Н. Ә. Назарбаев т аңдамалы сөздер

164

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

аударылып, оған әртүрлі, кейде мүлде кереғар көзқа­

растар тұрғысынан егжей-тегжейлі талдау жасалғаны 

кездейсоқ емес.

Бүгінгі  таңда  нақ  экономикалық  мәселелердің 

бірінші кезекке шығып отырғаны неліктен? Әлде басқа 

қырсықтар, мәселен, мемлекеттің тұтастығына, адамдар 

өмірінің өзіне тікелей қатер төндіріп отырған ұлтара­

лық жанжалдар сияқтылар аз ба? Немесе қылмыстың 

көбейіп кеткенін алайық. Ол да ешкімді немқұрайды 

қалдыра алмайды.

Мынадай  заңды  сұрақ  туады:  біз  қайта  құрудың 

бесінші жылында экономикалық проблемаларды түбе­

гейлі шеше алмайтындай, адамдарды тамақтандырып, 

киіндіре алмайтындай, оларға баспана бере алмайтын­

дай жағдайға қалай тап болдық? 1985 жылдың сәуір 

айында көп нәрсе әлдеқайда оп-оңай болып көрінгенін, 

ол кезде тоқырау кезеңі бізді қандай шыңырауға әкеліп 

тірегенін, қайта құрудың қандай ғаламдық шараларды 

қажет ететінін біз ақырына дейін толық сезіне алмаға­

нымызды жасырмаймын. Социалистік үйдің сыртын 

сылап-сипау емес, оған күрделі жөндеу қажет екенін 

өзгерістерге кіріскенде ғана түсіндік. Біз экономиканы 

және жалпы қоғамды дамытудың дәстүрлі жолдарынан 

батыл бас тартудың қатал қажеттігімен бетпе-бет келдік. 

Ал мұның өзі өте күрделі де ұзақ мерзімді міндет. Оны 

әп-сәтте шеше алмайсың.

Республика  өнеркәсібінің  ондаған  жылдар  бойы 

сиықсыз қалыптасып келген құрылымы Қазақстанның 

өнім өңдеу салалары өте-мөте кенжелеген мейлінше 

шикізат  аймағына  айналуына  апарып  соқтырды. 

Адамдардың күнделікті өміріне қажет нәрсенің бәрі 

іс жүзінде одан тысқары жерлерден әкелінді. Шикізат 

165

бағасы нақты еңбек шығындарын бейнелеген жағдайда 

бұған белгілі бір дәрежеде көнуге болатын еді. Бірақ осы 

кезге дейін ол да болмай отыр.

Көптеген адамдар, әсіресе, жастар жағы «тоқырау 

кезеңі» дегенді үйреншікті ұғымға айналдырып, кең 

тараған сөз тіркесі ретінде қабылдайды. Ал оның бел­

гілі бір нақты экономикалық өлшемдері бар. Мәселен, 

1975–1985 жылдар аралығында экономика мен әлеу­

меттік саланың дамуы нашарлай түсті. Оныншы және 

он  бірінші  бесжылдықтарда  пайда  алу  жоспарлары 

17–18 % кем орындалды, қоғамдық еңбектің өнімділігі 

оныншы бесжылдықта небәрі 2,5 % артты, ал он бірінші 

бесжылдықта 0,4 % құлдырап кетті.

Әсіресе,  ауыл  шаруашылығының,  ал  оның  ішінде 

– мал шаруашылығының іргесі қатты шайқалды. Мем­

лекетке миллиард пұт астық тапсыруға деген тағатсыз 

талпыныс  мал  шаруашылығының  жемшөп  базасын 

әлсіретті. 1980 жылмен салыстырғанда, әр сиырдан сүт 

сауудың орташа көрсеткіші 100 килограмм, ірі қара­

ның орташа салмағы – 54 килограмм, қой 3 килограмм 

төмендеп кетті. Екі бесжылдықта халықтың жан басына 

шаққанда ет тұтынуы небәрі 2 килограмм артты, ал сүт 

– 270 килограмнан 260 килограмға дейін төмендеді. Күр­

делі құрылыстағы кемшіліктер көбейген үстіне көбейе 

берді. Егер оныншы бесжылдықта 1,6 млрд сом кем 

игерілсе, он бірінші бесжылдықта ол енді 2,6 млрд сомға 

жетті. Осының салдарынан тұрғын үйлерді пайдалануға 

беру он бірінші бесжылдықта оныншы бесжылдықпен 

салыстыр ғанда іс жүзінде көбейген жоқ.

Сөйтіп,  әлеуметтік  саланың  дамуы  республика 

халқының өсуінен артта қалып қойды. Жағдай барған 

сайын шиеленісе берді. Енді, міне, қазір тек қосымша 

166

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

игіліктерді ғана талап етіп, өздерінің көпірме сөзге толы 

сынын соған негіздейтін адамдар табылып отыр. Бірақ 

солардың өздерінің қатысуымен құрылған қоғамда енді 

осы талаптарды бірден қанағаттандыруға еш мүмкіндік 

жоқ. Өйткені ресурстарды тиімді де қажырлы еңбекпен 

жасау керек қой. Бұл – қандай да болсын саяси эконо­

мияның ақиқаты. Қоғам қалай еңбек етсе, ол солай өмір 

сүреді. Осынау айқын ақиқатты естен шығарып, кей­

біреулер жаңадан пайда бола қалған халықшылдардың, 

солардың мүддесін «күйттеушілердің» қармағына түсіп 

қалады, «Қайта құру үшін мен не істедім?» – деп өзіне 

сауал қоюды ұмытып, ашықтан-ашық тұтынушылық 

тұрғысын ұстана бастайды.

Бізге: жалақыны, зейнетақыны көбейтіңдер, азық-

түлік, тауарлар беріңдер, тұрғын үйлер салыңдар, ден­

саулық сақтауды, халыққа білім беруді жақсартыңдар, 

деседі. Және де мұны тезірек, ширағырақ істеңдер, тегін 

болса тіпті жақсы, дейді. Қараңызшы, бәрі де оп-оңай! 

Ұлттық табыстың төрттен үш бөлігі тұтынуға жұмса­

лып, жыл сайын небәрі 1 % ғана ұлғайып жатса, бұған 

қаржыны қайдан алмақпыз? Ал жаңағы 1 % өсіп келе 

жатқан халықтың қажеттерін ғана өтейді.

Батыстағылардың  материалдық  жағынан  жақсы 

тұратыны  неліктен?  Өйткені,  айталық,  америкалық 

немесе  канадалық  фермер  біздің  бес  колхозшымыз 

үшін жұмыс істейді, америкалық жұмысшы біздің үш 

жұмысшымыз бір күнде қанша өнім өндірсе, сонша 

өнім береді. Әрі гәп біздің адамдарымыз дың жалқау-

лығында  немесе  біліктілігінің  төмен  болуында  емес, 

біздің өміріміздің де, жалақымыздың да түпкі өніммен 

байланыстырылмағандығында. Бізде адам кәсіпорын­

ның да, жердің де қожайыны емес, ол өзінің материал­

167

дық деңгейіне ешқандай ықпал етпейтін «қазына» мен­

шігіне немқұрайды қарайды. Сиырды саумай-ақ қоюға, 

ақаулы теледидар немесе ақаулы басқа өнім шығаруға 

болады – ол өзінің шекті жалақысын бәрібір ақшалай 

алып тұрады. Көптеген ғылыми-зерттеу институтта­

рында, құрылыста, жеңіл өнеркәсіпте жалақыны өнім 

өндірудің көлемі мен оның сапасын көтеру есебінен 

емес, бағаны жасанды түрде арттыру есебінен көтеретіні 

құпия емес.

Демек, ең алдымен қайта құрудың түбірлі мәселесін 

шешу – адамның өндіріс құрал-жабдықтары мен еңбек 

өнімдерінен шеттетілуінің зиянды практикасын жою, 

әрбір сом еңбекпен табылатындай жағдай жасау керек. 

Бұл үшін нақты не істелуде?

Сіздер білесіздер, басқарудың жаңа формалары, жал­

герлік, шаруа, кооператив қожалықтары, шаруашылық 

есеп  қарқынды  енгізіле  бастады.  Соңғы  жылдары 

үйлесімді  экономикалық  тұжырымдама  жасаудың 

сәті түсті, оның өзегін республиканың шаруашылық 

дербестігі мен өзін-өзі қаржыландыруының ілгерішіл 

принциптері құрайды. Бұл оңайлықпен келді деп айта 

алмаймын. Жалаң ғылыми тұрғыдан алғанда да, саяси 

тұрғыдан алғанда да елеулі тосқауылдар болды. Бүгін 

де орталық органдарда біздің осы табанды іс-әрекет­

терімізге бәрі бірдей оң қабақ танытып отырған жоқ. 

Бірақ уақыт пен қайта құру өз дегенін істеуде. Сіздер 

білесіздер, КСРО халық депутаттарының екінші съезі 

үстіміздегі  жылдың  бірінші  тоқсаны  ішінде  КСРО 

Жоғарғы  Кеңесі  республикалардың,  демек,  олардың 

аумақтарында орналасқан кәсіпорындар мен бірлестік­

тердің шаруашылықты дербес жүргізу, өз ресурстары 

мен табиғи байлықтарын жұмсау құқықтарына кепілдік 

168

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

беретін заң актілерінің жиынтығын қабылдауы керек­

тігін жақтады. 

Демек,  таяу  болашақта  жағдай  түбірінен  өзге­

реді. Тіпті қазірдің өзінде ілгері басушылықтар бар. 

Үстіміздегі бесжылдықтың төрт жылының қорытын­

дылары  көп  мәселеде  бұрынғыдан  жақсы  жағына 

өзгерген. 

Біріншіден,  өндірілген  ұлттық  табыстың  жылдық 

орташа өсу қарқыны 1981–1984 жылдардағы 0,7 %-бен 

салыстырғанда 2,1 % болды. Өнеркәсіп шапшаңырақ 

дамыды:  жылдар  жиынтығы  бойынша  өнім  көлемі 

он бірінші бесжылдықтың төрт жылындағы көлемнен 

22,4 %  асып  түсті.  Ауыл  шаруашылығының  жалпы 

өнімінің жылдық орташа көлемі 17 % артты. Мұның 

өзі  халықтың  жан  басына  шаққанда  ет  тұтынуының 

орта  көрсеткішін  1985  жылмен  салыстыр ғанда  –  12 

килограмм, сүтті 40 килограмм арттыруға мүмкіндік 

берді. Жалпы алғанда, соңғы төрт жыл ішінде азық-

түлік өнімдерін өндіру республикада 36,4 % ұлғайды. 

Екіншіден,  экономиканың  айқын  әлеуметтік 

бағдары,  адамның  көкейкесті  қажеттеріне  бетбұрыс 

байқалды.  1981–1984  жылдары  тұрғын  үйлерді  пай­

далануға беру жалпы республика бойынша 23,5 млн 

шаршы  метр  болса,  1986–1989  жылдары  32,5  млн 

шаршы  метр  болды,  яғни  өсім  38 %-ға  жетті.  Осы 

кезеңде  жалпы  білім  беретін  мектептерді  іске  қосу 

45 %, балабақшалар мен яслилер – 23, ауруханалар – 

46, емханалар 62 % ұлғайды. 

Алайда тындырылған іске мақтана алмаймыз. Себебі, 

ең алдымен, адамдар елеулі өзгерістерді сезінген жоқ. 

Мұның өзі сондай-ақ тоқырау кезеңіндегі ойсыраған 

олқылықтың тереңдігін, алдағы жұмыстың ауқымын 

169

көрсетеді. Байқап қарасақ, өсімнің қол жеткен қарқыны 

– адамдар үшін лайықты тұрмыс жағдайын жасауға 

қажетті нәрсенің шағын бөлігі ғана екен. Бұл мақсатқа 

барар  жолда  әміршіл  экономиканың  толыққанды 

нарықтық жүйеге көшуінің қиын үдерісі жатыр. 

Бізде меншіктің әртүрлі пішіндерін белсенді түрде 

дамытудан  бастап  бірлескен  кәсіпорындар  құруға, 

сыртқы  рынокқа  шығуға  дейінгі  аса  кең  ауқымды 

ой-жоспарлар бар. Жуырда мен Канада мен АҚШ-та 

болдым, сөйтіп, шетелдік фирмалармен өзара тиімді 

ірі келісімдер жасасу үшін Қазақстанның шын мәнінде 

қандай сарқылмас мүмкіндіктері бар екеніне тағы да көз 

жеткіздім. Егер біз өз экономикамызды өзіміз билей 

бастайтын болсақ, істің әлдеқайда тезірек жүретініне 

сенемін,  ал  мұның  өзі  қазақстандықтардың  тұрмыс 

дәрежесіне оң әсерін тигізеді. 

Тек  Гогольдің  Пацюгі  сияқты  құймақ  ауызға  өзі­

нен өзі келіп түседі деп ойламау керек. Батыстың тең 

құқықты әріптестері болудан үмітіміз бар екен, онда 

батысша  жұмыс  істеу  керек.  Ал  Батыста,  өздеріңіз 

білесіздер, жұмыс істей біледі. Бір ғажабы, біз қай жерде 

болсақ та, қандай фирмалардың кәсіпорындарына бар­

сақ та – барлық жерде жұмысқа жастар, жігерлі, тапқыр 

адамдар серпін беруде. 

Бізде  жастардың  мұндай  іскер  құлшынысы  онша 

сезілмейді. Әрине, бұған тоқырау заманын да, ол туғыз-

ған кежегесі кері кетушілікті де, жігіттер мен қыздардың 

қоғамдық  істерге  енжарлығын  да  кінәлауға  болады. 

Бірақ қазір мәселе кінәлілерді іздеуде емес, жағдайды 

түзетуде болып отыр ғой. 

Бізде түгелімен болашаққа бағдарланған, былайша 

айтқанда,  бүкіл  тұрмыс  салтын  түбірімен  өзгертуге 

170

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

бағытталған аса байыпты экономикалық тұжырымдама 

жасалып жатты. Ал жас экономистердің ғылыми көзқа­

растары қайда қалды? Олардың ешқайсысы өздерінің 

тұжырымдамалық талдамаларын ұсынбағаны нелік­

тен? Мұның себебі шынымен-ақ тек ынталандырудың 

жоқтығында ғана ма? Тиісті біліктіліктің де жоқтығында 

деп ойлаймын. 

Немесе  ғылыми-техникалық  прогресті  алайық. 

Соңғы жылдары осы іске, аса көрнекті демей-ақ қояйын, 

айтарлықтай үлес қосқан қазақстандық жас ғалымдар­

дың есімдерін сіздер көптеп атай аласыздар ма? Мәде­

ниетте  де,  халыққа  білім  беруде  де  осындай.  Жыл 

сайын жүздеген мұғалімдерді, ондаған журналистерді, 

заңгерлерді, экономистерді даярлап шығарамыз. Бірақ 

бәрі де Алматыда, облыс орталықтарында орналасуға 

тырысады,  тіпті  алған  мамандығын  да  құрбандыққа 

шалып жібереді. Ал Қазақстанның негізінен жергілікті 

халқы тұратын шалғай түкпірінің мәдениеті мен эко­

номикасын кім көтермек? Нақты халық өміріне кім бел 

шешіп араласпақ? Біздің медицина институттарымыз 

ондаған жылдар бойына білікті дәрігерлер жасақтарын 

айтарлықтай-ақ беріп келеді, ал есептей бастайықшы, 

бақсақ, денсаулық сақтау дәрежесі бойынша біз көп­

теген дамушы елдерден артта қалыппыз. Істің насырға 

шапқаны соншалық, алақандай Литва бізге дәрігерлер 

десанттарын жіберуде. Демек, антисанитарияға және 

індетке қарсы күресуге өзіміздің шамамыз жетпейтін 

болып шыққаны ғой. 

Сонда  қайсысы  қиын  болғаны  –  қалада,  жайлы 

жағдайда  халық  мұқтаждары  туралы  мұң  шағып, 

митингілерде аса қиын жағдайда тұратын адамдарды 

қорғап қызу сөз сөйлеген қиын ба, немесе мәдениетті 

171

және  халық  тұрмысының  материалдық  деңгейін  өз 

қолымен  көтеру  қиын  ба?  Мұның  жауабы  әркімге 

айқын деп ойлаймын. Сондықтан әркім, әрине, қайта 

құру мақсаттарына өзінің жан-жүрегімен бірден-бір 

ықтимал адамгершілік таңдауын жасауға тиіс. 

Бізге  тоқырау  кезеңінің  қиын  мұрасы  тек  эконо­

микада ғана қалған жоқ. Әсіресе, ғылым саласындағы 

ағайыншылдық  шын  мәнінде  қаншалықты  қатерлі 

ауқым алғаны, феодалдық өткен заманнан жеткен жүзге 

бөлінудің  адамгершілікке  және  адамдардың  мінез-

құлқына  қаншалықты  зіл-батпан  салмағын  салғаны 

жұрттың бәрінің есінде. Республикалық деңгейге дейінгі 

барлық дәрежедегі басшылар әміршіл-әкімшіл жүйеге 

қызмет етті, оның жоғарыға сөзсіз бағынатын бұлжымас 

заңымен өмір сүрді. Ал жүйенің өзі тек үн-түнсіз орын­

даушыларды ғана бағалады. Ол келіспейтіндерді өзінің 

жолынан оп-оңай ысырып тастап отырды. Орынтақта 

отырғың келеді екен – араласпа. Мейлі, Арал құрып 

кетсін, мейлі, халқыңның тілі жойыла берсін, мейлі, 

жеріңнің қойнауындағы байлық талан-таражға түссін 

– жүйені барлық мінберден мақтауды білсең болғаны, 

сонда ер атанып, құрметке бөленесің. Солай болды да. 

Осыдан бес жыл бұрын әлдекім республиканың шару­

ашылық егемендігі үшін, өз ресурстарын дербес билеу, 

сыртқы экономикалық байланыстарды орнату құқығы 

үшін шынымен-ақ дауыс көтере алатын ба еді? Немесе, 

айталық, КОКП Орталық Комитеті асығыс қабылдаған 

қаулыдағы халықтың ұлттық сезімін қорлайтын тұжы­

рымын қайта қарауды талап ете алар ма еді? Бұрынғы 

жағдайда тіпті мұны ойға алудың өзі мүмкін емес-ті. 

Және сіздер мен біздер бұл залға ашық әңгіме үшін 

жиналмаған да болар едік.

172

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

Бүгінде біз жай ғана ойланып қоймай, осы және басқа 

көптеген бағыттарда белсене әрекет етіп жатырмыз. 

Ал мұндай мүмкіндікті біздің алдымыздан қайта құру 

ашты. Ол сталиншілдіктің азабына түсіп, мерт болған 

қазақ жазушылары мен ақындарының тұтас бір шоғы­

рының абзал есімдерін қайта оралтуға, қазақ халқының 

жүздеген адал ұлдарын ақтауға мүмкіндік берді. Ол 

Қазақстанды мекендейтін халықтардың күрделі тіл про­

блемаларын тиянақты демократиялық негізде түбегейлі 

шеше бастауға жағдай жасады. 

Қайта құрудың жанға жайлы самалы сайлау туралы 

түбегейлі  жаңа  заң  әкелді,  ол  әрбір  азаматқа  өзінің 

сайлау құқығын барынша еркін пайдалануға мүмкіндік 

берді, Олжас Сүлейменовтің «Аз и Я» кітабы қайтадан 

жарық көрді.

Мен жаңару нышандарының осы қатарын әдейілеп 

олардың саяси және әлеуметтік маңызына қарай құрған 

жоқпын.  Олардың  бәрі  –  кішісі  де,  үлкені  де  –  бізге 

бірдей қымбат. Сіздердің әрқайсыңыз оны жалғастыра 

алатындарыңыз анық. 

Қазір партия мен халықтың басты міндеті – қайта 

құрудың  тежеліп  қалуына  жол  бермеу,  өйткені  кез 

келген аялдаудың өзі елеулі қоғамдық қайшылықтар 

туғызып, біз бастан кешіргеннен де қатаң диктатураға 

қайтып оралу қаупін төндіреді. Сондықтан қоғамның 

белсенді бөлігі болып отырған жастар – жаңару үдеріс-

терін қорғау жөніндегі қамқорлықты өз мойнына алуға 

тиіс, өйткені болашақ – жастардың еншісінде. 

Меніңше,  осыған  байланысты,  әсіресе,  студенттер 

ортасында қызу айтыс пен өсек-аяң туғызып жүрген 

өткір мәселені бүгін назардан тыс қалдыруға болмайды. 

Әңгіме 1986 жылғы желтоқсан оқиғаларына баға беру 

173

жайында болып отыр. Сол бір ұмытылмас желтоқсан 

айы  бізден  алыстап  бара  жатқан  сайын  адамдарды 

алаңға  шығуға  мәжбүр  еткен  шын  мәніндегі  себеп­

тер  қоғамдық  санада  солғұрлым  бедерлене  көрініп 

келеді. Оның үстіне жаңару үдерісіне қайта құрудың 

өзі нәр беріп отыр. Біздің бәріміз демократияландыру 

мен жариялылыққа үйреніп жатырмыз. Және де бұл 

тағылым ізсіз кетіп жатқан жоқ. Біз бүгін бұрынғыдай 

1986 жылғы желтоқсан – бұзақы ұлтшылдықтың сал­

дары деп кесіп айта аламыз ба? Меніңше, айта алмай­

мыз. Бұған бұлтартпас дәлелдер бар. 

Біріншіден, ә дегеннен-ақ шеру таза бейбіт сипатта 

болғаны бүгін айдан анық. Ол бізді нағыз достық пен 

туыс қандықтың ғасырлар бойғы дәстүрлері байланыс-

тырған  орыс  халқын  айтпаған  күннің  өзінде,  ешбір 

жағдайда  Қазақстанды  мекендейтін  басқа  ұлттарға 

қарсы бағытталған емес. 

Екіншіден, жастар Қазақстан Компартиясы Орталық 

Комитетінің V пленумынан кейін республиканың көпте­

ген коммунистерінің жанын қатты қинаған сезімді ашық 

және адалынан білдірді. Пленум тұп-тура 18 минутта 

өтіп, аппарат таңдап, тоқырау кезеңінің нашар дәстүр­

лері рухында дауыс беруге ұсынылған бірден-бір кан­

дидатураның пайдасына үнсіз қол көтерумен аяқталса, 

қандай да бір «пленумның жұмысы» жайында айтуға 

бола ма, тіпті? 

Үшіншіден,  желтоқсан  оқиғаларына  итермелеген 

себептер  туралы.  Әрине,  адамдарды  ұлтшылдыққа 

бейім деп айыптап, мәселені жылы жауып қоя салу 

бәрінен оңай. Бірақ бұл ақиқатқа сай келе ме? Жағдай­

дың  шиеленісе  түсуіне  шешуші  дәрежеде  тоқырау 

жылдары шешімін таппаған әлеуметтік проблемалар­

174

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

дың тұтас бір кешені түрткі болғаны қазір ешкімге де 

құпия емес. Азық-түлікке, тұрғын үйге, халық тұтына­

тын  арзан  тауарларға  қатысты  қиыншылықтар  ең 

алдымен халықтың табысы аз жіктеріне соққы болып 

тиеді, олардың арасында студенттердің де шылқымайға 

батып отырмағаны белгілі. Оның үстіне, әлі есімізде, дәл 

желтоқсан оқиғаларының қарсаңында «еңбексіз табыс» 

дейтінге  қарсы  күрес  басталған  болатын.  Ол  бұрын 

студенттерге үйінің бір бұрышы мен бөлмелерін беріп 

келген көптеген үй иелерін бұдан бас тартуға мәжбүр 

етті, үш мыңдай студент баспанасыз қалды. 

Шынтуайтына келгенде, жастардың алаңға шығуы 

қайта түлеп келе жатқан ұлттық сана-сезімнің стихи­

ялық көрінісі болды. Сондықтан да «астыртын ұлтшыл­

дық ұйымды» немесе оқиғалардың нақты ұйымдасты­

рушысын іздестіру бос әурешілік болып шықты.

Жас интеллигенция өкілдерінің ұлттық сезімін өткір 

қозғаған басқа да себептер бар. Мен студенттердің ұлт­

тық құрамын белгілеуде басталған «пайызқұмарлықты» 

айтып  тұрмын,  онымен  кейбір  басшылар  ерекше 

құлшыныспен айналыса бастады. Бұл арада олар сол 

кезде жұмыс істеген республикалық дәрежедегі жоғары 

лауазымды идеологиялық бастықтардың мақұлдауына 

ие болғанын айта кеткен жөн. Айтпақшы, республика 

өмірінің объективті түрде қалыптасқан саяси, ұлттық, 

әлеуметтік және моральдық-адамгершілік жағдайларын 

ескермей жүргізілген осы таза формальды есептердің 

нәтижесі КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының 

бұрынғы мүшесі М. С. Соломенцев басқарған комисси­

яның мүшелеріне өте ұнап қалды. Олар бұл деректерді 

тарту-таралғы ретінде, атышулы «қазақ ұлтшылдығы» 

дейтіннің тікелей болғанына бұлтартпас айғақ ретінде 

қабылдады. 

175

Ал Алматыда қазақ тілінде тәрбие беретін балабақ­

шаның  ашылуы  төңірегінде  қаншама  әңгіме  болды 

десеңізші.  Осынау  қарапайым,  қазіргі  өлшемдер 

бойынша тіпті қатардағы оқиға интернационализмді 

әлсірету,  халықтардың  достығына  жойқын  соққы 

беру деп те көрсетілді. Партиялық және мемлекеттік 

кемелділіктің  нышанындай  болып  көрінетін  дардай 

адамдарды қаншалықты әбігерге салғанын бүлдіршін­

дер білсе ғой, шіркін! 

Ал, сонымен бірге, республикада қазақ мектептерінің 

ұдайы  қысқаруы,  қазақ  тілінің  тек  қана  тұрмыстық, 

екінші  дәрежелі  деңгейге  құлдырап  бара  жатқаны 

партия және мемлекет басшыларының ешқайсысын 

ондаған жылдар бойы толғандырған емес. 

Тоқырау  жылдарынан  бізге  мұра  болып  қалған 

осы бір рухани қиғаштықтармен келіспейтінін батыл 

білдіру үшін алаңға шыққан жастардың құлшынысын 

айыптауға бола ма екен? 

Енді алаңдағы оқиғалардың қалай өрбігені жайында. 

Қайғылы  зардаптарға  жол  бермеуге  болмас  па  еді 

деген сұрақ әркімнің ойына келген шығар. Сол кезде 

бізде демократияландыру мен жариялылықтың бүгінгі 

тәжірибесі  болғанда,  әпербақандық  ықтималдығын 

тыйып тастайтын өз сезімдерін білдірудің жеткілікті 

мәдениеті болғанда, оған, сірә, жол бермеуге болатын да 

еді. Мұны Қарағанды шахтерлері ереуіл жасаған кезде 

шиеленіс одан артық болмаса кем түспей, жағдайдың 

өте өткір екеніне қарамастан, біз ортақ күш-жігермен 

сындарлы диалогты жолға қойып, бір-біріне кереғар 

шептерден  үйлесімділік  тауып,  ақылға  қонымды 

мәмілелер таба алған күндер айқын дәлелдеді. 

176

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

1986  жылғы  желтоқсанда  бұлай  болған  жоқ.  Сол 

кезде әрбір жақтың санасында сол бір әміршілдік жүйе 

жылдар бойы көкейімізге сіңіріп келген тұрақты, үйрен­

шікті, сөзсіз жаншып тасталуға тиісті жаудың бейнесі 

басым  түсіп  жатты.  Оның  үстіне  сол  кездегі  нақты 

жағдайды да түсіну қажет. Ал оның өзі тіпті де жақсы 

болған  жоқ.  Өздеріңіз  ойлап  көріңіздерші:  бірінші 

басшының республикаға келгеніне екінші ғана күн, ол 

мұнда ешкімді білмейді, жағдаймен әлі таныс емес, ал 

Орталық Комитеттің үйі алдындағы алаңда аса қуатты 

қоздырғыш күш – бір топ халық, оның көңіл-күйі мен 

ұрандары да басшының пайдасына тиіп жатпаған еді. 

Ал  оның  қасында  Мәскеуден  келген,  тек  қана  әмір­

шіл-әкімшіл әдістермен іс-қимыл жасауға дағдыланған 

кеңесшілері болды. Олар жергілікті партия және кеңес 

басшыларын жағдайға бақылау жасаудан толық шет­

тетуге тырысты, шешімдерді аз ғана топ болып, шын 

мәнінде есікті жауып алып қабылдап жатты. 

КОКП Орталық Комитеті республиканың партия 

ұжымы жөнінде қабылдаған қаулының әрбір жолын 

ақтау  үшін  идеологиялық  шаралардың  қалай  бора­

тылғанын еске түсіріңіздерші. Оғаштықтарға дейін жол 

берілді. Кейбір пысықай партиялық орындаушылар 

республика  жұмысшы  табының  ұлт  құрамындағы 

қиғаштықтарды  шұғыл  түрде  «түзеу»  үшін  туабітті 

шопандарды  шахтерлерге  немесе  металлургтерге 

айналдырмақ болды. Ұлты славян адамның қаншасы 

республикадан тыс жерлерге кеткені тәптіштеп есеп­

теліп, әрбір жағдайды тек қана «ұлтшылдардың тіміскі 

әрекеттері» деп түсіндіре бастады. Ал олар негізінен 

орыстілді  халқы  басым  облыстардан,  яғни  ұлттық 

сипаттағы қандай да болсын себептер ешбір пайда бол­

177

майтын жерлерден кеткен еді ғой. Алайда бұл фактінің 

өзі де идеологиялық науқанды ұйымдастырушылардың 

ешқайсысын селт еткізген жоқ. 

Қараңғы бөлмеден қара мысықты іздеу, әсіресе, ол 

онда жоқ болған кезде іздеу абырой әпермейтін іс екені 

бесенеден белгілі жәйт. Бірақ бұл оқиғаға орай ол тіптен 

де залалсыз емес-ті. Бүкіл осы идеологиялық дүрлікпе 

ұлтаралық қатынастарды тек шиеленістіре түсті, ұзақ 

жылдар  бойы  қалыпты,  тату  көршілік  жағдайында 

тұрып келген адамдарды бір-біріне: осының өзі ұлт­

шыл емес пе екен, шовинист емес пе екен деп сезіктене, 

күдіктене қарауға мәжбүр етті деп бүгінде барынша 

айқын айтуға болады. Екі бала төбелесіп қалса, ұлты 

кім екенін бірден анықтай бастайтын болды. Балқаш 

пен Қазақстан Магниткасы, Жезқазған мен Түрксіб, тың 

мен Байқоңыр – біздің шынайы достығымыздың ондаған 

және жүздеген басқа да материалдық дәлелдері бейне 

бір болмағандай еді. Абай мен Пушкиннің, Достоевский 

мен Уәлихановтың, Жұмабаев пен Горькийдің, Әуезов 

пен  Соболевтің,  Қастеев  пен  Хлудовтың,  Мүсірепов 

пен Брусиловскийдің есімдерімен байланысты біздің 

халықтарымыздың  аса  бай  рухани  бірлігі  бейне  бір 

болмағандай еді. 

Мұның бәрі, әрине, болған және бола бермек те, сон­

дықтан халықтың қаны мен тәніне сіңген, оның рухани 

және адамгершілік діліне айналған нәрселерді сызып 

тастауға қандай да болсын аппараттың шамасы жетуі 

екіталай. Дмитрий Снегин мен Иван Щеголихиннің, 

Герольд  Бельгер  мен  Александр  Гаркавецтің,  басқа 

да көптеген жазушылар мен ғалымдардың, мейлінше 

әртүрлі  ұлттар  өкілдерінің  қазақ  тілін  қандай  асқақ 

адамгершілік, шынайы интернационалдық тұрғыдан 

қорғап сөйлегендерін естеріңізге алыңыздаршы! 

178

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

Интернационализм біздің халқымыз ешқашан және 

ешбір  жағдайда  мансұқ  етпейтін  моральдық  игілік­

тердің  сапында  тұрғанына  мен  кәміл  сенемін.  Сон­

дықтан «қазақ ұлтшылдығы» деген жапсырмаға қарсы 

алғашқылардың бірі болып үн көтерген орыс ұлтының 

өкілдеріне бас иіп, тағзым етемін. 

Алайда  партия  жариялаған  демократиялық  нор­

малардың аяққа басылу фактілеріне қарсы жастардың 

әділ ашу-ызасы негізінде көрінеу бұзақылық пен жүген­

сіздіктің масыл өркендерінің тым тез, озық қарқынмен 

дерлік бой көрсетіп үлгергені де даусыз. 

Айдан  анық  нәрсеге  көзді  жұмып  қарамайықшы. 

Алаңға жиналғандармен ортақ тіл табысуға тырысқан 

үкімет мүшелері әлі мінберде тұрған кезде, қоғамдық 

тәртіпті қамтамасыз ететін милиция бөлімшелері әлі 

ешқандай әрекет жасамаған кезде, оларға тас лақты­

рылды. Күш қолдану туралы әлі сөз қозғалған жоқ-ты, 

бірақ  «жедел  жәрдем»  машиналары  жараланған 

милиционерлерді  ауруханалар  мен  госпитальдарға 

таси  бастады.  Сол  күндері  келтірілген  материалдық 

зиянның  кейбір  цифрларын  да  атап  айтуға  болады: 

10 автомобиль өртеліп, 152 автомобиль зақымдалды, 

студенттердің 13 жатақханасына, 5 оқу корпусына, 6 

сауда  және  қоғамдық  тамақтандыру  кәсіпорнына,  4 

әкімшілік  үйіне  әртүрлі  сипатта  нұқсан  келтірілді. 

Ойран  мен  қиратудан  болған  жиынтық  шығын  302 

мың 640 сом болды. Бұл ақиқат, одан ешқайда қашып 

құтыла алмайсың. 

Қазір құқық қорғау органдарының сол күндердегі 

әрекеттері жөнінде: күш қолдану заңды ма еді? – деп 

ой жүгірткісі келетіндер аз емес. Қанеки, олай болса, 

179

басқа сұрақтарға да жауап іздейік: егер құқық қорғау 

органдары адамдардың дүрлігуін тоқтатпаса не болар 

еді? Сірә, ешкімнің де: жағдайдың тізгіні уыстан шығып 

кетпес еді, оны экстремистер пайдалана алмас еді, құр­

бандар әлдеқайда көп болмас еді, ал тәртіпсіздіктер 

бүкіл қаланы, әйтпесе тіпті республиканы қамтып кет­

пес еді деп айтуға тәуекелі тұра қоймас. Солай болуы 

да мүмкін еді және тегінде, бейбіт демонстрацияның 

ұйымдастырушылары дүрліккен тобырға бақылауын 

уыстан шығарып алып, тізгін бұзақылар мен әпербақан­

дардың қолына көше бастаған кезде солай бола бастады 

да.  Сайып  келгенде,  құқық  қорғау  органдары  өзінің 

негізгі міндетін орындады – миллион халық тұратын 

қалада тәртіпті қамтамасыз етті және оқиғаның етек 

алып, ушыға түсуіне мүмкіндік бермеді. 

Арада уақыт өткеннен кейін көп адамдар сәуегей­

лік  жасау  ға  тырысып,  сонау  шиеленіскен  күндерде 

де жанжалдан шығудың басқа, неғұрлым адамгершіл 

жолдарын табуға болатын еді деп мәлімдеуде. Біздің 

бәріміздің де, былайша айтқанда, ақылымыз «түстен 

кейін» кіреді. Сол күндері екі жақтың да сындарлы диа­

лог жасау тәжірибесі болған жоқ, олар тоқырау жыл­

дарының таптаурын әдістерімен қимылдады. Мұның 

салдары  –  біреулер  тыйым  салу  мен  айқайға  көшті, 

екінші біреулер тас пен таяққа жармасты. 

Иә,  халық  1986  жылғы  желтоқсанда  халықтық 

өкіметпен  өздерінің  құқықтары  мен  проблемалары 

туралы сөйлескісі келді. Бірақ ол кезде бұл мәміленің 

сәті түспеді. Бүгінгі таңда жаңа демократиялық ойлау 

жүйесін  басшылыққа  ала  отырып,  бұл  жағдай  сұх­

батқа жалпы әзір еместігімізден, сол кезде бір-бірімізді 

түсініп, халық пен биліктің табиғи бірлігін пайымдауға 

180

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

жалпымыздың қабілетсіздігімізден болғанын ұғуымыз 

керек. 

Қайта  құру  біздің  бәрімізді  саяси  кемеңгерлікке, 

демократияға  үйретуде,  өткен  және  болып  жатқан 

оқиғаларды дұрыс түсіну қабілетін тәрбиелеуде. Респу­

бликада өкімет пен халықтың өзара түсіністікке, ынта 

мен  мақсаттың  бірлігіне  негізделген  жаңа  тұрпатты 

өзара  қатынастары  қалыптасып  жатқанын  ешкім 

де теріске шығара алмайды деп ойлаймын. Ендеше, 

осы  бірлікті  аялап  сақтайық,  оны  нығайтайық,  өйт­

кені  бұрынғы  қателіктердің  қайталанбауының,  шын 

халықтық мақсаттарға қол жеткізудің кепілі тек сонда 

ғана жатыр. 

Алайда  оқиғалардың  нақты  көрінісін  бұрмалауға 

тырысатын,  өздеріне  желбуаз  танымалдық  әкелетін 

митингілік  тәсілдерді  пайдаланып  жүрген  адамдар 

табылатынын барынша айқын айтуымыз керек. Олар 

күдікті даңғазалықпен, өткінші әсерге әдейі үміт артып, 

нақты адамдарға жазалау шараларын қолдануды талап 

етуде, ұлттық мүдделерге опасыздық жасаушыларды, 

зұлымдық  иелерін  және  басқа  кінәлілерді  іздеуде. 

Бұл күні кешегі, абыройдан жұрдай болған өктемшіл 

көзқарас  емей  немене?  Өзін  сөз  жүзінде  халықтың 

жоғын жоқтаушы, қайта құрудың көш бастаушысы деп 

жариялап, іс жүзінде қоғамдық санаға «жанға – жан» 

дейтін  жазалау  психологиясын  енгізуге,  қызметтен 

алуды, шығаруды, отставкаға жіберуді, яғни жазалау 

шараларын,  оның  үстіне  тиісінше  анық-қанығына 

бармастан жазалау шараларын қолдануды талап етуге 

шынымен-ақ бола ма? Мұндай жағдай біздің тарихы­

мызда болды және салынған жарақат осы кезге дейін 

сыздаумен келеді емес пе. 

181

Ал экономикасы мен мәдениеті барлық халықтар­

дың  еңбегімен  жасалатын  көпұлтты  Қазақстанның 

барша  тұрғындары  жайында  кім  ойламақ?  Егер 

Қазақстанның 39 % байырғы халқының ғана мүддесін 

қорғай бастап, ал қалған 61 %-ының ұлттық сезімдерін 

естен шығарып алсақ, біздің кім болғанымыз? Аста­

намыздың  халқы  жайында  да  осылай  деуге  болады. 

Қысқасы,  республиканың  барлық  тұрғындарының 

мүддесіне қамқорлық жасап, ұлттық белгісі бойынша 

ешкімді де кемсітпей, Қазақстан мен қазақ халқының 

ең өзекті проблемаларын басқа халықтармен бірлік, 

достық жағда йында ғана тиімді түрде шешуге бола­

тынына кәміл сенімдімін. 

Неліктен біз осы қайта-қайта желтоқсан оқиғала­

рына айналып соға береміз? Әлде жастардың басқа да 

экономикалық, әлеуметтік, саяси проблемалары аз ба? 

Республика өмірін демократиялық жағынан қайта құру 

жөнінде орасан зор жұмыс күтіп тұр. 

Бастың бірікпеуі, топшылдық, екі жақты бір-біріне 

айдап салу, қоғамдық пікірді сыбыстармен, сүреңсіз 

перспективамен шошыту – жалған шындық іздеушілер 

үшін  нәрлі  орта  екені  айдан  анық.  Ең  жексұрыны  – 

популистер соншалық көп айтатын және сөздің майын 

тамызып айтатын халық олар үшін өздерінің қарақан 

басының  мақсаттарына  жету  мен  арам  пиғылдарын 

қанағаттандырудың қосымша материалы ғана, құралы 

ғана болып табылатынында. 

Сонымен  бірге,  қазақстандықтардың  тыныштығы 

үшін,  олардың  қалыпты,  қауіпсіз  өмір  сүруі  үшін 

өкімет  орындары  осы  тыныштық  пен  қауіпсіздікке 

қастандық  жасаушыларға,  демократия  жағдайында 

өздеріне бәріне де рұқсат етілген деп ойлаушыларға заң 

182

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

шеңберінде шаралар қолдануға тиіс екенін барынша 

айқын айтпақпын. Иә, дәл солай! Біздің қоғамда заң 

тыйым салмаған, интернационалдық сенімдерге қайшы 

келмейтін нәрселерге ғана рұқсат етілген. 

Қазақстан  Компартиясының  Орталық  Комитеті 

интернационализм тұғырнамасында тұр және батыл 

тұратын болады. Қоғамдық өмір мен партия тұрмысы­

ның әртүрлі салаларындағы біздің нақты қызметіміздің 

көптеген мысалдары осыған дәлел бола алады. Бұл әрі 

тілдер  туралы  заңның  қабылдануы,  әрі  Кеңестердің 

сайлауы,  әрі  кадр  мәселелерінің  шешілуі  –  барлық 

жерде, әрбір үлкенді-кішілі істе біз республика халқы­

ның көп ұлтты екенін асқан жауапкершілікпен ескеріп 

отырамыз. 

Осындай көзқарас кез келген қоғамдық, оның ішінде 

бейресми ұйымның қызметінде айнымас ережеге айна­

луын қалаймын. Шын мәніндегі интернационализм не 

арқылы тексеріледі? Басқа халыққа, оның мұң-мұқтажы 

мен  ой-арманына  қалай  қарайтыныңмен  ғана  тек­

серіледі. Белгілі бір қозғалыстың шын мәніндегі мақсат­

тарына қол жеткізу тәсілі басқа халықтың құқықтары 

мен  мүдделерін  аяққа  басу  болса,  ұлттық  ой-санаға 

сілтеме жасаудың ешқайсысы да бұл мақсаттарды бүр­

кемелеуге көмектесе алмайды. 

Сонымен бірге, мен желтоқсан оқиғаларына байла­

нысты барлық мәселелердің толық, дәл және түсінікті 

етіп анықталуына екі қолымды бірдей көтеріп дауыс 

беремін. Оларға қатысқан адамдар жөніндегі көптеген 

қиғаштықтардың  жойылғаны  сіздерге  мәлім:  қазіргі 

кезде бас бостандығынан айырылып сотталған 82 адам­

ның 70-тен астамы босатылды, жоғары оқу орындары 

мен техникумдардан шығарылған 228 студенттің 173-і 

183

қайта алынды. Басқа да цифрлар бар, оларды мұқият 

тексеру керек. 

Алайда  жауапсыз  қалып  отырған  сұрақтар  бар, 

олардың  көпшілігін  республиканың  қоғамдық  және 

бейресми ұйымдары қойған болатын. Жуырда мен осы 

ұйымдардың өкілдерімен кездестім, біздің арамызда 

айтарлықтай ұзақ сындарлы әңгіме қозғалды. Және біз 

ортақ пікірге келгенімізді айтуға тиіспін. 

Атап айтқанда, Қазақстан Компартиясы Орталық 

Комитетінің Бюросы қазақ халқы ұлтшыл деп орынсыз 

және намысқа тиетіндей айыпталды деген позицияға 

толық қосылады, бұл айыптау КОКП Орталық Коми­

тетінің белгілі қаулысында айтылған болатын. Сіздер 

бұл туралы білесіздер, бірақ тағы да қайталап айтамын: 

республика Компартиясының Орталық Комитеті де, 

Жоғарғы Кеңесі де КОКП Орталық Комитетіне қаулы­

ның осы және басқа да кейбір қағидаларын қайта қарау 

жөнінде үзілді-кесілді өтініш айтты. КОКП Орталық 

Комитетінің Саяси Бюросы біздің үнімізді естіп қана 

қоймай, сонымен қатар, оған қолдау білдірді, ол бұл 

мәселені өз мәжілісінің күн тәртібіне қояды. 

Біз Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының тәуел­

сіз комиссиясын құруды, оған қоғамдық және бейресми 

ұйымдардың  өкілдерін  кіргізуді  жақтаймыз.  Оның 

үстіне осы комиссияда жұмыс істеу үшін өз іс-қимыл­

дарына қандай да болсын қысым жасалмайтын тәуел­

сіз прокурор бөлу жөнінде КСРО Прокуратурасының 

басшылығымен уағдаластық бар. 

Біз желтоқсандағы оқиғаларға белгілі бір адамдар­

дың қатысқан фактілері бойынша қозғалған әрбір дерлік 

сот ісіне тағы да қайта оралуды жақтаймыз. Әркімнің 

қаншалықты  кінәлі  екеніне  қайтадан,  ендігі  жерде 

184

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

демократияның жеңіп алынған тұрғысынан баға беру 

қажет және егер ол кінә қайта құру ұғымдарына сай 

келмейтін болса, толық ақтау, сотталды деген масқара 

таңбаны олардан алып тастау қажет. Әлбетте, мұның 

қылмысты жаза қолданылатын қылмыс жасағандарға 

қатысы жоқ. 

Біз Алматы азаматтарының демократиялық тілегін 

орындап, қаланың орталық бөлігінде митингілер мен 

жиналыстар үшін тұрақты орын бөлуді жақтаймыз. 

Мұның өзі қоғамдық сана-сезімнің бүгінгі деңгейіне сай 

келетін болады, бұқараның саясатқа неғұрлым кеңінен 

қамтылуына жәрдемдеседі деп ойлаймын. Бірақ тағы 

да  атап  көрсеткім  келеді:  бәрі  қолданылып  отырған 

заң  аясында  өткізілуге  тиіс.  Бұл  мәселеде  ешқандай 

екіұшты  пікір  болуы  мүмкін  емес.  Митингілер  мен 

жиналыстарды ұйымдастырушылар қоғамдық тәртіп 

үшін жауап беруге міндетті. 

Демократияландыру  –  еш  нәрсемен  салыстыруға 

келмейтін орасан зор игілік. Бірақ, сонымен бірге, ол – 

орасан зор және еш нәрсемен салыстыруға болмайтын 

жауапкершілік те. Халық бәрінен де екі қырсықтан – 

анархия мен озбырлықтан қорқады деп тегін айтылмаса 

керек. Ал демократия сол екі қырсықтың нақ ортасында 

тұр. Солардың біріне қарай сырғып кетпеу үшін – ал 

қазір, біздің демократизміміздің алғашқы және пәлен­

дей сенімді емес қадамдары кезінде, осылай болуы өте 

оңай – тексерілген, салмақталған, жауапкершілік пен 

тәртіпке негізделген іс-қимылдар ерекше керек. 

Күшті саясаттың мұраты – мейірімсіздік пен егесу 

емес, келісім мен ынтымақ. Ал солай болса, оларды бір­

лесіп жақтап, бірлесіп қорғайтын болайық. Ең алдымен 

185

– қоғамның және қайта құрудың игілігі үшін нақты, 

мүдделі және тәртіпті еңбекпен қорғайтын болайық. 

Келіңіздер, ашық айтысайық, өз ұстанымдарымызды 

дәлелді түрде қорғайық. Сонымен бірге, қарсыласта­

рымыздың дәлелдеріне мұқият құлақ асып, басқаның 

пікірін құрметтейтін болайық. Тек осылай еткенде ғана 

пікірлердің сан алуандығы өз жемісін беріп, қоғамның 

түрлі әлеуметтік жіктерінің мүдделері мен талпыныс-

тарын ескеретін және біріктіретін бірыңғай тұғырнама 

әзірлеуге мүмкіндік туғызатын болады. 

186

I  ТОМ. – 1989–

–

1991 

жүктеу/скачать 2,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: