Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| денешіктері, қысымды Фаттер-Паччини денешіктері, ал ауырсыну
өсерін эпидермистің сыртқы қабатында орналасқан жалаңаш нерв уштары қабылдайды. Тері тітіркенісін түйсіну әр түрлі өткізгіш жол арқылы атқарыла- ды. Жанасу мен қысымды қабылдайтын рецепциялық торшалар тал- шықтары жұлынның дорсальдық бағандары бойымен еш жерде үзілместен сопақша мига барады. Осы жерден екінші нейрон тал- шықтары импульстерді таламусқа жеткізеді. Ауырсынту жөне темпе- ратуралық өсерлерді қабылдайтын рецепциялық торшалар өсінділері импульсті жұльшның дорсальдық мүйізіне жеткізеді. Осы жерде ор- наласқан екінші нейрон өсінділері жұлын деңгейінде айқасқаннан кейін импульстерді таламусқа береді. Таламустан тері рецепторлары- нан келген импульстер үлкен ми жарты шарлары қыртысының қоз- ғағьпп аймақтарына жіберіледі. Теріде рецепторлар біркелкі таралмаған. Оның 1 см ауданында 12-13 суық сезгіш, 1-2 жылу сезгіш нүкте болады. 299-сурақ. Проприорецепция деген не? Жоғары сатыда дамыған организмдер өз денесінің жағдайы жайлы ақпараттарды дене тұлғасында, қол-аяқтарда орналасқан соматосен- сорлық рецепторлар арқылы алып отырады. Бұл рецепторлар тобын жанасу, ауырсыну, температуралық және проприорецепторлар қүрай- ды. Проприорецепторлар бүлш ық еттің үрш ы қ төрізді бүйірлі тор- шаларынан, сіңірдегі Гольджи органдарынан, буын қаптары мен бай- ламдарының рецепторларынан тұрады. Осы проприорецепторлар қызметінің нөтижесінде дененің жеке бөлімдерінің екпінді жөне баяу қимылдары сезініліп, қимыл-өрекет үйлесгіріледі. 289 цщуццущц і ш ш ш а Уіервпн, шорырлы Гамма- ^ тары Альфа м отопейрои/ / 'аймак, нервтік, шимак,ты ^шы мотомеирондар / дар е ІшммақУ* / / I _ /— Эшкі ш^йкелін талшық С ыртқъі ш ц й к е л ік талшмК| 5 8 -сурет . Бұлшық еттің ұршықты торшасы жөне оның жүйкелену принципі. Сіңір рецепторлары жеке-жеке жіңішке сіңір талшықтарын орап жататын афферентгік нерв үпггары. Буын рецепторлары — жалаңаш, немесе қабықшалы, нерв ұштарынан қүралады. Сіңір рецепторлары бүлш ы қ етгің ширығу, кернелу деңгейін, ал буын рецепторлары - буын қабының керілу деңгейінің екпінін сезінеді. Бұлш ық еттің ұрш ық тәрізді торшаларына күрделі қүрылым төн. Әрбір үрш ы қ төрізді торша бірнеше интрафузальдық (бүйірлі) тал- шықтан тұрады. Олар жақсы маманданған, сырт жағынан қабықша- мен қапталған жіңішке ет талшықтары болып табылады. Бұл тал- шықтар қимыл-өрекетті қамтамасыз ететін негізгі — экстрафузаль- ды қ, - ет талшықтарына қатарласа орналасып, олардың перимизиу- мына - дөнекер үлпамен біріккен ұшына, - бекиді. Үршықтьщ ортаңғы, жиырылмайтын сезімтал бөлігінде нерв үигга- ры ядро қабына оралып, аннулоспиральдық құрылым (шумақ) түзеді (58-сурет). Оны негізгі (бастапқы) афференттік нерв үштары дейді. Осы “негізгі афференттің” екі шетінде талш ық ұшына қарай жүйке талшықтары шоғырлана аяқталады. Бұл шоғырды “қосалқы”, немесе “екінші афферент” , деп атайды. Аталған екінші қүрылымның қозу табалдырығы жоғары, сондықтан оны ң буындағы динамикалық өрістерге сезімтаддығы томен болады. И нтрафузальдық талш ықтарды ж үлы нны ң майда гамма-мото- нейрондары , ал экстрафузальды қ талш ықтарды - ірі альфа - мо- тонейрондары жүйкелендіреді. И нтрафузальдық талш ы қтар өте өлсіз жиырылады, сонды қтан олар бүкіл бұлш ы қ ет қызметіне эсер ете алмайды. Гамма-мотонейрондардан келген импульстер ин- трафузальдық талшықтардың ортаңғы сезімтал аймағыньщ ширы- ғуын, дем ек үрш ы қты ң керілуге сезімталдығын, реттейді. Әркез 290 гамма-мотонейрондар белсенділігі артқанда альфа-мотонейрондар белсенділігі де өзгереді. Проприорецепторлар “ет сезімін” қамтамасыз етеді. Бүл рецеп- торларға бейімделу құбылысы жат, осымен байланысты қимыл тал- дағышы дененің кеңістіктегі жағдайы, бұлшық етгің жиырылу деңгейі, сіңірдің созылу, кершу дөрежесі жайлы ақпаратгарды толассыз алып отырады. Осьшың нөтижесінде дене кейпіндегі болмашы өзгерістердің өзі сезіліп, реакция тудырады. Дененіңж еке мүшелерінің кеңістіктегі күйі жайлы сезімді И .М .- Сеченов “көмескі сезім ”деп атаған, өйткені проприорецепторлардың қозуы нөтижесінде тек көмескі, жалпылама түйсік іуындайды. Бірақ осы түйсіктің өзі тас қараңғыда кез келген кейіпті қабылдауға, мак- сатты рефлекстерді атқаруға, дененің қажетгі бөлігін (құлақ, тұмсық т.б.) дөл қасуға т.с.с. өрекетгер атқаруға мүмкіндік береді. Соматосенсорлық рецепторлардан орталыққа бағытгалған импуль стер ОЖЖ—нің кез келген бөлімінде эфферентгік жолга бұрылып кетуі мүмкін. Осымен байланысты атқарылатын қимыл-өрекет си- паты афференттік импульстер көтерілген, олар қабылданған қүры - лымның функциональдық маңызына сөйкес болады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|