О ббк 83. 3 (5 Қаз) б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

ҚырыҚ МысАл

22
зАМАнДАстАрыМА
  Орыстың тәржіме еттім мысалдарын, 
Әзірге қолдан келген осы барым.
Қанағат азға деген, жоққа сабыр, – 
Қомсынып қоңырайма, құрбыларым!
  Бабы жоқ жұмыстағы мен бір арық, 
Күй қайда үздік шығар топты жарып!
Ат тұрмас аяғында желі болса,
Дүсірлеп шапса біреу қиқу салып.
  Бар болса, сондай жүйрік қызар деймін, 
Естілсе құлағына дүбір барып.
Әйтпесе арық шауып өндіре ме,
Жүргенде қамыт батып, қажып-талып?!
А.Б.
1.  АҚҚУ, ШОртАн ҺәМ ШАЯн
  Жүк алды Шаян, Шортан, Аққу бір күн, 
Жегіліп, тартты үшеуі дүркін-дүркін. 
Тартады Аққу көкке, Шаян кейін, 
Жұлқиды суға қарай Шортан шіркін.
  Бұлардың машақаты аз болмады, 
Жұмысы орнына кеп мәз болмады.
Тартса да бар күштерін аямай-ақ,
Аслан
1
 жүк орнынан қозғалмады.
  Оншама ол жүк артық ауыр емес,
Құр сырттан пәлен деу де тәуір емес.
Жүк бірақ әлі күнге орнында тұр, 
Бірыңғай тартпаған соң бәрі тегіс.
1
 Аслан – араб сөзі «мүлдем», «тіпті» деген мағынада.

23
* * *
  Жігіттер, мұнан ғибрат
2 
алмай болмас, 
Әуелі бірлік керек, болсаң жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас
2. ШыМШыҚ Пен КӨГерШін
  Бір Шымшық торға түсті соры қайнап, 
Барды ма, кім біледі, ажал айдап.
Бәлені қаза менен қайда.... деме!
Ғаріп боп, отыр сорлы көзі жайнап!
  Жанына жас Көгершін ұшып келді. 
«Не қара басты торға түсіп?» – деді, 
«Тал түсте торды көрмей, соқыр ма едің, 
Есалаң, ақылың жоқ, күшік», – деді.
  Түсер ме, есі дұрыс күндіз торға?! 
Ақылың жоқтығынан қалдың сорға. 
Мысалы мені алдап еш уақытта,
Top түгіл, түсіре алмас онан зорға.
  Кім күлмес бостығыңа сен жаманның, 
Алдырған айласына бір наданның.
Мен соған қол берейін түспесіме;
«Амалы саған ғана мол адамның».
  Десе де: «Ақыл серік қонған баққа»,
Ем болмас, бастан бағың таяр шақта. 
Пысықсып Көгершінім отырғанда, 
Қалыпты өзі түсіп қыл тұзаққа.
  – Ақылың қайда кетті, данышпаным? 
Серт етіп түспеске қол алысқаның?
Біреуге күлсең келер өз басыңа,
Табалап мұнан былай күлме, жаным!
2
 ғибрат – араб сөзі «нақыл сөз» деген мағынада.

24
* * *
  Біреуді білмес адам табалайды,
Бақ көшсе, ақылыңа қарамайды.
Ісіңнен бір істеген жазым тапсаң,
Болды деп білмегеннен шамалайды.
  «Жазмыштан озмыш болмас» деген сөзді
Бекер деп пікір ету жарамайды.
«Алланың адам басы – добы» деген,
Қуса да қалай қарай домалайды.
3. Ат Пен есеК
  Біреудің Есегі мен бар еді Аты,
Апарар бір қалаға болды заты.
Аты мен Есегіне артып алып,
Аяңдап, жолға түсіп келе жатты.
  Жүк ауыр, Есек сасып алақтайды,
Иесі дем алуға қаратпайды.
Әл кетіп, жығыларға таянғанда
Жалынып Атқа Есек сөз айтады:
  «Ат достым! Жүгім ауыр, халім бітті,
«Емеспін жүре алатын енді тіпті.
Зорығып, жолда өліп қалатынмын,
Алмасаң ауыстырып біраз жүкті».
  Ат оған ешбір жауап қайтармайды.
Ауырлап жүгін Есек қайқаңдайды.
Ентігіп, ішін соғып, дымы құрып,
Жүрерге онан әрі жайы қалмайды.
  Жығылды Есек байғұс дымы құрып, 
Тұрмады айдаса да иесі ұрып.
Сойды да, жүгін, терісін Атқа салып,
Қалаға келе жатты тағы жүріп.
  Қараңдар! Шара бар ма, мына сорға?
Аяғын Ат келеді басып зорға.

25
Қысымды Есек көрген бұ да көріп,
Болдырып, былғақтайды оңды-солға...
  Өкініп, өткен іске Ат келеді:
«Мен қате еткен екем... А
һ
! – деді,
Есектен аз жүк алып, қарасқанда
Қиындық мұндай маған болар ма еді?!»
* * *
  Бұл сөзден қандай ғибрат алмақ керек? 
Мысалы, еткен қайыр бір бәйтерек!
Қайырың біреуге еткен болып терек,
Көрерсің рахатын көлеңкелеп.
  Қайырдың ең абзалы бұл дүниеде:
Біреуге қысылғанда жәрдем бермек!
Кейбіреу зор бейнетке тап болады,
Кей уақыт аз бейнеттен қашамын деп.
4. МАйМыл
  Жер жыртты ерте тұрып қара шекпен
Қашаннан кәсібі еді егін еккен.
Асырап қатын-бала еңбегімен,
Кісі еді күшін жегіп, ауқат еткен.
  Ертеден кешке дейін дамыл алмай,
Өткізді ұзақ күнді қызметпен.
«Жарайды, бәрекелді... сабаз-ай!» – деп!
Алғысты берді оған өткен-кеткен.
  Күншілік етті бұған Маймыл надан, 
(Мақтауды Маймыл түгіл, сүйеді адам). 
«Осындай жұрттан мақтау алмайтұғын, 
Ойлады, – мен кеммін бе, – деп, анадан».
  Маймылдың көзі түсті томашаға,
«Енді жұрт қалсын – дейді, «тамашаға».
Томарды бір көтеріп, бір сүйретіп,
Бүлінді өз-өзінен оңашада.

26
  Томармен домалайды ойға өрден,
Біресе арқалайды алып жерден.
Өкпесін, шапқан аттай, баса алмайды,
Денесі көрінбейді аққан терден.
  Сарп етті жан аямай, Маймыл күшін,
Ешбір жан мақтамады еткен ісін.
Сықылды осы Маймыл адамдар көп,
Көрсетіп неғылайын ашып түсін.
* * *
  Не бітер күшті орынсыз жеккенменен?
Шығар ма тасқа егін еккенменен? 
Ойлама алғыс, абырой аламын деп, 
Пайдасыз құр миһнат
3
 еткенменен.
  Мақсұтқа ойыңа алған жете алмайсың, 
Мал шашып құр далаға төккенменен. 
Пайдалы істен алар абыройың 
Кетпейді кейін қарай тепкенменен.
  Орынды болса еткен миһнатың, 
Халықтың түсірерсің ілтипатын. 
«Пәленше, бәрекелді... жарайды!» – деп, 
Шығады сол уақытта жақсы атың.
5. еГіннің БАстАры
  Бір адам жас баласын жанына алды, 
Екеуі сайран етіп кетіп қалды,
Қыдырып әрлы-берлі жүрді-дағы,
Егінші егін еккен жерге барды.
  Аралап һәр егінді қарап жүрді.
Кезі еді пісіп болған егін түрлі.
Бастарын дәнге толған төмен салып, 
Бидайлар бейне тағзым етіп тұрды.
  Жалғыз-ақ бір бидай тұр көкке қарап, 
Бейне бір жалғыз өзін көпке балап. 
3
 Миһнат – араб сөзі «қасірет», «кесапат» деген мағынада.

27
Баланың сол бидайға көзі түсіп,
Білмекке кетті көңілі жөнін сұрап:
  «Құбылып бидайлар тұр басын салып, 
Жіберген мырза Құдай нұрға қанып.
Әй, әке! Мұның мәнін түсіндірші?
Бір іске тұрмын өзім қайран қалып!
 Бұл бидай көтеріп тұр басын көкке; 
Қарайды шекірейіп өзге көпке.
Өзіне өзгелерді теңгермейтін,
Соншама бұл бидайдың дәні көп пе?»
  «Айтайын мұның мәнін, балам, саған: 
Шырағым, түрін көріп таңданба оған. 
Өзгесі төмен қарап бүгілгенге,
Ойлама, кем екен деп бәрі сонан».
  Және де әкесі айтты баласына: 
«Сұқтанба, құр сорайған қарасына! 
Құдайым өзгесіне дән бергенде 
Бұл бидай дәнсіз қапты арасында.
  Бидайлар басы толық иіліп тұр,
Дән берген қожасына сыйынып тұр. 
Басында бұл бидайдың дәні болмай, 
Кекірейіп, көкке қарап, бүлініп тұр».
* * *
  «Елде көп бұл бидайдай адам дейді, 
Тәкаппар, оны халық жаман дейді. 
Қалпы емес тәкаппарлық данышпанның, 
Тұтынба, бұл мінезді, балам» дейді.
6. ӨГіз Бен БАҚА
  Бір Өгіз айдын шалқар көлге келді, 
Жағалап суаты бар жерге келді. 
Шілденің сарша-тамыз ыстық кезі,
Бек қатты қаны қашып шөлдеп еді.

28
  Су ішіп, көлдің шықты жағасына,
Мал еді көз тоятын қарасына.
Артынша бір көлбақа күншіл екен,
Сол көлдің бақасының арасында.
  Өгізді суға тойған Бақа көрді, 
Секіріп, көршісіне жетіп келді. 
«Боламын мен де сонау Өгіздей, – деп, 
Жел тартып, ісіп, кеуіп, қарнын керді.
  Сұрады жолдасынан: «Толдым ба? – деп, 
Өгіздей, анау тұрған болдым ба?» – деп. 
Өгіз бен екеуіне қарап тұрып,
Жолдасы жауап берді сонда бүй деп:
  «Өгіздей болу саған қайда, шырақ?! 
Араңыз екеуіңіздің тым-аң жырақ!
Онымен бірдей болып толмақ түгіл, 
Қалпыңнан асқан жоқсың артығырақ».
  «Қарашы! Енді қандай болдым? – деді, 
Міне, мен жаңа әбден толдым!» – деді. 
Жолдасы тағы қарап денесіне:
«Қалпында қараң менен формың», – деді.
  Дүниеде мұнан күншіл кем-ді Бақа! 
Зорланды қарнын керіп, енді Бақа. 
Шыдамай жұқа қарын керуіне,
Жарылып, сол арада өлді Бақа.
* * *
  Күнәсі күндегеннің жаман қатты,
Күндеме біреуге Алла берген бақты?!
Өгізді күндеп, сондай боламын деп,
Көлбақа онан қанша пайда тапты?!
  Әуелде Құдай өлшеп берген дене, 
Қаншама зорланғанмен артылмапты.
Нақыл сөз: «Әлін білмес әлек» деген, 
Осындай әуре болған жаннан қапты.

29
7. еМен Мен ҚАМыс
  Бір көлдің Емен айтты Қамысына, 
Сыбайлас көптен бергі танысына:
«Жаратқан мені Құдай сонша артық, 
Мықты, – деп, – жер жарылад дабысыма!
  Жалғыз-ақ тең көремін Қафтың тауын, 
Дүниеде менің қорқар бар ма жауым?! 
Қасқайып иілмеймін, бүгілмеймін,
Соқса да қандай қатты құйын, дауыл.
  Қорғаймын өзім түгіл, аймағымды, 
Болса да қандай аптап, қандай жауын. 
Мың сан құс келіп қонсын бұтағыма, 
Зерердей көрінбейді маған ауыр.
  Бірді олай жаратқанда, бірді бұлай, 
Бәрінен қор жаратқан сені Құдай.
Жел тұрса, зәрең ұшып қалтырайсың, 
Басыңа, ауырлайсың, қонса торғай.
  Жел жүріп, судың беті жыбырласа, 
Ызыңдап, құлағыңа сыбырласа.
Бұғасың, бүгілесің сонша төмен,
Тұрамын жарар ед деп жығылмаса.
  Егерде жақын жерде болсаң маған, 
Ешкімді жолатпас ем, қорғап, саған. 
Әуелде сені Құдай жаратқанда,
Аслан сенің жайыңды ойламаған.
  Беріпті саған орын суға жақын,
Тұрсын деп құйын, дауыл, дуға жақын. 
Көз салып, әр тарапқа қарап тұрсам,
Аз екен дүниеде сенен пақыр...»
«Құлақ сал, Емен батыр, тоқта азырақ! 
Есімі пақырлықтың менен жырақ. 
Иілсем, мені дауыл сындыра алмас, 
Сындырар сені қайта бұрынырақ.

30
  Ықтияр дауыл соқсын, құйын соқсын, 
Уайым менің үшін жеме бірақ.
Дауылдан иілсем де, бүгілсем де,
Мен саған жалынбаймын жәрдем сұрап.
  Еменім! Сен білмесең, мен айтайын! 
Менен де сенің қаупің артығырақ.
Ол рас, сені әлі жеңе алмай жүр,
Кез келмей күші сенен басымырақ.
  Дүниеде өзім деме жалғыз мықты, 
Адасқан олай ойлап қаталықты». 
Болмады сөзін тәмәм еткенінше, 
Бұрқырап, құйындатып дауыл шықты!
  Дауылдың екпініне шыдай алмай,
Не түрлі мақұлұқтың бәрі ықты. 
Қашаннан айла етіп, әдіс алған,
Жабысып, жер бауырлап, Қамыс бұқты.
  Қайсарып, қайыспастан Емен тұрды. 
Дауылға көрсетем деп мықтылықты. 
Неғылсын оның Емен екендігін, 
Қопарып түбірімен дауыл жықты.
* * *
  Білеміз, Қамыс нашар, Емен мықты. 
Еменді мықты деген, дауыл жықты. 
Майысып, қарсыласпай, Қамыс бұғып, 
Сынбастан сол дауылдан аман шықты.
  Мықты деп болса біреу аты шыққан, 
Алысып, болмаса жан оны жыққан, 
(Кісіге аса қайрат пайда бермес)
Бір күні жазым табар тасқандықтан.
  Күштінің ыңғайымен жүргендерді 
Ойлама істейді деп жамандықтан. 
Болмаса қайратыңа ебің серік,
Опа жоқ құр айласыз мықтылықтан.

31
8. ҚАсҚыр Мен тырнА
  Бір қасқыр сапар шекті елден жырақ, 
Неше күн таппай азық, қалды жарап. 
Жемтіктің жақын жерде иісін сезіп, 
Қасекең келе жатыр соған қарап.
  Қасқырдың кім білмейді қомағайын? 
Көңілден, жемтік көріп, кетті уайым. 
Келді де бір сүйекті салды ауызға 
Шетінде бөлегірек жатқан дайын.
  Кемірмей, қалпынша жұтып қалды, 
Тамақта, жүрмей сүйек тұрып алды. 
Қақалып, дем ала алмай сасқанынан 
Алақтап, жан-жағына көзін салды.
  Қақалды, сүйек жүрмей тамағына, 
Болмады әртүрлі еткен амалына. 
Жанынан күдер үзіп тұрған шақта 
Көзіне түспесін бе жалғыз Тырна.
  Тырнаны шақырады ишаратпен,
Мәнісін баяндауға жайы кеткен.
Ойлайды: «Бұ тұрғанда тіл алмас деп, 
Көңілін жұмсатпасам алдап еппен».
  Бұрынғы мықтылықты былай қойып, 
Тырнаға сөз сөйлейді кішілікпен:
«Шырағым, дүниеде ұмытпайын,
Құтқарсаң мені қазір осы дерттен.
  Танысып, сеніменен дос болмаққа 
Жүруші ем кез келгей деп, тілеп көптен. 
Білуші ем әкеңді де, Тырна, сенің,
Дүниеде кім бар еді онан өткен?!
  Ежелден олқылық жоң нәсіліңде,
Көз салып қарап тұрсам арғы түптен. 
Баласы атайының сен бір асыл,
Сыртыңнан жүрміз әлі зор үмітпен.
  Біле алмай неғыларын, сасқалақтап, 
Алдыңда ағаң отыр есі кеткен.
Тырнажан, не қылсаң да, енді өзің біл, 
Айдынның сарқыны едің жұртқа жеткен».

32
  Тырна естіп мына сөзді, судай тасты, 
Қасқырдың тамағына тықты басты. 
Суырып сүйекті алып тастап еді,
«У
һ
!» – деп Қасқыр сонда көзін ашты.
  Құтқарған зор бәледен Тырнасына 
Ол бірақ көрсетпеді ықыласты.
«Еңбегін бер» деп Тырна сұрап еді, 
Қасекең сау күндегі әнге басты:
  Не дейсің, ойын ба осың, шын ба, Тырна? 
Қажауға мәжнүн
4
 жоқ саған мұнда.
Ақы алып өзгелерден дәндеп қапсың,
Қой, Тырнам, ойнап мені әуре қылма!
  Мен саған олжа боларың ба едім? 
Құтқардың сөзім сыйлап, ерінбедің. 
«Сыйға-сый» дегенменен, таз басыңды 
Аузыма салып тұрған кемірмедім.
  Көрінбей, жоғал шапшаң, көзіме енді, 
Түсініп айтқан достық сөзіме енді.
Аш бөрі неше күндей дәм татпаған,
Ұялмас тап беруге өзіңе енді.
  Тырна естіп мына сөзді жаман састы, 
Етпес деп Қасқыр олай, ойламасты. 
«Садақа бастан құлақ» деген мақал, 
Бейшара жан сауғалап тұра қашты.
* * *
  Қиссасы
5
 «Қасқыр, Тырна» болды тәмам, 
Мінездес Қасқырменен кейбір адам. 
Басына бәле түсіп қысылғанда 
Жалынып-жалпаяды келіп саған.
  Құтқарып ол бәледен жіберген соң, 
Болмайды оған кісі сенен жаман.
Жоқ болған отқа күйіп мүлкіңдей-ақ, 
Қайырың зая кетер еткен оған.
  Кісіге опа бермес ондай адам,
Қашыңыз ондай жаннан, келсе шамаң. 
4
 Мәжнүн – араб сөзі «ессіз», «ақымақ» деген мағынада.
5 Қисса – араб сөзі «әңгіме» деген мағына.

33
Қасқырға қайыр істеп Тырна байғұс, 
Қуанды кеткеніне өзі аман.
  Қайырды қарап істе адамына,
Қарайлас өзіңменен шамалыға.
Қасқырдай қара жүрек залымдардың 
Жүрмеңдер түсіп кетіп тамағына.
9. БҰлБҰл Мен есеК
  Бір күні Бұлбұл құсты Есек көрді, 
Қасына сөз айтпаққа жақын келді.
«Сыртыңнан сайрағыш деп жұрт мақтайды, 
Тыңдайын, достым, біраз сайра, – деді.
  Кім білсін, мұнан бұлай көрерімді,
Сайра, деп тағы саған келерімді?
Мен тұрмын өзім естіп сынамаққа, 
Мақтаудай бар ма екен деп өнеріңді».
  Есектің сөзін Бұлбұл қабыл алды, 
Құлағын салып Есек тұра қалды.
Дауысын әлденеше түрлендіріп,
Сандуғаш не әдемі әнге салды.
  Бұлбұл тұр түрлі-түрлі әнге салып, 
Сайрайды бірін нәзік, бірін анық. 
Даусындай сыбызғының алыстағы,
Құлаққа кейбір даусы келді талып.
  Біресе шиқылдаған ащы дауыс 
Шекеңнен өте жазды құлақ жарып. 
Жан-мақлұқ, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа 
Тыңдады орны-орнында тұра қалып.
  Сайрады бірде ақырын, бірде қатты, 
Кейде ысқырып, кей уақыт таңдай қақты. 
Жел тынып, құстар қойып шулағанын, 
Қойлар да күйісін тыйып, тыңдап жатты.
  Көрсетіп бар өнерін болды Бұлбұл 
Есекке қарсы қарап қонды Бұлбұл.
Қарап тұр екі көзін айырмастан,
Сыншы не дер екен деп енді Бұлбұл.

34
  Сонда Есек сөз айтады Бұлбұл құсқа: 
«Мақтаулы бар ғой әнпаз әрбір тұста. 
Солардың баршасы да әдемі әнге 
Тауықтың айғырындай емес ұста.
  Айтайын мен бір ақыл, Бұлбұл, шырақ! 
Тыңда сен, ілтипатпен салып құлақ. 
Қораздан біразырақ күй үйренсең,
Сайрар ең мұнан гөрі де артығырақ».
  Бұл сөзге жәбірленіп Бұлбұл қатты,
Сөз тыңдап онан әрі тұра алмапты.
«Есекке сынатпасын Құдайым», – деп,
Пыр етіп ұшыпты да кетіп қапты.
* * *
  Ал, енді мұнда қандай ғибрат бар? 
Есектей іс ететін көп адамдар.
Сары жезден саф алтынды айырмайтын 
Дүниеде бар емес пе, не надандар?
  Есектей қалпы кейбір адамдардың,
Көзі тар, көңілі соқыр жамандардың. 
Асылды жасықпенен танымайтын 
Сынынан сақта, Алла, надандардың!
10. еКі ШыБын
  Бір Өгіз күні бойы тартып сабан,
Қайтты елге сабанымен кешке таман. 
Мүйізінде Қара шыбын отыр еді,
Кез болды бір танысы жолда оған.
  Танысы мұны көріп келе жатқан, 
Астында Өгізі бар сабан тартқан.
«Көзіме күні бойы көрінбеп ең,
Келесің, сөйле, – дейді, – сен қай жақтан?»
  Сонда бұл мұрнын көкке көтереді, 
Адамсып, маңызданып, жөтеледі.
«Жер жыртып күні бойы, шаршап келем, 
Мазалап, сұрап саған не керегі?»

35
* * *
  Адамды кейбір түрлі алып еске,
Қарасак, ғибрат бар бұл кеңесте.
Біреудің я қайратын, я дәулетін 
Өзімсіп жүретіндер бар емес пе?!
  Кейбіреу көтереді мұрнын көкке:
Өз әддін өзі білген адам көп пе?!
Мақтанып, бәрін де өзім еттім дейді, 
Біреудің шылауында жүріп текке.
11. АрыстАн, КиіК ҺәМ тҮлКі
  Бар еді бір зеңгір тау асқан биік,
Әртүрлі мекен еткен аңдар сүйіп.
Жол шеккен тамақ іздеп аш Арыстан 
Сол таудың арасында қуды Киік.
  Жақындап жүрді Арыстан жетемін деп, 
Ойлайды түстік тамақ етемін деп.
Келеді Киік жылап бір Құдайға,
Қайткенде мұнан аман кетемін деп?
  Жыласаң шын зарығып бір Құдайға,
Ойлама қалады деп зарың жайға!
Жанынан Киік күдер үзген шақта 
Екеуі кез болады терең сайға.
  Қуанды сайды көріп енді Киік,
Сайланды өтейін деп күшін жиып.
Зырқырап атқан оңтай өте шықты,
Арыстан қала берді іші күйіп.
  Сол жерде Түлкі келді Арыстанға: 
«Жығасың, – деді, – бәрін алысқанда. 
Боларсың дұшпан түгіл, досқа күлкі,
Киіктен қалып қойсаң жарысқанда.
  Айтамын мұны саған достықпенен, 
Алмаймын еш нәрсеңді алдап сенен.
Тиісті бәйгесінен құр қалады 
Кейбіреу жүрексіздік, бостықпенен.

36
  Тілесең, қолдан келмес ісің бар ма?!
Тиісті ет қайратты күшің барда.
Сыйдиған жаман Киік өтіп кетіп,
Ұят қой тоқтағаның осы жарға.
  Ақырсаң, не шыдарлық айбатыңа?! 
Дұшпанның қалма мысқыл, ғайбатына
6
.
Тұрсам да сайдың көріп тереңдігін,
Сенемін ебің менен қайратыңа!»
  Желікті мына сөзге енді Арыстан,
Қарғуға жар шетіне келді Арыстан.
Жете алмай қарғығанмен ар жағына, 
Түбіне жардың құлап өлді Арыстан.
  Түлкі-екең құлап өлген досын көрді, 
Ақырын ойға түсіп жақын келді. 
Атаусыз сүйген досын тастасын ба?!
Сол жерде кешікпей-ақ асын берді.
  Өлтіріп, досын алдап, Түлкі бұзығың, 
Жеп жатыр өлісімен, етін бұзып.
Бір айдай азық етіп Түлкі жатты, 
Сүйегін жан досының таза мүжіп.
* * *
  Досың көп тірілік пен амандықта: 
Түлкідей сөз беретін жарға жықпа.
Әр іске амандықта қайрап салып, 
Мүжитін сүйегіңді жамандықта.
  Кісіге таза жолдас табу қиын, 
Көбін-ақ дос етеді мал мен бұйым: 
Досыңнан, дұшпаныңнан бірдей сақтан, 
Басыңда сірә, Ахмет, болса миың.
  Ойлама, шын достарың мол екен деп, 
Сөзіне ере берме жол екен деп. 
Досыңды қиын іске қайрап тұрған 
Білгейсің шын дұшпаның сол екен деп.
6
 Ғайбат – араб сөзі «жәбірлеу», береуге негізсіз жала жабу» деген мағынада.

37
12. ҚАрғА Мен тҮлКі
  Бір түйір ірімшікті тауып алып, 
Ағашқа Қарға қонды ұшып барып.
Тоқ санап ірімшікті көңіліне,
Жей қоймай отыр еді ойға қалып.
  Қашаннан белгілі аңқау ала Қарға, 
Нәсіпке бұйырмаған шара бар ма?! 
Шығатын шығасыға болып себеп, 
Ағашты Түлкі залым аралар ма!
  Тістеген ірімшігін Түлкі көріп,
Аяғын ептеп басып жақын келіп:
«У
һ
! – деді, – Көретін де күн бар екен, 
Жүруші ем сырттан асық болып өліп!
  Тамаша қарағанға түрің қандай!
Мынау көз, мынау мойын, мұрын қандай! 
Гауһардай қанаттарың жарқырайды,
Келісті қалай біткен және маңдай!
  Көркемдік сипатыңнан табылғанда, 
Дауысың да болса керек шырын-балдай. 
Көптен-ақ дабысыңды естісем де,
Болған соң келе алмадым жерім шалғай.
  Сені іздеп келіп тұрмын алыс жерден, 
Сұлу деп мақтаған соң әркім көрген, 
«Халық айтса, қалып айтпайды» деген рас, 
Арман жоқ жанда сені көріп өлген!
  Көркіңді бітіре алман жазып хатқа,
Я сөйлеп, жеткізе алман айтып жатқа. 
Мен қайран, неғып патша қоймаған деп, 
Дауысың да сипатыңдай болған шақта!
  Нұрыңды күн секілді көріп тұрмын, 
Шыдамай бойым балқып, еріп тұрмын. 
Дауысыңды тым болмаса бір шығаршы, 
Естуге құмар болып өліп тұрмын!»
  Мәз болып, мақтағанға насаттанып, 
Қайтпасын, деп ойлады сағы сынып. 
Алыстан арып-ашып іздеп келген 
Байғұстың кетсін деді көңілі тынып.

38
Өтірік мақтағанға Қарға еріп,
«Қарқ!» етті пәрменінше жағын керіп. 
Ірімшік қарқ еткенде жерге түсіп,
Жеп алып Түлкі кетті жортып-желіп.
  Жұрт едік аңқау өскен қазақ болып,
Далада кең сахара көшіп-қонып.
Алдаған залымдардың тіліне еріп,
Жүрмесек жарар еді мазақ болып.
13. ҚАсҚыр Мен ҚОзы
  Бұлаққа су ішуге келді Қозы,
Жанында серігі жоқ, жалғыз өзі.
«Бөрі жоқ десең, шығар, бөрік астынан»,
Бәле мен қаза алыс па, келсе кезі.
  Қаңғырған тамақ іздеп бір аш бөрі 
Қозыға жетіп келді жайнап көзі.
Жемекке кінә қойып сол арада,
Жала ғып, міне, Қасқыр айтқан сөзі:
  «Сен, Қозы, текке қарап жүре алмайсың, 
«Соқтықпа, маған!», – десем, тіл алмайсың. 
Мойныңды қазір жұлып алайын ба?!
Суымды неге былғап, лайлайсың?»
  Қозы айтты: «Қасқыр, тақсыр, тоқта азырақ! 
Тергеңіз, кінәм болса әділ бірақ.
Ізіңіз жатқан жерден төмен келіп,
Іштім мен жүз қадамдай қашығырақ.
  Бұл жерден ең аз болса бір жүз қадам, 
Мүмкін бе, ылайлауға осы арадан?!
Сіз түгіл, өзгеге жоқ қиянатым,
Не шара, жеткен болса бүгін қазам?!»
  «Бекер ме, – Қасқыр айтты, – менің сөзім? 
Білесің жалғаншы деп кімді өзің?
Әкеңді алдыңдағы танимысың?
Балам, сен байқап қара, ашып көзің!

39
  Осындай сөздер мені күйдіреді,
Десем де шыдайын-ақ етіп төзім.
Есімнен өле-өлгенше кете қалмас 
Былтырғы осы арада сөккен сөзің».
  «Кезек бер, біразырақ сөзге, тақсыр! 
Келемін жарты жасқа күзде, тақсыр! 
Жаралып дүниеге биыл келсем,
Тиемін былтыр неғып, сізге, тақсыр?!»
  «Ол әне, сен болмасаң, сенің ағаң, 
Ойларың мені жоймақ, келсе шамаң.
Ит болсын, қойшың болсын, қожаң болсын, 
Жауыздық ойлайсыңдар бәрің маған».
  «Нансаңыз, ағам да жоқ, інім де жоқ,
Уа, ғайыры нашарлықтан мінім де жоқ. 
Нақақтан мені, тақсыр, күйдіресіз,
Жауыздық сізге ойлаған күнім де жоқ!».
  «Ол саған әлде күйеу, әлде құда, 
Сүймейді қой атаулы мені жүдә.
Я бөлең, я жиенің, я нағашың,
Әйтеуір, саған ұқсас еді о да.
  Қой заты талай зәбір берді маған, 
Соларын мен де істеймін енді саған. 
Кегімді қойдан алмай, кімнен алам? 
Тауыспа, о деп, бұ деп сөзді оған».
  «Тақсыр-ай! Еш жазығым жоқ қой менің, 
Зәбір ғой біреу үшін күйдіргенің!»
«Үндеме! Жетер! Қазір уақытым жоқ,
Тұруға ақ-қараңды тергеп сенің.
  Алыпсың жаман әдет қарсыласып, 
Сенімен тұрам ба мен мылжыңдасып. 
Айтайын, білгің келсе, Қозым, саған:
Кінәң сол: жегім кеп тұр қарным ашып».
  Шошиды Қозы байғұс құлқын танып, 
Құтылар, білгенменен, онан неғып?!
Болсын ба, Қозы жұмыс Қасекеңе,
Жөнелді иығына салып алып.

40
* * *
  Орманға Қасқыр кетті Қозыны алып, 
Белгілі етер ісі алып барып.
Осындай жазықсызды жазғыратын 
Һәр жерде күштілерде бар ғой қалып.
  Қасқырдың зорлық болды еткен ісі, 
Ойлаймын, оны мақтар шықпас кісі. 
Нашарды талай адам талап жеп жүр, 
Бөріден артың дейміз оның несі?!

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: