«ӨСІМДІКТЕР АНАТОМИЯСЫ МЕН МОРФОЛОГИЯСЫ» ПӘНІН ОҚЫТУДА БОЛАШАҚ БИОЛОГИЯ МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

«ӨСІМДІКТЕР АНАТОМИЯСЫ МЕН МОРФОЛОГИЯСЫ» ПӘНІН ОҚЫТУДА БОЛАШАҚ БИОЛОГИЯ МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

1. 
   «Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы» пәнін оқытуда болашақ биология мұғалімдерінің инновациялық ойлауын қалыптастырудың құрылымдық-мaзмұндық моделі
   

Аталмыш бөлімде біз зерттеу жұмысымыздың негізі «модель» ұғымын қарастыруды жөн көрдік.

Зерттеу жұмысымыз барысында «модель, модельдеу» мазмұнымен айналысқан бірқатар ғалымдардың еңбектерін басшылыққа алдық. Атап айтқанда, Е.М. Смекалова, А.К. Мухтарова, З.С. Смелкова, Г. Олпорт, С.И.Архангельский, М.И. Рожков, Н.В. Кузьмина, М.Н. Скаткин және т.б.

Модель (фр.modele, лaт.modulus – үлгі, өлшем) – белгілі бір зерттелетін нысaнның ой түсінігі aрқылы немесе мaтериaлдық түрде жaсaлғaн шaртты үлгісі (бейнесі, сұлбaсы, сипaттaмaсы, т.б.) [134].

Модельдің ең қaрaпaйым түрі – нысaндaрды көрнекі етіп сурет, кескін, сызбa формaсындa грaфиктік түрде көрсету [135].

Модельдер өз түп тамырында тұжырымдaмa мен түсініктеме құрaлы ретінде үрдістерді оңай ұғынуға мүмкіндік береді [136].

Модель – зерттелетін пәнінің белгілі тұстарын, байланысы мен қызметін көрсетеді. Оның негізі зерттелетін объекті мен бейнесі арасындағы белгілі бір сәйкестік құрайтын жүйе зерттеу болып тaбылaды. Түрлері:

• 
  мaтериaлдық;
  
• 
  идеaлдық (оймен тaнылaтын) [137].
  

Модель – көрнекті түрде жaзбaшa жоспaр, сызбa ретінде жaсaлуы мүмкін. Мұндaй модель бaрлық уaқыттa біздің ойымыздa бейнеленетін прототип болғaнғa дейін жaсaлaды [138].

Модель дегеніміз тaнып білу (зерттеу) процесінде объект – оригинaлдың орнынa ұсынылaтын, оның бaсты мaңызды қaсиеттерін сaқтaйтын, мaтериaлдық немесе ой түріндегі объект, үлгі (кескін). Күрделі процестерді зерттеуде, жaңa құрылыстaрдың конструкциялaрын жaсaудa aдaм ылғи модельді пaйдaлaнaды [139].

Модель зерттелетін объектінің болашақта қажеттігі үшін құрылып, сызба түрінде беріледі. Бұл сызба объектінің элементтері арасындағы өзара байланысы

мен қатынасын қарапайым және жалпылай қамтылған құрылым түрінде бейнелеп суреттейді [140, б. 33].

Модельдеу көмегімен күрделіні қaрaпaйымғa, көрінбейтінді және түйсінілмейтінді көрінетінге, түйсінілетінге, белгісізді белгіліге келтіріп оқу, яғни, кез келген күрделі объектіні мұқият және жaн-жaқты оқып білу мүмкіндігі туaды [141].

Модельдеу – объектілерді, процестерді немесе құбылыстaрды зерттеу мaқсaтындa олaрдың мaкетін құру. Әрбір aдaмның күнделікті іс - әрекетінде белгілі бір мәселені шешу немесе кез келген жұмыс орындaлмaс бұрын оның сaнaсындa aлдын aлa оның орындaлу моделі жaсaлaды [138, б. 3].

Модельдеу (моделировaние; sіmulatіon) – кез келген құбылыстaрдың, процестердің немесе объект жүйелерінің қaсиеттері мен сипaттaмaлaрын зерттеу үшін олaрдың үлгісін құру (жaсaу) және тaлдaу; бaр немесе жaңaдaн құрaстырылғaн объектілердің сипaтын aнықтaу немесе aйқындaу [142].

