Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 87-сурақ. Тыныс алу аппараты қалай дамыган? Тыныс алудың
қандай түрлері болады? Тыныс алу жүйесі жануарлар дүниесінің даму жолында өр түрлі өзгерістерден өтеді. Бұл өзгерістер тіршілік ортасының жағдайлары- мен байланысты болады. Суда тіршілік ететін қарапайым организм- дерде (бір торшалы жөне төменгі сатьщағы көп торшалы) арнаулы тыныс мүшелері болмайды. Суда еріген отгегіні олар денесін қапта- ған қабы қш а арқылы сіңіреді. Тыныс алудың мүндай түрін диффу- зиялы тыныс алу деп атайды. Жануарлар организмінің күрделенуімен байланысты олардың ж үтқынш ақ қуысы қабырғаларында желбезек сандаулары пайда бо лады да, желбезекпен тыныс any түрі қалыптасады. Ауыз қуысынан жүтылған су осы желбезек сандаулары арқылы жүтқыншақтан сырт- қ а өтіп, тыныс алу аппараты - желбезекпен жанасады. Суда еріген оттегі желбезектің ж үқа қабырғаларындағы қан тамырлары арқылы сіңеді, ал қан қүрамындағы көмір қы ш қы л газы, керісінше, суға бөлінеді. Желбезекте қарсы ағын принципі (балықтарда) орын ала- ды, сондықтан судағы отгегі тиімді пайдаланылады. Тіршілікгің қүрлыққа ауысуына байланысты атмосфералық ауамен тыныс алуға бейімделген газ алмасудың бірнеше түрі қалыптасады. М ысалы, омыртқасыздарда - кеңірдек, хордалыларда - өкпе, кейбір қүрттар мен насеком личинкаларында - дене жабыны, жүмыр қүрггар- да - ішек арқылы тыныс алу механизмдері дамиды. Кейбір жағдайда дене жабыны (тері) арқылы тыныстау механизмі арнаулы тыныс алу мүшелері пайда болған жануарларда да сақталады. Мысалы, жел безек аппараты дамыган жылан балықтар өздеріне қажет оттегінің 60 пайызын, ал өкпе пайда болган бақалар - 50 пайызын тері арқы- лы қабылдайды. Өкпенің тыныстық беткейі дене қуысында орналасады да, ол кебірсуден сақталады. Өйткені газ алмасу процесі дұрыс жүру үшін ауаның дымқыл болуы қажет. Өкпенің екі турі болады - диффузиялық жөне желдетпелі. Оның алғашқы түрінде газ алмасу диффузия арқылы атқарылады. Мұндай 72 өкпелер ш ағын ж өндіктерде (өкп елі м оллю скалар, ш аяндар, өрмекшілер) кездеседі. Желдетпелі өкпе қүрлықты мекендейтін омырт- қалыларда болады. 88-сурақ. Сыртқы тыныс қалай атқарылады, оның қандай кезеңдері болады? Сүт қоректі жануарлар өкпесі бронхы мен альвеола тарамдарынан түзілген паренхимадан жөне олардың арасындағы дөнекер ұлпалы құрылым - стромадан (төсеніштен) тұрады. Строма арқылы өкпе паренхимасына қан мен лимфа тамырлары жөне жүйке талшықтары өтеді. Бүл мүшеде ет талшықтары болмайды, соңдықтан өкпе өз бетінше керіліп - сола алмайды. Осымен байланысты эволюциялық даму процесі барысьвнда өкпенің ырықсыз желдетілу механизмі қалыптасқан. Тыныс алу механизмі алма кезек ауысып отыратын дем алу жөне дем шыгару кезендерінен түрады. Тыныс алудың мүндай түрі тыныс аппаратында жогары ылғалдық сақтау мүқтаждығынан туған, себебі ауаның құрғақтығы газ алмасу процесін шектейтін фактордың бірі. Осымен байланысты адам мен жогары сатыдағы жануарларда газ ал масу беткейі сыртқы ортамен жанаспай, дененің ішінде орналасады. Өкпе альвеолары көкірек қуысы қимы лдары ның арқасы нда желдетіледі. Дем алу (инспирация) арнаулы тыныс алдыратын етгердің - инспираторлардьщ (көк ет, сыртқы қабырға аралық етгер, шеміршек аралық еттер, қабырға көтергіш еттер, төс - бұғаналық еміздікше етгер т.б.) жиырылуының арқасында көкірек қуысының ені мен тұрқының кеңеюінің өсерінен жүреді. Аталған еттердің жиырылуы- ның салдарьшан құрсақ ағзалары кейін (томен) ыгысып, қабырғалар керіле көтеріледі. Көкірек қимылына сөйкес өкпе де керіліп, оның ішіндегі ауа сиреп, қысым атмосфералық қысымнан сынап бағана- сымен 1 -3 мм-ге төмендейді де, сыртқы ортадан ауа өкпеге сорыла- ды. Тыныс етгері босаңсыған кезде көкірек қуысы тарылып, өкпедегі ауа сығылады да, дем шыгарылады. Дем ш ы ққан соң аз уақытқа үзіліс (тыным) байқалады. Тыныс жиілеп, тереңдеген кезде дем шыгару жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|