Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| рециялау) жөне инкрециялау (биологиялық белсенді заттар - гормондар
бт у) қызметгері. Секрециялау қызметі ас қорыту жолына түрлі сөлдер бөлетін бездердің жүмысына байланысты. Мысалы, сілекей бездері - сілекей, қарын бездері - қары н сөлі мен шырыш, ұйқы безі - ұйқы безі сөлін, бауыр - өт, іш ек бездері (Либеркюн жөне Бруннер бездері) - іш ек сөлін бөледі. Ac қорыту сөлдері организм қабылдаған қорекгі бөктіріп, құрамындағы ферменттердің, қышқылдардың, сілтілердің өсерімен оларды қорытады, ыдыратады. Ac қорыту жолының қимылдау қызметі қарын мен ішек қабырғала- рындағы етгі қабаттың әрекетіне байланысты. Бұл еттердің жиыры- льШд босаңсуы қабылданған қоректің шайқалып, ас қорьпу сөлдерімен жақсы араласуына, ас қорыту жолымен жьиіжуына мүмкіндік береді. Ac қорыту жолының сіңіру қызметі оның кілегей қабығының құры- лымдық жөне қызмет ерекшеліктеріне байланысты. Кілегей қабық ерекше биологиялық мембрана қызметін атқарып, ішек-қарын қуысы- нан қан мен лимфаға судың, минералды тұздардьщ, дәрмендөрілердің жөне белоктардың, көмірсулардың, майлардың ыдырау өнімдерінің өтуін ретгеп отырады. Ac қорыту мүшелері организмге қажетсіз кейбір заттарды бөлу (экскрециялау) процесіне де қатысады. Олар қан құрамынан өз қуысы- на зат алмасу кезінде түзілген қажетсіз өнімдерді өткізіп, денеден бөліп шығаруга жөрдемдеседі. Ішек-қарын қуысына зат алмасу өнімдері түрлі сөлдер құрамында немесе транссудация (жалқаяқтау) процесі нөтижесінде бөлінеді. Ac қорыту мүшелеріне инкрециялау қызметі де төн. Іш ек-қарын жолының кілегейлі қабығыңдағы арнаулы эңцокриндік торшалар түрлі биологиялық белсенді полипептидтер (гастрин, секретин, виллики- нин т.б.) бөледі. Олар осы жүйенің қимылдау, секрециялау жөне басқа да қызметгерін реттеуге қатысады. 105-сурақ. Ac қорыту аппараты қалай дамыган? Бір торшалы қарапайым жөндіктерде арнаулы ас қорыту аппара ты болмайды. Қоректі қабылдау, оны ыдырату жөне сіңіру торша цитоплазмасы арқылы жүзеге асырылады, демек, ас қорыту цитоп лазма ішінде жүреді. 86 Көп торшалы организмдерде өр түрлі қызмет атқаруға бейімделген арнаулы торшалар пайда болады. Ішекқуыстыларда, мысалы гидрада, ас қорьггу ағзалары болмайды. Оның ауыз тесігі арқылы дене қуысына түскен қорек дененің ііпкі қабатын астарлайтын энтодерма торшала- рының қатысуымен қорьггылады. Қорьпылмаган қорек қалдығы қай- тадан ауыз тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Төменгі сатыдағы қүрттардың ас қорыту түтігі ауыз тесігінен ба- сталып, алдыңғы жөне ортаңғы ішектерге бөлінеді. Алдыңғы ішек эктодермадан пайда болады, ол қоректі қарбу жөне жұту сияқты қызметтерді жүзеге асырады. Ал, қоректің қорытылуы мен сіңірілуі энтодермадан дамыған ортаңғы ішекте жүреді. Жоғары сатыдағы құртгардың денесінде сощ ы қуыстың (целома) дамуы мен байланы сты ас қоры ту түтігі ө зін қ о р ш аған дене бөліктерінен оқшауланып, онда кірер (алғы) жөне шығар (артқы) тесіктер пайда болады. Сонымен қатар ас қорыту түтігі алдыңғы, ортаңғы жөне артқы бөлімдерге бөлінеді. Хордалыларда, мысалы ланцетникте, ауыз қуысы жүтқыншақтан көлденең інымылдық арқылы бөлінеді. Ж үтқьпшіаққа көптеген жел- безек саңлаулары ашылады. Ортаңғы іш ек қабырғасында бауыр төмпегі айқы н көрінеді. Артқы тесік қүйры қты ң алдьщғы жағында орналасады. Балықтардың ауыз-жұтқыншақ бөлігі көп өзгеріске үшырайды. Алдыңғы іш ек түтікше мүшелер - өңеш пен қарынға бөлінеді. Ор- таңғы ішек жетілген бауыр мен ұйқы бездерінің пайда болуымен сипатталады. Артқы немесе то қ ішекте қоры ты лған қоректік зат тар уақытша жиналып, сіңіріледі де, азы қты ң қорытылмаған қал- дығынан нөжіс қүралы п, артқы тесік арқылы ол сы ртқа шығары- лады. Т оқ іш ектің артқы тесікпен біткен соңғы бөлігі саңгуырга жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|