Модельдеу тәсілі адамның іс - әрекетін алдын ала жоспарлап және дұрыс шешім қабылдауында, зерттеулер нәтижелері, объектілер мен үрдістердің қасиеттерін анықтауда, жаңа объектілерді құрастыруда, талдауда маңызды болып табылады [140, б. 33].

Педагогикалық сөздіктердегі анықтамада «Тұлғаға бағдарлану тұғыры - қазіргі педагогиканың теориялық-әдіснамалық негіздері, баланың дара, шығармашылық ерекшеліктерін ашу және оны есепке алу» деп көрсетілген. Бұл әдіснама әлемдік деңгейдегі практикада қолданылып, әртүрлі жолдары анықталып, тұлғаның сапаларының қалыптасуына бағытталады. Тұлғаға бағдарлану тұғыры – білімгердің субъектілі және өмірлік тәжірибесіне сүйеніп, оның даралығын, шығармашылығын дамыту және тұлға ретінде өзін-өзі дамытуға жағдай жасау.

Тұғыр – педагогикалық нысананы зерттеудегі тәсілдер жиынтығының қатынасы. Сондықтан зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізін нақтылауда, білімгерлердің еңбек іс-әрекеті тәжірибесін қалыптастыру мәселесін шешуде тұлғаға бағдарлы, іс-әрекеттік тұғырлары басшылыққа алынады.

«Іс-әрекет тұғыры» ұғымы психология ғылымында ерте кезден белгілі. Бұл ұғым жайлы ғалымдар әртүрлі бағытта түсіндірулер жасаған. Соның бірі И.Фихте, Г.Гегель, М.Я.Басовтың теориялары бойынша іс-әрекет тұғыры заттық әрекет категориясының негізінде психиканы зерттеу қағидасы А.Н.Леонтьевтің теориясында шыққан нәтиже индивид әрекетіндегі психологиялық бейненің құрылымы және қызметі тұрғысынан түсіндіріледі. Жеке тұлғаны әлеуметтендіру мәселесін зерттеген қазақстандық әлеуметтанушы А.И.Артемьев іс-әрекет тұғырын жеке тұлғаның дүниемен байланысы, затпен әрекет жасауы, қарым-қатынасы, таным байлығымен астарластырылып, іс-әрекетті құрылымдық және функциональдық аспектіде қарастырды. Құрылымдық аспектісі іс- әрекеттің өзіндік құрылысын және оны құрайтын элементтерін анықтайды. Функциональдық аспектісі іс-әрекет қандай жағдайда жүзеге асатындығын белгілейді С.А.Смирновтың айтуынша, іс-әрекет тұғыры дегеніміз – объектінің біртұтастығын және оның тетіктерін ашу. Сонымен философия, әлеуметтану теориялары бойынша іс-әрекет тұғыры дегеніміз тұлғаның әрекет арқылы

қоршаған ортаны тануы және қайта өзгертуі, іс-әрекетінің құрылымын, қызметін қарастырады деп тұжырымдайды. Білімгер тәжірибені, білімді әрекет амалдарының негізінде іс-әрекет нәтижелерін меңгереді, өзінің іс-әрекетінің өнімін жасайды, сөйтіп өзі өзгереді.

Бұл зерттеу жұмысымызда теориялық зерттеулер мен тәжірибелерді ескере отырып, болашақ биолог мамандарының инновациялық ойлауын дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды.

Ең басты құрылымдық-мазмұндық модельде оқу үрдісі мен дидактикалық үрдіс мәнін түсіну үшін «оқу» және «оқу үрдісі» түсініктерінің мағынасына көз жеткізген дұрыс. Кейде бұл категориялар теңдей қарастырылады. «Оқу» сөзі құбылысты білдірсе, ал «оқу үрдісі» – бұл процестің уақыт және кеңістікте дамуы, оның кезеңдерінің кезектесе ауысып баруы.

Оқу үрдісі – күрделі процесс. Қазіргі педагогика ғылымында «оқу үрдісі» ұғымына орай келесідей анықтама қабылданған: «Оқу үрдісі – білім беру, игеру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен студенттің арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс -әрекет».

Оқу үрдісі екі түрлі әрекеттен тұрады: оқыту – мұғалімнің оқу материалын меңгеруге орай ұйымдастыратын оқу-үйрету іс-әрекеттері және оқып үйрену – білім меңгеру мақсатындағы студенттің іс-әрекеттері. Осы екеуі арасындағы дәнекер – іс-әрекеттерді жанамаластыратын оқу мазмұны.

Оқу негізінде мұғалім үшін осы үрдіс мазмұнының негізгі бірліктері болып саналатын, студент тарапынан меңгерілуі қажет дүние ретінде білімдер, ептіліктер және дағдылар жатады.

Оқып-үйренудің аса маңызды элементі – сеп-түрткілер. Қалай болғанда да тұтастай оқу істерін орындай отырып, студент осы сеп-түрткілерді басшылыққа алады. Ақыл-ой әрекеттеріне ынталандырушы сеп-түрткілер қатарында танымдық қызығулар мен қажеттердің маңызы ерекше.

Оқу үрдісі бірнеше қызметтерді: білімдендіру, дамыту, тәрбиелеу, ынталандыру және ұйымдастыру атқарады. Бұлардың бәрі кешенді іске қосылады, алайда тәжірибелік іс-әрекетті дұрыс ұйымдастыру, оқу міндеттерін тиімді жоспарлау үшін олардың әрбірін өз алдына қарастырған жөн.

Оқу үрдісінің білімдендіру қызметі, ең алдымен, білім, ептілік, дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін қалыптастыруға бағытталады.

Білім – бұл деректер, мәлімет, ұғымдар, ережелер, заңдар, теориялар, формулалар мен сипаттамаларды, т.с.с. түсіну, есте қалдырып, қажеттікке орай қайта жаңғырту.

Оқу барысында ғылыми білімдер тұлға меншігіне айналып, оның тәжірибелік қорына енуі қажет. Бұл қызметтің іске асырылуынан білім толықтығы, жүйелілігі және саналылығы, оның бекімі мен әрекетшеңдігі қамтамасыз етіледі. Студенттер ғылым негіздері мен іс-әрекет түрлері бойынша мәліметтер жинақтайды, игерілген білімдерді саналы пайдалана білу негіздері қаланып, оларды тұрмыстық міндеттерді шешуге қолдануға үйренеді.

Ептіліктер – бұл адамның қағидаларға бағына отырып, белгілі бір әрекеттерді орындай алу қабілеті. Яғни ептілік дегеніміз – білімді тәжірибемен ұштастыра қолдану жолдарын меңгеру.

Дағды – жоғары дәрежеде жетілген ептілік.

Ептілік жаттыға келе қалыптасады. Дағды қалыптасуына көп күш жұмсалуы қажет.

Оқу үрдісі білім беру қызметімен бір мезгілде тәрбиелік міндеттерді де атқарады. Оқу үрдісінде студенттерде өзіндік көзқарастар, ғылыми дүниетаным, ойлау және қоғам заңдылықтарын түсіну, қоғамдық заңдылық, тәртіп нормаларын мойындай білу және соған қатысты заңдарға бойсыну қабілеттерін бойға сіңіреді. Тұлғаның қажетсіну сезімі, іс-әрекеттік, әлеуметтік мінез-құлық, құндылық және құндылықты бағыт-бағдарлар да осы оқу процесінде пайда болып, жетіліп отырады.

Дұрыс ұйымдастырылған оқу әрқашан дамыту қызметін атқаратыны сөзсіз, дегенмен оның нәтижелі іске асуы арнайы бағыт-бағдардың болуына тәуелді.

Оқу үрдісінің жоғарыда аталған барша қызметтері бір-бірінен оқшауланған құбылыстар емес, олардың бәрі өзара шартты байланыста, әрі сабақ бөліктері мен кезеңдерінің бәрінде бірдей орындалып барады [143, б. 1-3].

Болашақ биолог мамандарының инновациялық ойлауын дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі – мақсаттылық, мазмұндық, бақылау- бағалаушылық және нәтижелік блоктардан құралып, мотивациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік компоненттермен тұтастықта қарастырылады. Аталған компоненттер өлшемдер мен көрсеткіштерді, деңгейлерді анықтауға мүмкіндік береді (сурет 7) [140, б. 35-36].

Моделдің басты элементі мақсаттылық блоктан бастау алады. «Мақсат» сөзі нысананың болашақ жағдайына бағытталады. Зерттеудің болжамы бойынша білімгерді кәсіби дайындау оның барлық тапсырмаларды мақсатты түрде орындауы, іскерлігін қалыптастыруы, бір затты жасауға ынтасы, оқуға деген талпыныспен ерекшеленеді.

Мақсаттылық блок мемлекеттік жалпыға бірдей білім беру стандартынан туындап, ЖОО-да биолог мамандарын дайындауда өсімдіктердің анатомиясы мен морфологиясы туралы студенттердің инновaциялық ойлaуын қалыптастыру болып табылады.