О ббк 83. 3 (5 Қаз) б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

182
Сөйлейді маңызданып, енді «Төрткөз»:
«Мойнеке, мұның әбден айтарлық сөзі.
Тұрмайтын бір күн тату неміз бар деп,
Мен-дағы ойлаушы едім осыны әр кез.
Не келіп, тірі жүрсең, не кетпейді?
Араз боп екеумізге не жетпейді?
Тамақ тоқ, өркені өссін иеміздің!
Тиіссіз сөгіп, соқпай, құрметтейді.
Расты рас демей, танамыз ба?
Бір сөтке татулық жоқ арамызда.
Тұрмайтын ренжуге аз нәрсеге
Екеуміз таласамыз, барамыз да.
Мұндай іс арасында болған емес,
Көз салсақ бұрынғы өткен бабамызға.
Атаның жолын қумай лаққанда,
Тура жол содан артық табамыз ба?».
Бұл сөзге көңілденіп Мойнақ тасты,
(Ол үлкен, онан гөрі Төрткөз жас-ты).
«Төрткөзім!», «Мойнекем!» деп бірін-бірі,
Дос болып, серт айтысып, құшақтасты.
Екеуі бірін-бірі сүйді, құшты,
Қызығы басылмаған достық күшті.
Ас үйден лақтырылған бір омыртқа,
Солардың нақ жанына келіп түсті.
Көрген соң майлы сүйек ит тұра ма?
Құшағын жазып ала жүгірісті.
Достықты, айтқан сертті былай қойып,
Екеуі бір-біріне салды тісті.
Досты дос мұнан артық қалай сыйлар,
Жүндері бұрқыраған аспанға ұшты.
Су құйып үстеріне, жиылған жұрт
Екеуін зордан ғана айырысты.
Иттерге таласса да жарасады,
Әйтпесе ит әдетінен адасады.
Дос болған адамдарға қарап тұрсақ,
Биікпен тең деп болмас аласаны.
Сүйектей арасына нәрсе түссе,
Иттерден олар артық таласады.

183
әсірелеу
Бір нәрсені өте асырып я өте кемітіп айту әсірелеу болады.
«Көп түкірсе, көл болар» деген мақал, «Көзінің жасы көл 
болды» деген мақал түкірік пен көз жасын өте асырып айтып 
отыр.  «Қара  арғымақ  арыса,  қарға  адым  жер  мұң  болар»  де-
ген мақал, «Бойы бір тұтам» деген мақал арықтың күші мен 
аласаның бойын өте кемітіп тұр. Ақындардың өлеңінде де не 
осындай  өте  асырып,  не  өте  кемітіп  айту  көп  болады.  Бұлай 
айтудағы мақсат сөздің әсерін күшейту, әсірелеу, әсіресе ескі 
сөздерде ескі ақындардың айтысқан иә мақтаған өлеңдерінде, 
батырлардың жырларында көп ұшырайды. Алаша Байтоқ ақын 
Жәңгір ханның істеген ісін айтып жоқтаған сөзінде былай де-
ген жері бар:
Тастан сарай салдырған,
Ол салдырған сарайдың
Айналасы айшылық,
Көлденеңі күншілік.
Мұның соңғы екі жолында айтылған сөздер әсірелеу бола-
ды. «Қобыланды батырда» мынадай әсірелеулер бар:
1. Астындағы Бурылдың 
Жоғарғы ерні көк тіреп,
Төменгі ерні жер тіреп
......................................
2. Асқар төбе бел еді,
Бірде шауып желеді.
Көлденең жатқан көк тасқа
Тіктеп тиген тұяғы
Ұршығынан енеді.
.....................................
3. Аттың жолы қазылды,
Ұмтылғанда қысынып,
Бес жүз құлаш жазылды.
...........................................
4. Қарсы келген қабақтан
Қарғып, асып жөнелді.
Сеңгір-сеңгір таулардан
Секіріп, асып жөнелді.
(Қобыланды батыр)

