Несіпбаев Т., Исхан Қ. Ж., Несіпбаева А.Қ. ҚҰс физиологиясы
–тарау. Орталық жүйке жүйесінің салалық физиологиясы
жүктеу/скачать 0,92 Mb.
|
Ðан жÑйеÑÑ ÑизиологиÑÑÑ-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Жұлынның құрылысы мен қызметі.
| 13–тарау. Орталық жүйке жүйесінің салалық физиологиясы
Орталық жүйке жүйесі жұлын мен мидан құралатынын айтып өттік. Қызметі тұрғысынан оны жеке бөлімдерге бөлу шартты нәрсе, себебі ол біртұтас құрылым. Организмнің түрлі әсерлерге жауабы бүкіл ОЖЖ-ің үйлесімді қызметінің нәтижесінде атқарылады. Орталық жүйке жүйесінің қызметін қамтамасыз ететін жалпы ортақ механизмдер мен принциптердің болуына қарамастан, оның әрбір жеке бөлімдеріне тән өзіндік функциялық ерекшеліктер болады. Сондықтан қалыпты жағдайда ОЖЖ-ің жеке-жеке бөлімдері организмнің белгілі бір әрекетін реттейтін құрылымдарға айналады. Жұлынның құрылысы мен қызметі. Жұлын филогенездік тұрғыдан орталық жүйке жүйесінің ең ерте пайда болған көне бөлімі. Ол омыртқа өзегінде орналасқан ақ ызба бау тәрізді зат. Жұлынның ортасынан сұйыққа толы жіңішке жұлын өзегі өтеді. Жұлынның үстіңгі және астыңғы жағында оны бойлай терең сайлар созылып жатады. Осы сайлар арқылы жұлын оң және сол жақ жарты бөліктерге бөлінеді (20-сурет). 20- сурет.Жұлынның құрылымы: 1- Төменгі және 2- жоғарғы түбіршіктер; 3- жоғарғы мүйіз; 4- жұлын өзегі; 5- жоғарғы және 6- бүйір бағандар; 7- Жұлын түйіні; 8- жұлын нерві; 9- төменгі баған. Жұлынның көлденең қиындысында ақ және сұр зат байқалады. Сұр зат пішіні жағынан қанатын жайған көбелекке ұқсас. Ол жұлынның ортаңғы бөлігінде орналасқан торшалар жиынтығы болып табылады. Ақ зат жұлын массасының шет жағында сұр затты қоршай орналасады. Ол жұлын түйінінде және сұр затта орналасқан нейрондар аксонынан - үлпекті жүйке талшықтарынан құралған. Ақ зат белгілі қызмет атқаратын талшықтар бағанына немесе шоғырына бөлінеді. Бір бағандар (тіндер) жұлын түйіндерінің орталыққа тепкіш талшықтарынан құралады да, қозуды жұлын түйінінен жұлынның алдыңғы сегменттеріне немесе миға жеткізеді. Бұл құрылым жұлынның өрлеу немесе жоғарылау жолы деп аталады. Енді бір бағандар қозуды ми мен жұлынның алдыңғы сегменттерінен жұлынның астыңғы (вентральды) мүйізінде орналасқан қозғағыш нейрондарға жеткізетін талшықтардан құралады, оларды ылдилау немесе төмендеу жолдары деп атайды. Жұлын жеке-жеке сегменттерден және олармен біте байланысқан екі үстіңгі (дорзальды) және екі астыңғы (вентральды) түбірлерден құралған ерекше орган. Үстіңгі түбір арқылы аралық немесе қозғағыш нейрондармен жалғасқан орталыққа тепкіш жүйке талшықтары өтеді. Ал астыңғы түбір вентральды мүйізде орналасқан қозғағыш нейрондар аксонынан құралады. Сондықтан үстіңгі түбірді қиып тастағанда сезімталдықтың жойылатынын, ал астыңғы түбірді қиғанда - қимыл әрекетінің бұзылаты анықталған. Жұлын рефлекстік және өткізгіштік қызмет атқарады. Жұлында көптеген сомалық (тәндік) және вегетативтік рефлекстер доғасы тұйықталады. Осының нәтижесінде жұлын көптеген рефлекстерді атқаруға қатысады. Жұлынның әртүрлі бөліктерінде (мойын, кеуде, бел) бас, мойын, дене тұлғасы, қанат пен аяқ еттері қызметін, дене қимылын реттейтін орталықтар орналасқан. Сонымен қатар жұлынның көкіректік бөлігінде көз қарашығын кеңейтетін, қан тамырларын тарылтатын, ас қорыту жолының және басқа ішкі мүшелер әрекетін реттейтін вегетативтік орталықтар, ал құйымшақ бөлімінде - нәжіс шығару, зәр шығару және жыныстық рефлекстер орталығы орын тебеді. Жұлыннан біраз парасимпатикалық және барлық симпатикалық жүйкелер басталады. Осының нәтижесінде жұлын ішкі ағзаларда жүретін процестерді - тамырлар тонусын, ұлпалық зат алмасуды реттеуге қатысады. Жалпы жұлынның қатысуымен қорғаныстық рефлекстер, кереғар еттер рефлекстері, керілу рефлексі, висцеромоторлық, вегетативтік рефлекстер атқарылады. Рефлекстік қызметпен қатар жұлынның импульстерді өткізу қызметінің маңызы зор. Бұл жүйке талшықтарынан құралған ақ заттың өткізгіш жолдарының қатысуымен атқарылады. Өткізгіш жол деп құрылысы мен қызметі жағынан біртекті жүйке талшықтарының топтарын айтады. Олар жұлынды мимен және жұлынның әртүрлі бөліктерін бір-бірімен жалғастырады. Қызмет ерекшеліктеріне қарай жүйке талшықтары жалғастырғыш (ассоциативтік), көлденең ұластырғыш (комиссуральдық) және проекциялық (афференттік және эфференттік) болып бөлінеді. Ассоциативтік талшықтар жұлынның жеке сегменттерін де бір-бірімен байланыстырады. Комиссуральдық талшықтар жұлынның қызметі бірдей симметриялы, қарама-қарсы бөліктерін бір-бірімен байланыстырады. Орталыққа тепкіш өткізгіш жолдар сыртқы немесе ішкі орта әсерін қабылдайтын рецепторлардан импульстерді мидың әртүрлі құрылымдарына жеткізеді. Төмендеу, немесе орталықтан тепкіш өткізгіш жолдар ОЖЖ-ің жоғарғы бөліктерін жұлынның эффекторлық нейрондарымен байланыстырады. Жұлын зақымданса оның рефлекстік және өткізгіштік қызметтері бұзылады. жүктеу/скачать 0,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|