания и профессиональной деятельности.
Будучи  частной  подсистемой  общенационального  языка,  подъязык 
сохраняет его основные функции и, соответственно, рассматривается как 
средство обобщения, накопления, хранения, передачи информации. 
Таким  образом,  подъязык  –  это  система  специализированных 
средств, меньшая по объему, чем общенациональный язык, занимающая 
в нем подчиненное положение, относящаяся к нему как часть к целому. 
Имея  многообразные  формы  своего  проявления,  общенародный  язык 
«сосуществует» с имеющимися в нем разновидностями, «отражающими 
особенности восприятия мира людьми, связанными друг с другом той или 
иной профессиональной деятельностью и т.д.» [19, с. 244]. 
Как  указывалось  выше,  ряд  терминов  подчеркивает  именно 
функциональную разновидность общенационального языка: «язык науки», 
«субъязык», «регистр», «отраслевой язык», «подъязык», «профессиональный 
подъязык», «язык научной литературы», «научная речь», «язык науки» и др. 
Таким образом, профессиональный подъязык – это профессионально 
ориентированная,  функционирующая  в  определенной  области  знания 
разновидность общенационального языка. 
Вследствие этого профессиональный подъязык, имея свои специфические 
признаки,  обладает  общими  с  общенациональным  языком  признаками: 
системность как единое концептуальное целое, строящееся как «система 
терминов,  причем,  чем  строже  эта  система,  тем  научнее  дисциплина, 
которая используется этой системой; соотнесенность с конкретной областью 
знаний; интернациональность профессионального подъязыка предполагает 
общепринятость терминологии, конвенциональность, ее международный 
статус;  наличие  определенных  функций;  особенности  номинации 
заключаются в отсутствии различных коннотаций, свойственных словам 
общей лексики; письменная и устная формы реализации профессионального 
подъязыка; использование невербальных средств (цифровые, буквенные, 
графические),  которые  выполняют  функции  номинации  специального 
понятия,  функции  его  дефиниции  (как  дополнительный  материал  в 
виде рисунков, чертежей, схем и т.п.); обладает определенным набором 
словообразовательных средств создания терминов, диапазон которых весьма 
широк: от продуктивных моделей, активно используемых в словообразовании 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
130
131
общенационального языка, до моделей, функционирование которых вне 
сферы профессионального подъязыка ограничено.
Таким  образом,  профессиональный  подъязык,  являясь  подсистемой 
общенационального языка, сохраняет его характеристики и рассматривается как 
средство обобщения, накопления и хранения информации, обслуживая общество, 
точнее, ту его часть, которая связана с определенным профессиональным 
узусом. Профессиональный подъязык как носитель специальной информации 
позволяет создавать единое информационное пространство для специалистов, 
следовательно,  он  должен  специально  формироваться  в  процессе 
профессионализации личности и сопровождаться изменением не только в 
лексиконе и тезаурусе языковой личности, но и в прагматиконе. 
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Гвишиани, Н. Б. К вопросу о метаязыке языкознания // Вопросы 
языкознания. – 1983. – № 2. – С. 64-72.
2 Васильева, Н. В. Терминология лингвистическая // Русский язык. 
Энциклопедия  /  Под  ред.  Ю.  Н.  Караулова.  –  М.  :  Большая  Российская 
энциклопедия; Дрофа, 1998. – 672 с.
3  Ахманова,  О.  С.  Словарь  лингвистических  терминов.  –  2-е  изд., 
стереотип. – М. : Эдиториал УРСС, 2004. – 224 с.
4 Коровушкин, В. П. Контрастивная социолектология как автономная 
лингвистическая  дисциплина  //  Язык  в  современных  общественных 
структурах: Сб. науч. трудов – Н. Новгород, 2005. – С. 7-13. 
5 Лейчик, В. М. Языки для специальных целей – функциональные 
разновидности  современных  национальных  языков  //  Общие  и  частные 
проблемы функциональных стилей.Сб. ст. отв. ред. М. Я. Цвилинг. – М. : 
Наука, 1986. – С. 19-43. – 214 с.
6 Дешериев, Ю. Д. Социальная лингвистика. К основам общей теории. 
– М. : Наука, 1977. – 384 с.
7 Лихачев, Д. С. Текстология. Краткий очерк. – М.- Л. : Наука,1964. – 102 с.
8 Большая советская энциклопедия. – 3-е изд. – М. : Сов. энциклопедия, 
1976. – Т. 24. – 608 с.
9 Городецкий, Б. Ю., Раскин, В. В. Термины с лингвистической точки 
зрения // Научный симпозиум «Место терминологии в системе современных 
наук». – М., 1970. – С. 133-136.
10 Даниленко, В. П., Скворцов, Л. И. Лингвистические проблемы 
упорядочения научно-технической терминологии // Вопросы языкознания. 
– 1981. – № 1. – С. 7-16.
11 Солнышкина, М. И. Профессиональный морской подъязык. – М. : 
Academia, 2005. – 256 с.
12 Митрофанова, О. Д. Научный стиль речи. Проблемы обучения. – М. : 
Русский язык, 1985. – 128 с.
13  Гаспаров,  Б.  М.  Язык,  память,  образ.  Лингвистика  языкового 
существования. – М. : Новое литературное обозрение, 1996. – 352 с.
14 Даниленко, В. П. Язык для специальных целей // Культура русской 
речи и эффективность общения. – М., 1996. – 234 с. 
15 Славгородская, Л. В. О логико-смысловых связях в научном диалоге 
// Лингвостилистические исследования научной речи. – М. : Наука, 1979. – 
С. 258-261. – 264 с.
16  Гарбовский,  Н.  К.  Профессиональная  речь  (функционально-
стилистический аспект) // Функционирование системы языка и речи. Сб.ст. 
– М. : изд-во МГУ, 1989. – С. 31-35. – 158 с.
17 Залевская, А. А. Введение в психолингвистику. – М. : РГГУ, 1999. 
– 382 с.
18 Дрозд, Л. К. К проблеме лингвистической теории терминологии // 
Infoterm. – München, 1981. – Series 6. – 215 c.
19 Сидорова, Л. Судебная профессиональная речь в социолингвистических 
и психолингвистических исследованиях // Структуры языкового сознания. 
– М., 1990. – С. 235-243.
Поступило в редакцию 05.02.16.
Ж. Т. Исаева, Г. Ж. Тұнғұшбаева
Ғылыми білімді таңбамен көрсету формасы ретіндегі кәсіби шағын 
тіл
С. Д. Асфендияров атындағы 
Қазақ ұлттық медициналық университеті, Алматы қ.
05.02.16 баспаға түсті.
Zh. Т. Isaeva, G. Zh. Tungushabaeva
Professional sublanguage as a form for representing scientific knowledge 
in symbols
Kazakh National Medical University after S. D. Asphendiyarov, Almaty.
Received on 05.02.16.
Кез-келген ғылыми пән белгілі бір даму кезеңінде кәсіби шағын 
тілді қажет ете бастауының себебі оның жинаған ғылыми білімі өз 
мазмұнын білдіру үшін таңба жүйесін іздейтіндігінде: таңба, сөз, сөз 
тіркестері, сөйлем түрінде білім мазмұнын жазып тіркеу үшін код, 
тіл; ғылыми білім рәсімделетін мәтін типтері; қисынды-ұғымдық 
білім жүйесі; терминдер жүйесі. 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
132
133
The reason why any scientific discipline feels a need for a professional 
sublanguage at a certain stage of development is that the knowledge it 
accumulated seeks for a symbolic system – an expression language: a 
code, language to record the knowledge in a form of symbols, words, word 
combinations, sentences; text types that reflect the scientific knowledge; 
logical-conceptual knowledge system; term system. 
ӘОЖ 821.512.122.32.09 
Ж. Т. Қадыров
1
, С. Н. Жәмбек
2
 
1
ф.ғ.к.,  профессор  м.а.,  қазақ  филологиясы  кафедрасының  меңгерушісі, 
М.  Қозыбаев  атындағы  Солтүстік  Қазақстан  мемлекеттік  университеті, 
Петропавл қ.; 
2
ф.ғ.к., профессор м.а., Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау 
мемлекеттік университеті, Көкшетау қ. 
e-mail: zhkadyrov_777@mail.ru
ТҰРСЫНБЕК КӘКІШЕВ ЖӘНЕ 
СӘБИТТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Мақалада Т. Кәкішевтің әдеби сынның тарихының қалыптасуына 
байланысты еңбектері мен ой-пікірлері сараланады. Т. Кәкішевтің 
қазақ әдебиеті сынының туу дәуіріне, қазақ әдебиеті сынның жанр 
ретінде қалыптасуы және әдебиеттану ғылымының туу дәуіріне, 
қазақ әдебиеті сынының өсіп-өркендеуіне, қазақ әдебиеті сынының 
қалыптасу  дәуіріне  байланысты  ғылыми  сыншылық  ой-пікірлері 
қарастырылады.
Т. Кәкішевтің сәбиттану мәселелеріне байланысты айтылған 
ой-тұжырымдары жүйелі сараланып беріледі.
Кілт сөздер: қазақ әдебиеті тарихы, қазақ әдебиеті сынының 
тарихы, қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі, қазақ әдебиеті сынының 
жанр ретінде қалыптасуы, сынның өсіп-өркендеу және әдебиеттану 
ғылымының қалыптасу дәуірі, тарихи сабақтастық, сынның өресі, 
сын дәрежесінің субьективті, обьективті себебі.
Қазақстан ғылымында өзіндік дәстүрі мен тарихы бар арналы салалардың 
бірі-әдебиеттану  ғылымы.  Өзінің  түр-тарихын  сонау  әл-Фарабидің 
«Поэтикалық өнер қағидалары» атты трактат пен Шоқан Уәлихановтың 
қазақ поэзиясының түрлері жайында жазған еңбегінен бастау алатын бұл 
сала өзінің берік тұғырын өткен ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап қалай 
бастады. Осы көштің басында ұлы ағартушы-ғалым, тәржімашы, ақын, үлкен 
қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов тұрды. Оның 1926 жылы Қызылорда-
Ташкент қалаларында жарық көрген «Әдебиет танытқыш» еңбегі осы салада 
жазылған тұңғыш қазақ тілінде жазылған теориялық еңбек еді.