184
5. Тиеді ер пайдасы сасқан жерде,
Етегін ер жаңылып басқан жерде.
Жаманға жазатайым ісің түссе,
Қабысып қалады екен аспан жерге.
6. Қарағым, сапар шектің бөтен елге,
Қош айту қиын болды кетер жерге.
Мегзеген хор қызына сен кеткен соң,
Түсті ғой шыр айналып аспан жерге.
7. Қарағым, бөтен елге сапар шектің,
Айтысып, қош, аман бол, бізден кеттің.
Жаманға малын берген еріп кетіп,
Досыңды ойнап жүрген зар еңіреттің.
Алайда еш өкпем жоқ, саған шырақ,
Аспаннан қан жауған күн сертке жеттің.
.................................................................
 (Ғайнікей мен қыз Тойым)
Мезгеу
Бір ұғым орнына екінші бір ұғым айтылуы мезгеу болады. 
Мезгеу мынадан шығады:
1 Ана ауылға Омар, Оспан, Асан, Үсен келді деудің орнына 
ана ауылға Омарлар келді дейміз. Омарлар келді деуіміз мезгеу 
болады.
2  Үй  кімдікі  екенін  ұмытпа,  үйге  қара  деудің  орнына 
шаңыраққа қара дейміз. Шаңырақ мезгеу болады.
3  Осы  ауылдың  адамдары  жүдеу  екен  деудің  орнына  осы 
ауылдың адамы жүдеу екен дейміз. Адамы мезгеу болады.
4 Абайдай ақын қазақтан туа бермейді ғой  деудің орнына 
Абайлардай  ақын  қазақтан  туа  бермейді  ғой  дейміз.  Мұнда 
Абайлар мезгеу болады.
5 Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жайылады дейміз. 
Отыз тістен шыққан сөз отыз емес, қырық рулы яки жиырма 
рулы елге жайылатын шығар, біз білмейміз. Отыз деп кесіп ай-
туымыз мезгеу болады.
Мезгеумен айтылған сөз жай айтылған сөзден жинақы, ширақ 
келеді, сондықтан мезгеу ақындар сөзінде көп ұшырайды.

185
1. Ант ішкен күнде берген жаны құрсын!
Арын сатып, тіленген малы құрсын.
Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып,
Қу тілмен қулық сауған заңы құрсын!
 (Абай)
2. Кім біліп, ер еңбегін сезіп жатыр,
Кім шыдап жолдастыққа төзіп жатыр.
Сасық ми, сасық жүрек санасыздар
Алаңсыз ақ малтасын езіп жатыр.
 (Маса)
3. Болған соң ағаң болыс, ендігің не?
Таласып мен болам деу кемдігің де.
Сөзімді достық білмей, қастық білсең,
Қаларсың Алтынбектің түндігінде.
 (Бұдабай ақын)
4. Түрленіп жиырмада кидім киім,
Түсірдім атын ұстап, мырза-бидің.
Көрінсе қайда жақсы өзімсінген,
Келсейші, қайта айналып жігіт күйім.
 (Наурызбай би)
5. Жау жоғары, біз төмен,
Жеткен екен қамалға.
Наурызбай сынды сұр перен.
 (Нысанбай жырау)
6. Қайырсыз толып жатыр Қарынбайлар,
Қолы ашық аз табылар Атымтайлар.
Ат майын ағайынға берер ме екен?
Ат аяп, тайын мініп жүрген байлар.
әсерлеу (лептеу)
Әсерлеу  деп  сөздің  әсерін  күшейтіп  сөйлеуді  айтамыз. 
Әсерлеу  көңіл  күйінен  шығып,  көңілге  күй  түсіреді.  Көңіл 
қалыпты, тыныш күйінде тұрғандағы адамның аузынан шыққан 
сөз бен көңіл көтеріңкі иә бәсең уақытта адам аузынан шыққан 
сөздің  екеуі  бірдей  болмайды.  Әсерлеудің  көбінесе  айтыла-

186
тын түрлері мынау: Арнау; қайталақтау; шендестіру; дамыту; 
түйдектеу; бүкпелеу; кекесіндеу.
1. Арнау. Арнаудың өзі үш түрлі болады: 1. сұрай арнау; 2. 
зарлай арнау; 3. жарлай арнау.
1. Сұрай арнау мысалдары:
Не жазып ем, Құдай-ау, мен қазаққа?
Мүбтәла қып салғандай мұнша азапқа.
Адамшылық есебіне кірісіп,
Қолы жетсін дегеніміз бе азатқа?
Бар ма, қазақ, мұнан басқа қылғаным?
Неңді шаштым, неңді бұздым, былғадым?
Аштан өлген аталарың бар ма еді?
Тамақ үшін сатқан иттер иманын.
 (Маса)
У-шу боп қыбырлаған төрт түлік мал,
Есетін солтүстіктен салқын самал.
Апырым-ай! Қандай жауыз тағдыр деген,
Бұйырған тұтқын болып жат та, қамал.
 (Мағжан)
Барма, топқа шақырмай,
Жат үйіңде, шатылмай!
Шыдармын ба, япырым-ай,
Жатуға шықпай үйде енді!
Қатыныңның ойнасын,
Көрсең, білсең қоймасын.
Не ойлар едің өз басың?
Сонымен тең біз де енді.
 (Абай)
Алдымызда көрінген,
Балабамның таулары.
Артымызда көрінген,
Үргеніштің аңғары.

187
Енді бізге күн қайда,
Қайтып соған барғалы?
А, дариға, дүние-ай!
Көкірегімнің арманы.
Күндер қайда басқандай?!
Еттім қайрат мен жаста.
Хан қарадан жасқанбай
............................................
Құдірет Алла, не жаздым?
Бір сағатта тосқандай! 
(Жүсіпбек пен Ақыметбек)
Желі толған сар түйе
Ағажан, кімге тапсырдың?
Қора толған ақты қой
Ай көке, кімге тапсырдың?
Тоғай толған мың жылқы
Күн көке, кімге тапсырдың?
Тоқсанда әкең Тоқтарбай
Алпыста шешең Аналық
Бірге туған мен зарлық
Ақ көке, кімге тапсырдың?
 (Қобыланды батыр )
2. Зарлай арнау мысалдары:
Ойпырым-ай, Алла-ай, жасаған!
Қысылды ғой шыбын жан.
Қуат кеміп барады.
Көп болды мынау аққан қан,
Тәңірі, өзіңе жылайын!
Хал жоқ, қалай тұрайын?!
Жүректі жара жеп барад,
Жасаған-ау, қалай шыдайын?!
.................................................
Сауықшыл есіл елім-ай!
Сарыарқа сайран жерім-ай!
Күмістей таза суы бар,
Айдын шалқар көлім-ай!

188
...................................................
Қиналдың-ау, шыбын жан,
Тоқталсайшы ыстық қан!
Зарлайсың ғой жетім боп,
Бесікте қалған балапан!
 (Мағжан)
3. Жарлай арнау мысалдары:
Бұл сөзге құлағың сал, ақын інім,
Ой-пікір, рухымыз жақын інім!
Ағалық правосын қолыма алып,
Келемін айтайын деп, ақыл інім!
 (Маса)
Қара палуан Жәнібек,
Қаз дауысты Қазыбек.
Жетім қалған халқыңа
Тұлға болып артыңа
Кім тиянақ қазық ед?!
 (Маса)
Еркіңді қу қайғыға берме, көңілім,
Күйленіп, бұрынғыдай керне, көңілім!
Қамығып, жабырқадың неге мұндай?
Талпынып көкке құлаш серме, көңілім!
 (Сәкен)
Ассалаумағалейкум, батыр Ерден!
Кетіп тұр бақ-дәулетің тағы кердең.
Ішінде көп қарғаның бір бүркіттей,
 Көзіме көрінесің келген жерден 
 (Орынбай ақын)
Бір Аллаға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!

189
Оқысаңдар, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар.
(Алтынсары Ыбырай)
Пір Назар, Смайыл мен Жүсіп Назар!
Тілімді алсаң мұныңды қой, мырзалар!
Бар ма еді құлағыңда қалған нақыл,
«Тозған қудан топтанған қарға озар».
 (Бұдабай ақын)
2.  Қайталақтау.  Бір  сөзді  яки  лебізді  қайта-қайта  айту 
қайталақтау  деп  аталады.  Ондай  қайта-қайта  айту  нәрсенің 
өзіне яки ғамалына көбірек назар салғызу үшін істеледі. «Кітап-
ты әпер деймін, кітапты» дегенде кітапқа назар салғызу үшін кі-
тапты қайта-қайта айтамыз. Бару ғамалына назар салғызу үшін. 
«Қарай-қарай  көзім  талды»  дегенде  яки  «Сұрай-сұрай  мезі 
қылды» дегенде көздің талуының, мезілеудің себебіне көбірек 
назар түсіру үшін «қарау» мен «сұрау» қайта-қайта айтылып 
тұр. Сол сияқты бір сөзді қайта-қайта айту шығарма сөздерде 
де болады. Шығарушы бірдемеге көбірек назар салғысы кел-
генде соны қайта-қайта айтады. 
М ы с а л д а р:
Мен кетемін, кетемін,
Мен кеткенмен айдалаға кетпеймін.
Айналып елді өтемін.
Қадір білмес бұл итке,
Қарашы болып не етемін.
 (Ер Тарғын)
Ой деген – у,
Ауызға салсаң, қандырад.
Ой деген – у,
Жанды есінен тандырад.
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен күн ұлы, көзімде күн нұры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келем
Күннен туған, гүннен туған Пайғамбар.

190
...............................................................
Күншығыстан таң келеді, мен келем,
Көк күңіренед, мен де көктей күңіренем.
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, күн берем!
 (Мағжан)
Қазақ  тілінде  қайталақтау  жоғарыда  айтылған  мәністен 
басқа  жөнмен  де  айтылады.  Бірдеңенің  көптігін  көрсеткенде 
соны  қайта-қайта  атап  көрсетеміз.  «Көре-көре  көсем  болар», 
«Сөйлей-сөйлей  шешен  болар»  дегенде  «көсем  болу»  мен 
«шешен болудың» себептеріне назар салғызу мақсаты да бар. 
«Көру» мен «сөйлеудің» көптігі де көрсетіледі. 
М ы с а л д а р:
1. Жылы-жылы сөйлесең,
Жылан інінен шығады.
Қатты-қатты сөйлесең
Кәпір діннен шығады.
2. Қора-қора қой жатыр,
Қарын-қарын май жатыр.
Түйе-түйе жүк жатыр.
Ауыл-ауыл ел жатыр.
3. Жол бойы көргеніміз егін де егін,
Қағазды жол-жол қылып сызды.
Биік-биік ағаштар тұр,
Басында бүркіт ұясы.
4. Асқар-асқар, асқар тау,
Асқардың ақ сұңқары 
Ылдидың аңын шалар ма?!
Қазақ  тілінде  біреуге  арнай  сөйлегенде  де  бір  сөз  қайта-
қайта айтылады.
М ы с а л д а р:
1. А, Бозмұнай, Бозмұнай,
Берер ме екен бір Құдай?

191
Ертеменен кеткен қой
Жетермін бе, жаяулай?
Сен алпысқа жеткенде,
Мен елуден өткенде 
Біздей екі сорлыға
Енді берсін не Құдай?!
 (Ер Сайын)
Ей, Қарт Қожақ, Қарт Қожақ,
Атыңның басын тарт, Қожақ.
.................................................
2. Бұлғыр, бұлғыр, бұлғыр тау,
Бұлдырап тұрған құрғыр тау.
Үш атамыз өткен тау,
Үш мың қара біткен тау.
................................................
 (Радловтан)
Қожыр-қожыр тастарым,
Көзімнен ағар жастарым.
 (Досқожа ақын)
Қайталақтау  бір  нәрсенің  ғамалын,  күйін  еліктеген  орын-
дарда келеді. М ы с а л д а р:
1. Күлдір-күлдір кісінетіп, 
Күрең мінген бар ма екен?! 
Күдеріден бау тағып,
Күпі киген бар ма екен?!
2. Жалп-жалп еткен жапалақ
Жапалақ жазда кімге жолдас болмаған.
Жағы түкті хайуан
Мұңдантып кімді жаяу салмаған.
3. Алып-алып, алып басқан 
Арабы торым өзіңсің. 
Балдағы жауһар, сабы алтын 
Алдаспан атым өзіңсің.
 (Би сөзі)

192
4. Он екі айдың еркетайы Май келді, 
Жұлдыздар да жымыңдады, ай күлді. 
Қалың қардың құшағынан құтылып, 
Сылдыр-сылдыр, сылдырлады, сай күлді.
.....................................................................
Сөйлетіп қоя берсек сөзге тақ-тақ, 
Күлкісі күміс сылдыр емес, сақ-сақ.
......................................................................
Шық-шық деп соғып тұр. 
Тоқтаусыз бұл сағат. 
Дүниеде неғып тұр 
Адамзат бір сағат
.....................................................................
Сылқ-сылқ күліп сылдыр қаққан су сұлу, 
Көлге қонып қаңқылдаған қу сұлу. 
Бейне айнадай жарқыраған айдыннан 
Күн шығарда көтерілген бу сұлу.
 (Мағжан)
Қайталақтаудың бір түрі еспелеу келеді. Арқан яки тарамыс 
ескен сияқты алдыңғы пікірдің аяғын соңғы пікірге қатыстырып 
қайта айтатын қазақта ақындар бар. Бір сөзді көп қайтара айтып 
қайталақтағанда сөздің әсері мылжыңдықтың әсеріне айналып 
кетеді;  бір  сөзді  екі-үш  қайтара  айтқанда  сөз  пысықталған, 
нығыздалған,  ширатылған  іспетті  болады.  Сондықтан  еспе-
леп қайталақтауды шамалы қолданбаса, маңыздаудың орнына 
мылжыңдау болып кетуі оңай. 
Еспелеп қайталақтау мысалдары:
1. Тілегім күннен-күнге артылады, 
Қазынаң бермегенге тартылады. 
Жар болған тар болғанда пірлерді айтып, 
Күндіз-түн қызыл тілім шарқ ұрады.
Күндіз-түн шарқ ұрады қызыл тілім, 
Болмай тұр саудағыдай ашық күнім. 
Бір Құдай жігіттікке қайғы салма, 
Жасым бар жиырма жеті, тауық жылым.

193
Жасым бар жиырма жеті, жылым тауық, 
Сөйледім құрбы ішінде болып сауық. 
Райы ауруымның қайтпаған соң, 
Дертімнен бұрынғыдан қылдым қауіп.
Дертімнен бұрынғыдан қауіп қылдым, 
Шығарып ой сәулесін жарық қылдым. 
Ойладым соның тілі тиді ме деп, 
Назарда Ақымет пен Арық құлдың.
 (Әбубәкір)
2. Бір Алла, мал мен басқа қаза бердің, 
Күніме жаяулықпен жаза бердің. 
Сіздерді көп беймаза еткенімнен, 
Ұялып ортаңызға азар келдім. 
Арқама тарыққанда сүйеуім деп, 
Ортаңа бұл қазамды шаға келдім.
Ортаңа бұл қазамды келдім шаға, 
Дос етпес, дұшпан болса етер таба. 
Ер жаяу өз жұртында болмасын деп, 
Бас болып ойға қалса әрбір аға. 
Байларды сақау атты Алла сүйер 
Мұсылман құл бір-біріне етсін пана.
Мұсылман құл етсін пана бір-біріне,
Паналық қайыр ықсан жан тіріде.
Біз қасық, халық дария түгесілмес,
Тілекші біз қартыңыз әр күнінде.
Тілекші әр күніңде біз қартыңыз. 
Жомарттық етсең келер қуатыңыз. 
Жыл сайын қажетімді сізден алып, 
Келгенде болып қайтқай мұратымыз.
(Қубала ақын)
3. Шендестіру. Екі нәрсе қатар яки қарама-қарсы келгенде, 
арасындағы айырым көзге көбірек түседі. Биік пен аласа, ұзын 
мен  қысқа,  көрікті  мен  көріксіз,  шебер  мен  олақ,  ғалым  мен 
надан қатар келгенде, араларындағы айырмасын анық көреміз.

194
Жайдағы  қайғыдан  қуаныш  үстінде  көрген  қайғы  жанға 
көбірек  батады.  Жарлылық  қиындығы  жасынан  жарлы 
болғаннан  гөрі  байдан  жарлы  болғанға  көбірек  сезіледі. 
Көріксіз бетіндегі дақтан көріктінің бетіндегі дақ көзге көбірек 
түседі. Тәттінің артынан ащылық, дәмдінің артынан дәмсіздік 
артығырақ  білінеді.  Сөздің  әсерін  күшейту  үшін  табиғаттың 
бұл  заңын  сөз  шығарушылар  көп  қолданады.  Байдың  аса 
байлығын  анық  көрсету  үшін  елін  кедей  қылып  көрсетеді. 
Батырдың  халық  үшін  қандай  бәйгеге  тігетіндігін  көрсету 
үшін өлдім-талдым дегенде көрген шал мен кемпірдің аяулы 
баласы қылып, оның үстіне байлығын да қоса көрсетеді. Ал-
памыс, Қобыланды, Сайын бәрі де байдың жалғыз балалары. 
Лебіз түрінде де ақындар сөзінде көп ұшырайды. Сөзді былай 
әсерлеу әдісі түйістіру деп аталады. 
М ы с а л д а р:
1. Ассалаумағалайкум, батыр Ерден!
Кетіп тұр бақ-дәулетің тағы кердең.
Ішінде топ қарғаның бір бүркіттей 
Көзіме көрінесің келген жерден.
Қарға мен бүркітті түйістіргенде, бүркіт әрине, өте көрнекті 
көрінбекші,  олай  болса,  бүркітке  теңеген  Ерденнің  өзгеден 
артықтығы көбірек білінбекші.
2. Қара жерге қар жауар, 
Қарды көр де, етім көр. 
Қар үстіне қан тамар, 
Қанды көр де, бетім көр.
Ақтың  ақтығының  нағыз  күшті  көрінетіні  қарамен  қатар 
қойғанда, бұл ақтың ақ болып көрінудің ең барып тұрған жері. 
Қара жер мен қарды қатар қойғандағы мақсат, еттің ақтығы қай 
дәрежеде екендігін көрсету. Еттің ақтығы қар мен қара жерді 
қатар қойғанда қандай анық көрінсе, бетінің қызылдығы қарды 
қанмен  қатыстырғанда  сондай  анық  көрінбекші.  Сол  ақ  пен 
қызыл қатысқан түсті қар мен қаннан артық еш нәрсе көрсете 
алмайды. Мұны бұлай келтіріп отырған ақынның ақындығы.
Ақжүністің  Қарт  Қожаққа  әуелі  жастықтағы  күйін  ай-
тып  келіп,  сонан  соң  барып  қартайғандағы  күйін  айтуы  да 
ақындықтың әлгі әдісі.

195
3. Бес жасыңда Қарт Қожақ, 
Жас шыбықтан жай тарттың, 
Жалғыз шиден оқ аттың 
Атқан оғың жоғалттың, 
Кәне, шыққан мүйізің?!
Он жасыңа келгенде 
Қызыл-жасыл киініп, 
Қынай белің буынып, 
Қыз баладай көрініп, 
Бала болдың бір кезек, 
Кәне, шыққан мүйізің?!
Жиырма беске келгенде 
Ақ балтырың түрініп, 
Оймақтай аузың бүріліп, 
Қарт бурадай қамданып,
Қас батырдай шамданып, 
Сыртыңнан дұшпан сөз айтса, 
Шыныңменен арланып,
Қызды бақтың бір кезек 
Кәне, шыққан мүйізің?!
Отыз беске келгенде, 
Қоңыраулы найза қолға алдың. 
Қоңыр салқын төске алдың, 
Жауды көрсең шүйілдің, 
Жеңсіз берен киіндің, 
Көксерек атты борбайлап, 
Қамалды бұздың айқайлап, 
Кәне, шыққан мүйізің?!
Қырық бес жасқа келгенде, 
Қырым деген шәһәрдің 
Жел жағына қаласың, 
Ық жағына панасың, 
Қырдан қиқу төгілсе, 
Елге таман үңілсе, 
Мың кісіге бір өзің 
Шошынбай жалғыз барасың 
Кәне, шыққан мүйізің?!

196
Елу беске келгенде, 
Топқа бардың бой түзеп, 
Дауға бардың тіл безеп, 
Билік сүрдің бір кезек, 
Кәне, шыққан мүйізің?!
Алпыс беске келгенде, 
Сақал-мұртың қуарып,
Бойға біткен тамырың 
Бәрі бірдей суалып. 
Алайын деп тұрмысың 
Мені көріп қуанып? 
Өлтірсең де тимеймін, 
Теңдік берсең сүймеймін. 
Бұрын батыр болсаң да, 
Сенің басың бұл күнде 
Жерде жатқан қу тезек!
 (Ер Тарғын)
4.  Дамыту.  Пікіріңді  сөйлегенде  алдыңғы  сөзіңнен  артқы 
сөзіңнің қуаты асып отырса, дамыту болады. Әншейін сөйле- 
генде дамытудың мысалы мынау:
1. Бар! Жүгір! Ұш!
2. Мен саған он рет, жүз рет, мың рет айттым. «Бар» дегеннен 
«жүгір» деген күштірек, «жүгір» дегеннен «ұш» деген күштірек. 
Екінші мысалда «он рет айттым» дегеннен «жүз рет айттым» 
деген күштірек, «жүз рет айттым» дегеннен «мың рет айттым» 
деген күштірек. Дамыту негізі сөздің осы табиғи заңына тіре-
леді. Сөз шығарушылар да сөздің осы табиғи заңымен пайда-
ланып, керекті жерінде сөзін бірден-бірге күшейтеді.
М ы с а л д а р:
1. Халықты қаңсылату – обал, халықты зар жылату – мей-
ірімсіздік, халықты тамақ үшін сату – иттік.
2. Шынымен Қобылан шу деді, 
Құбылып Бурыл гуледі. 
Аманбайдың ақ тігін 
Аса қарғып жөнелді. 
Қарсы келген қабақтан 
Қарғып асып жөнелді. 

197
Сеңгір-сеңгір таулардан 
Секіріп асып жөнелді.
.........................................
3. Арандай аузын ашады, 
Аяғын топтап басады. 
Жүні судай тасады 
Бір төбенің тозаңын 
Бір төбеге қосады. 
Кешке таман Тайбурыл 
Жын қаққанға ұқсады. 
Құлан менен құлжаның 
Марал менен бұғының 
Ұзатпай алдын тосады. 
Көл жағалай отырған 
Көкқұтан мен қарабай 
Көтеріліп ұшқанша 
Белінен келіп басады.
(Қобыланды батыр)
4. Іші ылас, сырты таза залымдардың 
Алданып құр сыртының тазасына,
 Мәз болып байғазы алған балаларша,
Сатылып жылтыраған танасына, 
Әбілдің зияратын аттап өтіп, 
Қабылдың бата қылмай моласына.
Қорыққанға қос көрініп, қойдай үркіп,
Тығылып Дажалдың пұтханасына, 
Ес кетіп, сабыр қалмай сасқалақтап, 
Зорыққаннан көзің сыймай шарасына. 
Ұмытып Құдайды да, Құранды да 
Бас ұрма, Лат-Манат ағашына.
 («Маса»)
5. Әлде мен бабың тауып бақпадым ба? 
Болмаса жемнен қысып сақтадым ба? 
Әйтпесе әбзелдерің сәнді емес пе? 
Жібектен тізгініңді тақпадым ба? 
Малдырып сап алтынға үзеңгіңді, 
Тағаңды шын күмістен қақпадым ба?
 («Маса»)

198
V. түйдектеу. Аз сөзге көп ой сыйғыза сөйлеу – түйдектеу 
деп аталады. Түйдектеп сөйлегенде сөздің әсері күштірек бо-
лады, себебі сөйлем ішінде сөз аз болса, әр сөзге көбірек на-
зар түсіп, ілтипат көбірек айтылады. Көп нәрсеге адам назар 
салғанда ілтипаты ыдырап, сиреп түседі. 
Мәселен, топ адамды көргенде, назар топқа түсіп, бас-ба-
сына  аз  түседі.  Сондықтан  әрқайсысының  түрін-түсін,  киген 
киімін,  мінген  атын  байқамай  қаласың.  Аз  адамды  көргенде, 
назар  әрқайсысына  көбірек  түсіп,  түр-түсін  де,  киген  киім, 
мінген аттарын да байқап қаласың. Сөйлем ішіндегі сөз де сол 
сияқты. Түйдектей сөйлеудің мысалы мынау:
1) Бақ ерікте; ерік ерлік пен бірлікте; ерік ұранымыз, бірлік 
Құранымыз болсын.
(Шырша)
2) Адамына – оқ, 
Қаласына – от! 
Мұнан басқа бітім жоқ!
( Темірше)
3)  Соғыс.  Бұ  не  әурешілік?  Қырылған  жан,  төгілген  қан, 
шулаған ел, шұбырған босқын, жылаған қатын-бала.

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: