Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| Функционалды жшжымалық, немесе лабильділік, деп ұлпада дара
қозу тітіркенісінің пайда болып жөне басылып (аяқталып) үлгеру шапшандыгын айтады. Қозу толқынының үзақтыгы толық (абсолюта) рефрактерліктің созылу мерзіміне төуелді болады жөне ол ұлпадагы физиологиялық жөне биохимиялық процестердің шапшандыгын, қар- қындылыгын бейнелейді. Сондықтан жеке қозу толқынын тудыра- тын процестер негұрлым шапшаң жүрсе, согүрлым лабильділік жо- гары болады, демек үлпада белгілі мерзім ішінде туындап жөне өшіп үлгеретін қозу толқынының саны көп болады. Лабильділік 1 с ішінде тітіркендіруге жауап ретіне пайда болып үлгеретін қозу толқынының санымен өлшенеді. Лабильдік тірі құрылымның физиологиялық күйіне байланысты құбылып отырады. Әрекет үстінде лабильділіктің бастапқы деңгейімен салыстырганда жотарьшай немесе төмендей өзгеруін А.А. Ухтомский ыргақ игеру деп ататан. Ы ртақ игеру организмнің жеке мүшелері қызметінің арасындагы үйлесімдіктің негізі болып табылады. Үлпа өрекеті үшін тиімді тітіркендіру ыргатын оптимальды ыргақ деп атай- ды. Үлпаны мұндай ыргақпен тітіркендіргенде өрбір жаңа тітіркеніс рефрактерліктің экзальтация (лепілдеу) кезеңіңде туындайды да, мықты жауап реакция тудырады. Тітіркендіргіш жиілілігі оптимальды ыргақтан асып кетсе, тірі құрылымның жауап реакциясы нашарлайды. Тітіркендірудің мүндай ыргатын пессимумдік ыргақ деп атайды. Пессимум - тітіркендіру жиілігі лабильділік шегінен асып кеткенде байқалады. Мүндай жагдайда бірінші тітіркендіргіш өсерімен үлпа қозады да, келесі тітіркендіргіш өсері оның толық рефрактерлік күйге өткен кезімен сөйкес келеді. Сондықтан келесі тітіркендіргіштерге жауап қайтарылмай, рефрак- терлік күй терендей түседі. Осыдан жиі ыргақты тітіркендіргіштер ұлпаньщ лабильділігін төмендете түседі де, қозу процесі емес, керісін- ше, тежелуді тудырады. Оптимум жөне пессимум қүбылыстары барлық ұлпаларта төн жал- пы биологиялық қасиет. Бапты (оптимальды) тітіркендіру ұлпалар 201 реакциясына жағымды ықпал жасаса, күші, жиілілігі, эсер мерзімі шекпен артып кеткен тітіркендіргіштер жеткіліксіз (пессимальды) реакциялар тудырады. 209-сүрақ. Қозу процесінің дамуына қандай ерекшеліктер тән жэне оның қандай даму сатылары болады? Ұлпаларда пайда болатын қозу процесі түтасқан, толассыз жүретін құбылыс емес, ол үздік-үздік, белгілі бір ырғақпен туындап отыра- тын процесс. Оның себебі тітіркеністің пайда болып, дамуы кезінде үлпалардың қозғыш тық қасиетінде сатылы өзгерістер байқалады. Үлпадағы үйексіздену (деполяризация) нөтижесінде шектеулі қозу пайда болған кезде аз мерзімге қозғыштық жоғарылайды. Ш ектел- ген қозу таралатын қозуға айналғанда, натрий иондары торша ішіне көп мөлшерде еніп кетеді де, өрекет потенциалының шыңы (спайк) туындайды. Осы сөтге үлпаның қозғьпшығы күрт төмендейді, оньщ тітіркендіруге сезімталдығы жоғалады, қосымша тітіркендіруге жауап реак ц и я болмайды . Қ озуды ң дам уы ны ң бүл саты сы н толық (абсолюттік) рефрактерлік саты дейді. Абсолютгік рефрактерлік саты өрекет потенциалының өрлеу кезімен сөйкес келеді де, жылы қанды жануарл ардың миелинді нерв талшықтарында 0,5-1 мс, бұлшық етге - 2,5-3 мс, ал жүрек еттерінде - 300-400 мс уақытқа созылады. Қозудың осы сатысынан кейін үлпалардың қозғыштығы біртіндеп бастапқы қалпына келеді - салыстырмалы рефрактерлік саты баста- лады. Ол керіүйектену (реполяризациямен) - өрекет потенциалы шыңыньщ төмендеп, оның іздік үйексізденуге айналған кезеңімен сөйкес келеді. Бұл саты нерв талшықтарыңца 1-10 мс, ал ет талшық- тарында - 30 мс дейін созылады. Осыдан соң экзальтация сатысы деп аталатын қозғыштықтың жоғарылау кезеңі басталады. Мерзім жағынан бүл кезең іздік үйексізденудің соңымен сөйкес келеді. Экзальтация сатысының ұзақтығы нервте — 20 мс, бүлш ы қ етте - 50 мс шамасында. Экзальтация сатысынан соң субнормалы саты басталады, ол іздік гиперүйектенумен сөйкес келеді. Бүл кезенде үлпалар қозғыштығы тыныштық сатысымен салыстырғанда төменірек болады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|