Кейін бұл көшті Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, 
Әлкей Марғұлан, Есмағамбет Ысмайылов, Темірғали Нұртазин, Бейсембай 
Кенжебаев, Қажым Жұмалиев, Әнуар Дербісалин, Ысқақ Дүйсенбаев, Айқын 
Нұрқатовтар жалғастырды. Кейінгі екінші толқында алыңғы топтан кем емес, 
қуатты да, күшті, талантты толқын болды. Олар: Мұхаметжан Қаратаев, Серік 
Қирабаев, Тұрсынбек Кәкішев, Зейнолла Қабдолов, Рақманқұл Бердібаев, 
Зәки Ахметов, Мүсілім Базарбаев, Ханғали Сүйіншалиев, Ә. Нарымбетов, 
Н. Ғабдуллин, Ш. Елеукенов, Р. Нұрғали т.б.
Міне, осы соңғы топтың ішіндегі әдебиеттану саласындағы қыруар 
еңбектерімен, ыждағатты еңбекқорлығымен танылып, ерекшеленген, қазақ 
әдебиеттану ғылымының үлкен өкілі-халықаралық жоғары мектептер ғылым 
академиясының академигі, Еларалық қоғамдық Айтматов академиясының 
академигі, Қазақстан Жазушылар Одағының Сәкен Сейфуллин атындағы 
сыйлығының лауреаты, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым 
қайраткері, филология ғылымдарының докторы, Қазақтың әл-Фараби атындағы 
Мемлекеттік ұлттық университетінің профессоры Тұрсынбек Кәкішев.
Тәуелсіздік алған соңғы жылдардың бедерінде де ол Сәкенге қатысты, 
бұрынырақ зерттелмеген, таратып айтатын болсақ «Тар жол, тайғақ кешу» 
романының шығармашылық тарихы, Сәкен мен Гүлбаһрам, Сәкен сүйген 
арулар, Сәкен мен Мағжан, сонымен қатар ақиық ақын, жазушы, әдебиет 
зерттеушісі Сәкен Сейфуллиннің азаматтық және саяси тұлғасына, қоғамдық 
протреті  мен  кісілік  келбетіне  байланысты  және  Сәкеннің  ізбасар  інісі 
белді жазушы, Сәбит Мұқановтың азаматтық және қаламгерлік тұлғасына 
қатысты бұрын қарастырылмаған жалпы оқырман мен ғылыми қауымға тың 
да тосын мәселелердің бетін ашқан, батыл пікірлер мен соны тұжырымдарға 
негізделген, қадау-қадау ойлары бар танымдық та тағылымы мол зерттеу 
еңбектерді жазды.
Өткен ғасырдың 60 жылдарының басынан ол енді ақтала бастаған Сәкен 
Сейфуллиннің қоғамдық, әдеби шығармашылық жолдарын зерттей бастаған 
Сәкен туралы толымды зерттеу еңбегінен басқа, қалың оқырман қауым мен 
ғылыми ортаға әлі де белгісіздеу болып, назардан тыс қалып келген Смағұл 
Сәдуақасов, Ғаббас Тоғжанов, Елжас Бекенов, Жиенғали Тілепбергенов, 
Зейнелғабиден, Мұхамедсәлім Кәшімов, Әкрам Ғалымов, Мақыш Қалтай, 
Ақылбек  пен  Сабал,  т.б.  туған  әдебиетіміздің  көрнекті  тұлғаларының 
есімдерін  қалың  жұртшылыққа  танытуда  Тұрсынбек  Кәкішевтің  еңбегі 
ұшан-теңіз. Ғалымның талай ізбасар шәкірттері қазақ әдебиетінің көкейкесті 
мәселелері бойынша, кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғады. 
Ғалым салған сүрлеу жолмен игілікті істі әрі қарай жалғастырды.

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
134
135
Әдебиеттану  ғылымының  арнаулы  үш  саласының  бірі  –  әдебиет 
тарихының  басында  кезінде  С.  Сейфуллин,  М.  Әуезов,  С.  Мұқанов,  
Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайыловтар тұрып, негіздесе, кейін бұл абыройлы істі 
профессор  Б.  Кенжебаев  жалғастырды.  Әдебиет  теориясын  дамытудың 
басында академик З. Қабдолов тұрса, қазақ әдеби сыны тарихын негіздеудің 
басында профессор Тұрсынбек Кәкішев тұрды. Оның қаламынан бұл салада 
«Октябрь өркені», «Дәуір дидары», «Поступь» атты монографиялар туды.
«Қазақ  совет  әдебиетінің  қалыптасуындағы  идеялық-көркемдік 
ізденістер»  деген  тақырып  кандидаттық  диссертациясының,  ал  «Қазақ 
әдеби сынының тарихы» докторлық диссертациясының өзекті тақырыбына 
айналды.
Бұрынғы кеңес одағында 1972 жылы «Әдеби – көркем сын туралы» 
қаулы қабылданды. Сыншы кадрларды дайындауға айрықша маңыз берілді. 
Әдебиет сыны тарихына байланысты арнайы оқулық жазу қолға алынды. 
Кеңес дәуіріне дейінгі «Орыс сынының тарихына» арналған В.Кулишевтің 
оқулығынан басқа оқулық бола қойған жоқ. Оның өзі кеңес дәуіріне дейінгі 
кезеңді қамтыды. Ал кеңес дәуіріндегі сын тарихына қатысты бір сыдырғы 
зерттеу  еңбектер  бар  болғанымен,  арнайы  оқулық  тіпті  орыс  тілінде  де 
жазыла қойған жоқ болатын. Университеттердің оқу жоспарларында әрбір 
ұлт әдебиеті сынының тарихы жалпы пәнге айналу міндеті тұрды. 1967 
жылдан бастап «Қазақ әдеби сынының тарихы» Әл-Фараби атындағы Қазақ 
мемлекеттік ұлттық университетінде арнайы, 1974 жылдан бастап жалпы 
курс ретінде оқытылу жолға қойылды.
Міне,  осындай  өрелі  іске  ұйытқы  болып,  Тұрсынбек  Кәкішев 
«университет студенттеріне арнап» «Қазақ әдеби сынның тарихы» деген 
оқулық  жазды.  Бұл  оқулықты  жазарда  әдебиеттану  ғылымының  олқы 
соғып  жатқан,  кенжелеу  қалған  саласы  әдебиет  сынының  да  өзіндік 
шығармашылық, ғылыми проблемалары бар екенін ескертіп өтеді. Әдебиет 
сынының да тарихы мен қалыптастыру процестері бар екенін, оның өзіне тән 
ғылыми өзекті ғылыми мәселелері арнайы зерттеуді талап ететінін айтады.
Әдебиеттану ғылымы мен сынының қалыптасып, даму тарихындағы 
кезеңдерді байқап, жүйелеуге қатысты пікірлерін былайша өрбітеді: «Қазақ 
әдебиеті  сыны  мен  ғылымының  тарихы  белестерінен  үш  кезеңді  анық 
байқаймыз. Бірінші кезең – қазақ әдебиет сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті 
сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші кезең – қазақ 
әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының 
туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтиды. Үшінші 
кезең – қазақ әдебиет сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану ғылымының 
қалыптасу дәуірі 1938-1985 жылдар аралығы» [1].
Оқулық ретінде жазылған бұл еңбекте зерттеуші әдеби сын арналарының 
халықтың  көркемдік  мұраттары  мен  әсемдік  туралы  ой-толғамдарында, 
сұлулық туралы талғамында, халықтық эстетикалық інжу-маржандарында, 
тұнығында жатқанын зерделі байыптап, қазақ ағартушыларының пікірлеріндегі 
сыни ойларды сараптай отырып, алғашқы қазақ баспасөздеріндегі сынды, 
рухани  аңсарларын  Абайдан  бастайтын  жаңа  тұрпатты,  жаңа  сападағы 
жазба әдебиеттегі сыни ой-пікірлерді қарастыра келіп, кеңестік дәуірдегі 
әдеби сынның эстетикалық және социология табиғатын бағамдайды. Әдеби 
өркендеудегі тарихи сабақтастық мәселелерін ортаға салады. Әдеби сынның 
туу, қалыптасу проблемалары тек шығармашылық қана емес, саяси-әлеуметтік 
мәселелерімен де тікелей байланысты екендігін, әдебиет сыны тарихында 
оны  орағытып  өту  мүмкін  емес  екендігін,  сынның  социологиялық  және 
эстетикалық  деңгейі  көркем  әдебиеттің  биігіне  тәуелді  екенін  ғылыми-
сыншылық тұрғыда баса көрсетіп кетеді.
Әдебиет сынының көркем әдебиетпен тығыз байланысқан дүние екенін, 
сын дәрежесі оның субъективтік және объективтік себептеріне байланысты 
екендігін байыптаған құнарлы ойларын: «Әдебиет сыны көркем әдебиетпен 
үзенгілес дүниеге келді. Көркемдік даму мен эстетикалық талап-талғамның 
өркендеу процесі уақыт жағынан бір-бірінің ілгері-кейінділігіне қарамастан, 
өзара байланысты болады. Бұл заңды да. Ал енді көркем әдебиетпен үзеңгілес 
дүниеге келген сынның дәрежесі қандай болмақ деген мәселеге келгенде, екі 
себепке, атап айтқанда, субьективтік және объективтік себептерге тоқтала 
кеткен жөн.
Түптеп  келгенде,  сынның  эстетикалық  дәрежесі  көркем  әдебиеттің 
шыққан биігімен өлшенеді. Сынның кейде социологиялық, кейде эстетикалық 
таңдауларға  ден  қоюының  өзі  де  әдебиеттің  қамтыған  өмір  шындығына 
белгілі дәрежеде тәуелді болатын кезін естен шығармау қажет» – деп [1] 
түйіндей келіп: - Сын дәрежесінің субьективті себебі, ең алдымен, сыншының 
білім деңгейі мен эстетикалық талғамының мол-аздығын еске алуы қажет 
екенін, мұның ең негізгі қажетті субьективтік себеп екенін естен шығармау 
керек  екенін  айтып  өтсе;  ал  оның  объективті  себеп  –  көбіне  әдебиеттің 
жалпы дәрежесін тәуелді екенін, көркем шығармалар өзінің қоғамдық мәні 
жағынан көркем бейнелер жасау, типтік жағдайларды көрініспен суреттеу, 
тіл байлығын теру, оқушыны ілгері ұмтылдыратын эстетикалық идеяларды 
белгілеу жағынан биік деңгейден табылып жатса, онда сынның өресі де биік 
болмақ» – деп ой түйеді.
Тұрсынбек  Кәкішев  тек  қана  сын  төңірегінде  шектеліп  қалмаған, 
ғылыми  көкжиегінің  өресі  кең  арналы,  кең  тынысты,  аса  мол  эрудитке 
ие,  сан  қырлы  талант  иесі.  Қазақ  мәдениетіне,  әдебиетіне,  руханиятына 
қатыстының барлығын тергіштеп, түгендеп жүретін еңбекқор, ыждағатты 
жан. Мәскеу, Санкт-Петербург, Қазан, Уфа, Омбы, Ташкент қалаларының 
үлкен кітапханаларындағы сирек қолжазбалар қоры мен архивтердің шаң 
басқан  сөрелеріне  үңіліп,  қазаққа  қатыстының  барлығына  көз  майын 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
136
137
тауысып,  тезірек  қазақ  оқырмандарына  жеткізуді  өмірлік  парызы  деп 
біледі. Бұл еңбектерден елінің өнеріне, мәдениетіне, әдебиетіне деген зор 
сүйіспеншілігі, ұлтжандылық сезімі азаматтық позициясы әрдайым сезіліп 
тұратын. 
Төңкеріске  дейінгі  1915-1978  жылдары  Уфа  қаласындағы  «Ғалия» 
медресесінде  оқыған  қазақ  шәкірттерінің  қилы  тағдыры,  олардағы 
шығармашылық істер жайында қызғылықты зерттеулер жазды. «Ғалия» 
медресесінде  оқыған  қазақ  шәкірттері  Бейімбет  Майлин,  Жиенғали 
Тілепбергенов, Зейнелғабиден Иманжанов, Армия Ешекеевтер бас болып 
шығарған қолжазба «Садақ» журналының қилы тағдыры туралы «Сандалтқан 
Садақ», «Садақ» сияқты танымдық мәні зор дүниелер туғызды.
Әдебиет пен мәдениет қайраткерлерінің қилы-қилы тағдыры, ұлттық 
рухани мұраның жай-жапсары туралы ой-толғаныстары, өз басынан кешкен 
талайлы өмір өткелдері туралы «Кер заманның керағар ойлары», «Ескірмейді 
естелік» атты еңбектерінде шынайы көңілмен сыр шертеді.
Еліміз  тәуелсіздік  алған  жылдардан  бастап,  қоғамдық-саяси 
идеялогияның  қыспағында  қыстығып  келген  тұмшалауда  болған  ой-
пікірлердің  тиегі  ағытылып,  томағасы  сыпырылды.  Іште  запыран  күй 
кешкен  ой-  пәкірлердің  қанаты  кеңге  жазылып,  тілге  еркіндік  беріледі. 
Рухани еркіндікті сезінген әдебиет, мәдениет өкілдері, зиялы қауым ақтаңдақ 
тұлғалар туралы, өткен арыстарымыз туралы жапатармағай, оңды-солды жаза 
бастады. Архив құжаттарына, тарихи деректерге, біреуден естігендеріне 
сүйенеді.  Мақсатқа  сай,  нысанаға  дөп  тиіп  жатқандары  да,  артық-кем 
айтылып жатқандары да болмай қалған жоқ. 
Эмоцияға,  көңіл-күйге  алдырғандары  да  баршылық.  Бірақ  ғылым 
салқынқандылықты,  объективтілікті  қажетсінеді.  Эмоцияны  көп  көтере 
бермейді. Әдебиетіміздің тарихында орын алып, шешуші мәнге ие болған 
социалистік реализм идеялық-көркемдік табиғаты, қоғамдық-эстетикалық 
болмысы, әдебиеттану ғылымының эстетикалық принциптері тұрғысынан, 
ғылыми сарабдал ойлармен терең талданып, оның әдебиетімізге әкелген 
жетістігі  мен  зара-заланы,  пайда,  зияны  өлшеніп,  әдебиетші-ғалымдар 
тарапынан зерделеніп, ой-сүзгісінен толық өте қойған жоқ. Түйінді пікір, 
байламдар  жасалмай,  мәселенің  басы  ашық  қалып,  дискуссия  жалғасып 
келеді.  Осы  тұста  бұл  мәселеде  өз  замандастары,  тұстастары  арасында 
Тұрсынбек Кәкішев мәселені батыл қою принципімен, тың да тосын ой-
пікірлермен  ерекшеленеді.  Аға  буын  әлі  де  жалтақтық  поэзия  ұстанып, 
сипай қамшылап, жалпақшешейлік танытып жүргенде, Тұрсынбек Кәкішев 
қуатты  логикасымен,  мығым  ойларымен,  ғылыми  дәлел-дәйектерімен 
мәймөңкелемей мәселені ашуда батыл поэзиясымен көрініп жүрді.
Сөз  бостандығы,  тіл,  ой  еркіндігін  пайдаланып  өткнеді  біріңғай 
қаралауға,  қоғам  дамуының  объективті,  диалектикалық  заңдылықтарын 
ескермей,  біржақты  ой-пікірлер  түйіндеп,  осыдан  ұпай  жинап,  ұтысты 
көздеушілер де баршылық. Соның бір парасы кезінде қазақ әдебиетінің 
белді тұлғалары болған, классик жазушылар Сәкен Сейфуллин мен Сәбит 
Мұқановтың шығармашылық тұлғалары мен көркем мұраларына қатысты 
оңды-солды,  артық-кем  айтылып  жатқан  қаралау,  жазғыру,  бірыңғай 
күйе  жағу  тенденциясының  қылаң  беріп,  орныға  бастауы.  Бір  кездері 
Сәкентанудың  негізін  қалаған,  Мәскеуден  «Тамаша  адамдар»  циклінен 
«Сәкен Сейфулин» деген ғұмырнамалық кітап жазған ғалым мұндай артық 
айтылған негізсіз байламдарға құрылған желбуаз пікірлерге батыл тойтарыс 
беріп келді. Ғалым өзінің дәлел-дәйектерін құрғақ эмоцияға құрмай, Сәкен, 
Сәбит тұлғаларын олардың өмір сүрген дәуірлерімен тұтастықта қарастырып, 
қоғамның  жалпы  болмысын,  өзіндік  сипатын,  трагедиясын  бүкпей, 
жасырмай, қоғам трагедиясын, жеке бас трагедиясының эволюциясын, заман 
қайшылығын, оның жеке тұлғаға тигізген зіл батпан жүгі мен ауырлығын 
байыпты сипатына жүйе-жүйесімен жүлгелі ой құнарлы пікірлері мен тарата 
сабақтайды.
Тұрсынбек  Кәкішев  ғалым  ретінде  соңғы  жылдары  Сәбиттану 
мәселелеріне де көп барып жүрді.
Сәбит Мұқанов өз дәуірімен бірге жасасқан, оның төл перзенті еді. Өз 
зманының төл перзенті ретінде оның жетістігі болса, бірге иеленді, адасса 
бірге адасты, қателессе, бірге қателесті. Қоғамның трагедиясы, оның да 
трагедиясы болды. Ол коммунизмге сенді. Халқы үшін жанын ойламады. 
Халқымның алдында борышым шаш етектен деп, халқы үшін көп нәрсе 
бергісі келді.
«Оның  осы  сөзі  бұлжымастан  іске  айналды:  ақын  Сәбит,  прозайк 
Сәбит,  драматург  Сәбит,  зерттеуші-ғалым  Сәбит,  қоғам  һәм  мемлекет 
қайраткері Сәбит, Кәдімгі адам, Азамат Сәбит Мұқанов, өзінің замандас-
әрі әріптестерінің қай-қайсысынан да ұшан-теңіз, ұланғайыр көп, жазған 
қаламгер  десек,  оның  әдеби-ғылыми-публицистикалық  мұрасы  өз  өмір 
сүрген дәуірдің аспан секілді көкжиегі көз жетпес кең шарайнасы тәрізді.
Бұл  айнаның  бетіне  Сәбит  Мұқановтың  өзі  өмір  сүрген  тұста  өзі 
мұқият ұстанған үлгі бір идеялық бағытта, идеал жолында өрнек салмаған 
дәуір суреттері кем де кем. Сан салалы туындылар ішінен тек прозалық 
шығармаларының басты-бастыларын ғана іріктеп, екшеп алатын болсақ, 
кеңес  классикасының  алтын  қорына  асыл  қазына  боп  кірген,  «Ботагөз» 
романынан  аяқталмаған  «Аққан  жұлдыз»  дилогиясына  дейінгі  (ойы 
тетрология  жазу  еді  ғой!)  «Теміртас»  пен  «Есілде»,  «Мөлдір  махаббат» 
пен «Сырдарияда», «Біздің заманның батырлары» мен «Балуан Шолақта», 
«Өмір  мектебі»  мен  «Тыңдағы  толқындарда»  тұтас  алғанда  күллі  қазақ 
қоғамының, жеке-даралап алсақ, қазақтардың ғасырлық тұлғасын сомдап 
соқты» [2, 515 б.].

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
138
139
Кеңестік  дәуірде  өмір  сүріп,  классик  жазушы  атанған  сөз  зергері 
Ғабит  Мүсірепов  өз  тұстасы  Сәбит  Мұқановқа  мынадай  баға  береді: 
«Сәбит тарихтан алатын ерекше орны-егіз саламен келіп, бір арнаға құятын 
еңбегінің нәтижесі. Сол екі ерекше қасиеті. Оның бірі – әдебиет қазынасына 
қосқан шығармалары болса, екіншісі-қазақ совет әдебиетінің қозғалысынан 
ұйымдастыру, басқару жағындағы еңбегі» [3, 229 б.]. 
Міне,  осындай  қазақ  әдебиетінде  өзіндік  орны  бар  үлкен  тұлғаны 
орынсыз  ғайбет,  негізсіз  жаладан  арашалауда  әдебиетші  ғалымдардың 
арасында  Тұрсынбек  Кәкішевтің  өзіндік  ерекше  поэзиясын,  азаматтық 
қайрат-жігерден туған шынайы сезім, алғаусыз көңіл, бағалайтын қасиет 
деп білуіміз қажет.
Сәкен  мен  Сәбит  тұлғасына  байланысты  ғалым:  «Әр  адамның  өз 
амандығы үшін қолынан келгенді жасауға талаптануын ғайбаттану әрине 
кейінгірлерге,  әсіресе  басына  іс  түскендер  үшін  оп-оңай  Сәкеннің  де, 
Сәбиттің де тарих алдындағы трагедиясы коммунистік идеалға ойланбай 
сенуден туғанын ашық айту керек. Сәкен иілмей, шұбаланбай мерт болды. 
Сәбит  көрер  тегерімін  мықтап  көрді,  өзгеге  де  көрсетті.  Әйтеуір,  қазақ 
әдебиетінің бақытына аман қалды» [4, 73 б.] – дей келе: «Совет өкіметі 
құралғаннан бері біздің көптеген зерттеушілеріміз, публицистеріміз, әсіресе, 
партиягерлікпен даурығып жүргендеріміз таптық идиологияны насихаттаушы 
Сәкен, Тұрар, Сәбит деп қыр соңдарынан қалмай, көрінген жерде байбалам 
салып жүр. Қазақ халқын басқа елдермен терезесін тең етеміз, мәдениетін 
марқайтамыз деп марксизм-ленинизм туы астына кіріп, сатылып соқпағандар 
некен-саяқ. Тіпті, алаш азаматтарының ішінен советке іш тартқандары да 
бар» [5, 7 б.] – деп, ой түйеді.
Тұрсынбек Кәкішев Сәбиттану саласында өнімді еңбек етіп жүрген 
авторларға сәтті қадам тілей отырып, олардың Сәбит тұлғасына байланысты 
әлі де тайсақтай, бата соға алмай отырған мәселелердің бетін ашады. Ол-
Сәкен, Мағжан, Сәбит тұлғаларының арасындағы адами, саяси түйіні мол 
күрделі қайшылыққа толы мәселелердің бетін ашу. Осы тарапта ол белгілі 
сәбиттанушы, әдебиетші-ғалым «Баянғұмыр» жинағының авторы Құлбек 
Ергөбековтің  баспасөз  беттерінде  жарияланған  «Ой  қайнары-күнделік», 
«Хат  жаздым  қалам  алып...»,  «Жүрек  қанымен  жазылған  хаттар»  деген 
эссе типіндегі мақалаларына тоқтала келіп, ондағы құнды ой сараптарына 
үңіледі. «Құлбектің азғана жыл ішінде кексе ақын-жазушылар, ғалымдармен 
ой  да,  бой  да  теңестіруіне  Сәбит  мұражайындағы  рухани  дүниелер 
себепші болғандығын аңғармасақ болмайды. «Алматы ақшамы» газетінде 
жарияланған  «Адасқандар  ақиқаты»  атты  әрі  қызықты,  әрі  танымдық 
қасиеті мол эссенің жазылуы, әрбір ой-пікір архивтік-тарихи деректермен 
дәлелденуі бұған айқын мысал бола алады. Зерттеуші бақыты-эстетикалық 
таным-білікті  деректеп  дәйектеу  болса,  зерттеуші  автор  мен  шығарма 
бақыты-көрген-білгенін  дөңгелетіп  айтып  берер  қалам  ұшқырлығы  мен 
ажарлығына  байланысты.  Осы  қасиеттер  сәтін  тауып  Құлбек  дарынына 
қоюласқан екен» [4, 72 б.]. 
Құлбек мақаласында жазушыны сүйе, құрметтей отырып шындықты 
жасырмай  айта  білу,  сынай  білу  қасиеті  жетілгендігін,  жақсылық  пен 
жамандықты  салмақтай  білетін  парасат,  атқарылған  іс-әрекеттің  құпия 
сырын жыға түсінетін көзқарас, өткеннің артық-кемін таразылай алатын 
білімдарлық  бар  екенін  айта  келіп,  «Құлбектің  ызғары  алыстан  соғып, 
қалың өкінішке оранған жан ашуы мен адалдығын қалтықсыз көрсеткен, 
құбылып соққан замана желі-ай...» деген мақаласынан алар ғибрат мол» – 
деп ой түйеді. 
Құлбектің  бата  соға  алмай  отырған  мәселесі-Сәкен-Сәбит-Мағжан 
мәселесі. Бұл жөнінде Тұрсынбек Кәкішев былай деп жазады: «Осындай 
ойды  Құлбек  бір  қыдыру  тұздықтан  айтқанымен  қисынды  бір  мәселеге 
батылы жетіп бара алмағанын да көріп отырмын. Ол-Сәкен-Сәбит-Мағжан 
қарым-қатынасы  жайындағы  мәселе.  Осыған  тереңірек  бару  керек  еді. 
Сәкен мен Сәбит әсіресе Мағжанға қарсы 1929 жылға дейін идеологияық, 
тағы да қайталаймын, идеологиялық тұрғыдан күресті, солай бола тұрса да 
Алаш зиялыларының 1929-1931 жылғы қуғын-сүргіндеріне сот процесіне 
бұлар араласқан жоқ. Өйткені Голощекин Қазақстанда контрреволюциялық 
топ бар, оның көздегені – Совет өкіметін құлату деп мүлдем басқа жолға, 
көздерін жою мақсатына бұрып жібергендіктен, Сәкен мен Сәбит идеялық 
әшекерлеуден арыға барған жоқ. Тіпті әрі – беріден соң Сәкен 1929 жылғы 
«партиялық тазалауда» олардың аяғын құшуға, сәл-ақ қалған болатын. Бұдан 
басқа бірдеңелер болса маған беймәлім. Ондай пәле жоқ сияқты, көптеп 
жарияланып  жатқандарында  кездеспейді,  өйткені  газет  тілшілерінің  әр 
жиналыстардан берген хабарларына молданып Сәкенді Сәбитке, Сәбитті 
Сәкенге қарсы атыстырып-шабыстырушылар кездесіп те жатыр. Ондайлар 
Сәкен  мен  Сәбиттің  алашыл  азаматтардың  адами  тағдырына  араласы 
болса, тартынып қалмасы тағы шындық. Сондықтан мен Сәкен – Сәбит 
және Мағжан проблемасы жайындағы Құлбекке жәрдемдесуім қажет-ақ 
деп отырмын. Жасыратыны жоқ, Құлбек осы жайында шындыққа терең 
сүңгімегеніне  өкініп  те  қоямын.  Өйткені  қадырлінің  қасиетін  түсірмей, 
бар шындығымен көрсетуге талпынғанынын өзі құптарлық. Сәбитті қазақ 
әдебиетінің тарихының аластайтын дәуір бола қоймас» [4, 73 б.].
Сәкен мен Сәбиттің Мағжанға деген адами көз қарасы мен шынайы 
адамгершілік қасиетерін, Мағжан 1936 жылы М. Горький мен Е. Пешкованың 
араласып, көмек қолын созуымен елге оралғанда жолдастық қолдарын созып, 
адамгершілік, азаматтық танытуын Т. Кәкішев: «1937 жылдың көктемінде 
С.  Мұқанов  Алматыға  келген  Мағжанды  жападан  жалғыз  қарсы  алады. 
Ол жөнінде «Қазақстан әйелдері» журналындағы естелігінде Мағжанның 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
140
141
жары – Злиха апай жазды, теледидардан айтты. Поездан түскеннен кейін 
Мағжан Сәбитке: «Мен алдымен Сәкеге сәлем берем. Оның жолы – дұрыс, 
менікі – бұрыс болды» – деген екен. Екінші Алматыға жеткізетін есен-арба 
іздеп жүргенде Сәбең Сәкенге телефон шалады. «Алып кел» деген жалғыз 
ауыз сөз болыпты бар айтқаны. Бұл тұста Москвадағы Нығмет Нұрмақов, 
Тұрар Рысқұловтың ұсталып жатқан хабары Қазақстанға дүңкілдей жетіп 
жатқанда. Ғаббас Тоғжанов пен Ілияс Жансүгіровтың көп уақыт жазушылар 
одағына хатшы болған Қадыр Қуанышевтің тағдыры шешіліп, тұтқұндалу 
сәті тақалып қалғанды. Әлгі бір ауыз сөзден кейін Сәкеннің үй іші айрықша 
қырдағы үйіміздің ауласында қазан көтердік. Сәбең жұмысқа баратындай 
сәндене киініп, қара костюміне ажар беретін әдемі галстугін тағып алып, 
ауланың ішінде Мағжандар келгенше теңселді де жүрді» дегенді Гүлбаһрам 
Сейфулинадан өз құлағыммен естіген едім» – деп жазады.
Тұрсынбек  Кәкішев  Сәбит  Мұқановтың  өткендегі  ғылыми  – 
шығармашылық сипатына объективті тұрғыда үңіліп, оң бағасын береді.
«Сәбит жүріп өткен жолдың кедір-бұдыры көп. Қолынан шыққандардың 
бәрі  де  даусыз  қабылдана  қалар  асылдар  емес.  Жасығы  да  даулысы  да 
татымсызы да бар. Солардың ішінде 1932 жылғы» «20 ғасырдағы қазақ 
әдебиеті»  деген  еңбегінің  орны  мүлдем  ерекше.  Біреулер  тек  мақсатпен 
жазылған  қызылкөз  шығарма,  ал  екінші  біреулер  тапшылдығын  шегіне 
жеткізе отырып келешек қамын ойлаған тарихи туынды деп біледі. Өзім 
соңғы көзқарасты жақтайтындардың бірімін, өйткені Сәбитті әр кезеңде әр 
қилы жаманатқа қалдырып келе жатқан ғылыми зерттеу еңбегінің қазақтың 
қоғамдық тарихын білуге үлкен, тіпті таптырмас деректермен дараланатынын 
ешкім жоққа шығара алмайды. Қасы да досы да үңіліп оқиды. Әрі-беріден 
соң шығарма үшін бұдан шыққан бақыт жоқ». 
Өткен әдеби мұраларымыз бен тұлғаларымызға қатысты біріңғай күйе 
жағудан аулақ болуға шақырып, оларды дәуірлік контексте қарастыра отырып, 
сарабдал  да  байыпты,  ғылыми-объективті  талдап-таразылаудың  үлгісін 
тағы да профессор Тұрсынбек Кәкішев көрсетіп отыр. Оның бір мысалы 
– Сәбиттануға қатысты қордаланған құнарлы ойлары мен тұжырымдары.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Кәкішев, Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы, 1994.
2 Қабдолов, З. Таңдамалы шығармалар. Екінші том. – Алматы, 2003.
3 Мүсірепов, Ғ. Суреткер парызы. – Алматы, 1998. – 229 б.
4 Кәкішев, Т. Сәбит пен Мағжан түйіні. «Сарыарқа» журналы. – N2. 
– 1992. – 73 б.
5  Кәкішұлы,  Т.  Әдебиетіміздің  Қазбегі  мен  Эльбрусы.  –  «Қазақ 
әдебиеті» газеті. – N9. – 2002. – 7 б. 
08.02.16 баспаға түсті.
Ж. Т. Кадыров
1
, С. Н. Жамбек
2

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: