О ббк 83. 3 (5 Қаз) б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

115
Алақтап артымызға қарағыштап, 
Жүргенде-ақ озып, ұзап кетті заман. 
«Нәрсені түске енбеген өңде көрдік, 
Соларды тапқан – ғылым» дейміз жаман.
 
«Ғылым» деп нені үйрендік біздер жаста, 
 
(Айтқаным бекер болса, алмай таста! 
 
Табылар ақтайтын да, боқтайтын да,
 
Сөз емес арнап жазған дос пен қасқа...)
Ғылым бар бет жуу да талай дедік,
Жуған жөн бұлай бастап, бұлай дедік. 
Жусаңдар солай етіп сауабы көп,
Жаза бар жумағанда олай дедік.
 
Шарттар көп дедік ғұсыл
13
 құйынғанда, 
 
Шаһуат пәлендей боп құйылғанда.
 
Қалайша көзде... деп айтпады екен?
 
Үйрет, – деп, мұның бәрін бұйырғанда!
Әйелмен пәлен бар деп жанасқанда, 
«Пәлен» деп ұйқысырап адасқанда,
Үйрету балаларға қандай жақсы,
Ақылға салып, ойлап, бал ашқанда.
 
Мектепте оқымаған білмей жүр ғой 
 
Жердегі мал-мақұлық, құс аспанда. 
 
Айтамын молдекең жоқ оңашада,
 
Сөз бермес «кәпірсің» деп таласқанда.
нАДсОннАн
Шайылған көз жасымен жердің бетін, 
Өткізіп тым өлшеусіз өкіметін,
 
Жауыздық жалғандықпен қаптағанға, 
Адал жол, ақ ниетті арам жеңіп,
Жазықсыз жанды қинап, қанды төгіп, 
 
Бұзықтық, түзіктікті таптағанға. 
Қиналып, кім болсаң да, талыққандар, 
Түңіліп, үміт үзіп, жабықпаңдар!
Қайтадан жақындық кеп, қастық қашып, 
Жарқырап жақсылыққа атар таң бар.
13
 Ғұсыл – араб сөзі «жуыну, тазару» деген мағынада.

116
* * *
Еңкейіп, еңсесіне бейнет артпай,
Шөгер тәж шынжыр киіп, азап тартпай,
 
    Жақындық келер күшті сәулетінде, 
Көз жасы – тірі мола, құлдық, қорлық,
Дар ағаш, қылыш, қанжар, өштік, зорлық,
 
    Бірі жоқ жақындықтың дәулетінде. 
Жанға жұт, жарың сәуле, жоқ мұқтаждық, 
Сырт берер адамзаттың әулетіне.
Артықша тасқан қайтып, толған солып, 
Құритын кез келмекші нәубетіне.
* * *
Демеңдер, жақсылық – тақ, жай үміт құр, 
Заман тар, жауыздық зор, тым қысып тұр.
 
    Айналаң қараңғы түн тым түнерген, 
Қиналып, талар дүние азап шегіп,
Қалжырар жалмауыздар қанға бөгіп,
 
    Болдырар алыс-жұлыс жұлына ерген.
 
    Жүре алмай, дымы құрып сонда әрі, 
Соқпалы, содыр жолдан шығар бәрі.
Талған күш, қиналған тән, ауырған жан 
Дертіне жақындықты етер дәрі.
БАҚ
Бұлттар басып жасырған,
Жаңа түсіп басылған,
 
Таң шапағы сөніп тұр, 
Жаңалаған өмірден 
Жаңа шығып көрінген
 
Гүл қамауда сеніп тұр. 
Балалықтан басталып,
(Тастаймын аз жасты алып,
 
Есім нағыз енгенше)
Көрдім қызық, көрмедім?
Көрсем баға бермедім,

117
 
Бозбала жас келгенше. 
Құстай түлкі алатын,
Жайып алтын қанатын, 
 
Уылжыған от лепті 
Жігіттік жас келді де,
Ойды біраз бөлді де,
 
Тұрағы жоқ ол өтті. 
Қудым бақты, іздедім, 
«Табамын ғой тез» дедім, 
 
Азап шекті тән-жаным. 
Қарап жақын-жырақты, 
Жақтым түрлі шырақты,
 
Таптырмады қуғаным. 
Үміт сүйрер жыраққа,
Жетесің деп мұратқа,
 
Талықсам да ізденіп. 
Қашан көңіл жасарар? 
Арқа-басың босанар,
Рақаты жаз келіп?
Қашан жанып шамшырақ? 
Сәуле беріп жарқырап,
 
Болар жарық төрт тарап? 
Қашан маған іздеген,
Күліп жылы жүзбенен,
 
Болар серік бақ қарап?!

118
ПУШКин
Вольтерден
Қыздыр дейсің топ, жиынды, жан дейсің, 
Қыздыратын жасты қайдан ал дейсің? 
Өмірімнің таңын қосып кешіне,
Бер қайтадан өткен күннің һәммесін!
 
Бере алмасаң, кең салалық бейілді,
 
Жас қызығын көрсін жастар кейінгі.
 
Тәтті өмірмен нәпсі көңілін ауладың, 
 
Қалғанымен алданталық зейінді!
Уа, дариға! Өттің бастан, қызық жас!
Өзіңе жөн, өзгелерге бұзық жас.
Қайғы, қасірет дертін жанға батырмай,
Қайран жастық! Қызуымен қылған мас!
 
Көрінбестен өмір көбі өткен шақ, 
 
Тіршіліктің сән, ләззаты кеткен шақ.
 
Ойын, күлкі, мәжілістен
14
, қызықтан
 
Мезгіл қуып: «Шық!» – деп әмір еткен шақ
Жасың айтса, көнбегеннен не пайда? 
Уақыттың тілі шолақ: «жүр!», «айда!»
Тұрлауы жоқ, өзгерілгіш өмірдің 
Өтпесіне еткен, сірә, кім айла!
 
Мүмкін десек адамзатқа екі өлмек,
 
Бірі соның – «жасым жетті» деп көнбек. 
 
Бұл елімнің ардақтысы, аруы,
 
Мұнан кейін өлім бе, сол дем сөнбек?!
AT
Сен неге, тұлпар атым, кісінейсің?
Жабығып неден көңілің, түсті еңсең?
Ерігіп, ауыздығың қарш-қарш шайнап,
Бұ қалай, бұрынғыдай сілкінбейсің?
 
Әлде мен бабың тауып, бақпадым ба?! 
 
Болмаса, жемнен қысып, сақтадым ба? 
 
Әйтпесе, әбзелдерің сәнді емес пе?
 
Жібектен тізгініңді тақпадым ба?
14
 Мәжіліс – араб сөзі «отырыс», «жиналыс» деген мағынада.

119
Малдырып саф алтынға үзеңгіңді, 
Тағаңды шын күмістен қақпадым ба?!
 
Жауабы иесіне берген аттың: 
 
«Сұрайсың не себептен мен жабықтым? 
 
Алыстан құлағыма келер дүбір 
 
Һәм дауысы керней тартып, атқан оқтың.
Кісінеп себебім сол мен аһ ұрған,
Көп жүріп далада енді сейіл құрман. 
Әбзелмен жарқыраған әсем басып,
Аз қалды сыйлы, сынды күндер тұрған.
 
Жақында жаны ашымас жау кеп шабар, 
 
Қалдырмай әбзелімнің бәрін тонар. 
 
Соқтырған шын күмістен тағаларды 
 
Суырып аяғымнан, олжаланар.
Күйзеліп, жаным ашып, ауырып бек, 
Қайғырып, уайым ғып, тұрмын жүдеп. 
Орнына желпуіштің теріңді әкеп, 
Терлеген бүйіріме жабады деп».
ДАныШПАн АлеКтің АжАлы
 
Жар салып, жасақ жияр білімді Алек, 
 
Білімсіз хұзарлардан алмаққа кек.
 
Қаласын, егіндерін ызасы үшін 
 
От пенен қойған арнап қылышқа деп.
Қол бастап, киіп сауыт – Царградты
15
,
Сыр мінез таңдап мініп сенімді атты, 
Далада келе жатып, князь көрді 
Ішінен қалық орман шыққан қартты.
 
Перунға
16
 көнген, берген ықыласын, 
 
Болжаған болар заман уақиғасын,
 
Қасына Алек келді қарияның 
 
Өткізген құлшылықпен, балмен жасын.
«Не болар, айтшы, бақсым Құдай сүйген, 
Ілгергі өтер жасым нендей күймен? 
15
 Царград – Стамбул қаласының бұрынғы аты. Сауыт Царград – сонан шыққан сауыт 
(А.Байтұрсынұлының түсініктемесі). 
16
 Перун – дінсіздер табынатын пұт (А.Байтұрсынұлының түсініктемесі).

120
Жауымды жан-жақтағы қуандырып, 
Топырақ тез басар ма, денеме үйген?
 
Ашып айт, бүкпей бәрін, еш қаймықпа! 
 
Аласың таңдап жақсы ат айтқандыққа!». 
 
Бақсылар князь сыйын қылмас қажет 
 
Һәм қорықпас болғандардан ие жұртқа.
Олардың тілі еркін, сөзі хақ-ты,
Құдірет әмірімен ынтымақты.
Қараңғы таңдағылар танытпайды,
Жүзіңнен саған деген көрем бақты.
 
«Ұмытпай, ал жадыңа сөзін қарттың, 
 
Батырға қымбат пұлы дабыс-даңқтың. 
 
Атың зор, айбының мол жау мұқатқан 
 
Қалқаның қақ басында Царградтың.
Аямай берген саған бақ-талайды, 
Күңіркеп, дұшпандарың көре алмайды.
Жер, су да – бәрі саған бағынулы, 
Толқыны көк теңіздің ала алмайды.
 
Айбалта, оқ найза да, сом қанжар да, 
 
Ешбірі саған залал қыла алмайды.
 
Астына көк сауытың жара түспес, 
 
Қорғаушың көрінбейтін бар бір сайлы.
Қатерлі не бейнеттен қорықпас атың, 
Сезеді қозғалғанын қалай таңым.
«Тұр!» десе – жауған оққа қимылдамас, 
«Шу!» десе – не қамалға кірер батыл.
 
Суыққа, соғысқа да тұлпар шыдар, 
 
Ажалың бірақ осы аттан болар...»
 
Сөзіне шалдың айтқан күлді Алек,
 
Әйтсе де ой мен жүзі торғылданар.
Көңілсіз ойдағы жоқ естіп істі,
Үндемей ерге асылып аттан түсті.
Сипалап, қасып, қағып мойынға атын, 
Айнымас доспен князь қош айтысты:
 
«Бақыл бол, серік атым, ренжіме! 
 
Айырылар мезгіл жетсе, айырмас не?

121
 
Дамыл ал! Қош аман бол! Мені ұмытпа! 
 
Аяғым тимес алтын үзеңгіңе.
Келіңдер, бозбалалар, атты алыңдар! 
Жетектеп, тоғайыма апарыңдар!
Жабыңдар жабуына түкті кілем,
Тазалап, жуып, бағып, баптаңыздар!
 
Жеміне ең қалаулы сұлы алыңдар! 
 
Бұлақтың суымен һәм суарыңдар!» 
 
Князға, атын алып, тосты басқа ат,
 
Өтеді мұнан кейін неше жылдар.
* * *
Басында бір қорғанның Алек тойлап, 
Жасақпен жанындағы күліп-ойнап,
Қайғы жоқ, қасірет жоқ, ішіп бәрі,
Күндерді бастан кешкен сөйлер ойға ап.
 
Ескерді бір мезгілде атын Алек,
 
Сұрайды: «Есен-сау ма һәм қайда? – деп 
 
Жүрісін, жүйріктігін таңған жоқ па, 
 
Жабығып қалмады ма, – дейді, – жүдеп?
Қайда деп жоқтаған соң Алек атын, 
Айтады біреу тұрып: «Князь батыр! 
Басында биік қырдың әлдеқашан 
Тыныштық алып, атың ұйықтап жатыр».
 
Мұны естіп, Алек жерге ұзарап төмен, 
 
Ойлайды: «Оттап босқа шал не жеген?!
 
Қу бақсы! Өтірікші, алжыған шал,
 
Атымды айырыпсың босқа менен».
Көруге аттың сүйек-саяқтарын,
Ертіп ап Игорь менен қонақтарын, 
Сарайдан шығып Алек келе жатыр, 
Жағалап Днепрдің
17
 алаптарын.
 
Қуарған жатыр сүйек қыр басында, 
 
Селеулер жел құбылтқан тұр басында. 
 
Құм көмген, жаңбыр жуған сүйектердің 
  Аралап князь Алек жүр қасында.
17
 Днепр – өзеннің аты (А.Байтұрсынұлының түсініктемесі).

122
* * *
Ақырын аяғын caп шығып басқа,
Сөз сөйлер князь тұрып өлген досқа:
«Жат, достым! Кәрі иеңнен қайтқан бұрын, 
Құдірет қарамайды көп, аз жасқа.
 
Жазыпты сені асыма сойғызбасқа, 
 
Қаныңмен топырағым тойғызбасқа. 
 
«Ажалың аттан болар» деп сандалып, 
 
Шал мені қорқытқаны осы бас па?!»
Білдірмей, бас ішінен жылжып шығып, 
Князьға қара жылан шапты ысқырып. 
Оралып аяғына, шаққан кезде 
Батырдан шықты дыбыс, жаны ышқынып.
 
Алекті жоқтап, жұрты көп жылайды, 
 
Өлген соң, жылағанға ол тұрмайды.
 
Днепр жағасында асын беріп,
 
Көпіршіп саптыаяқтар быжылдайды.
Ольга мен князь Игорь дөң басында, 
Тойлаған жасақтары һәм қасында. 
Күндерді бастан кешкен сөйлей түсер, 
Саптыаяқ жүрген сайын ортасында...
БАлыҚШы Мен БАлыҚ
 
Теңіздің жағасында кемпір мен шал, 
 
Тұрыпты отыз үш жыл нақ дәлме-дәл.
 
Күн көрген бейшаралар балық аулап, 
 
Болмапты төрт түліктен ырымға мал.
Үсті шым, асты шұңқыр жерден жырған 
Баспана мекенінің сиқы тұрған.
Бала жоқ қолғанат екеуінде,
Иіріп кемпір жібін, шал ау құрған.
 
Бір күні шал апарып ауын салды,
 
Балық жоқ, ауға оралған балдырды алды. 
 
Салғанда және ауын екінші рет,
 
Теңізге бітетін бір шөп оралды.
Тағы да үшінші рет ауын салып,
Сүйретіп шығарды бір алтын балық.

123
Шал байғұс өз көзіне өзі сенбей,
Аңырайып тұрды біраз аң-таң қалып.
 
Жарқырап үсті-басы, оттай жанып,
 
Адамша сөз сөйлейді алтын балық: 
 
«Жанымды бір шыбындай қи, ақсақал!
 
Бар болса не қажетің менен алып».
Шал сасып, абдырайды, есі кетіп,
«Балық, – деп, – бұ неғылған тілге жетік?!» 
Керемет мұндай, сірә, көрген емес,
Ау салып отыз үш жыл кәсіп етіп.
 
Ойланып: «Тегін емес балық, – дейді, 
 
Қалмайын киесіне алып, – дейді. 
 
Еш нәрсең керек емес, жолың болсын,
 
Сайран ет теңізіңде, барып, – дейді.
Балықты жіберді де, үйге қайтты,
Не ғажап көргенінің бәрін айтты.
«Жібердім еш нәрсе алмай», – деген соң-ақ, 
Кемпірі шалға көзін бажырайтты:
 
«Ақымақ, – дейді – алжыған, кеткен есің! 
 
Былжырап айтып тұрсың сөз деп несін?
 
Жаңа астау тым болмаса алсаң едің,
 
Астаудың жарылғанын білмеймісің?»
Балыққа шал жөнелді жолықпаққа:
Ыдысқа астау алып молықпаққа.
Жыбырлап судың беті шимайланып,
Балық кеп: «Не айтасың?» – деді қартқа.
 
Шал айтты қол қусырып, тағзым етіп: 
 
«Кемпірім ұрысып, әбден мазам кетіп,
 
Жаңа астау сұрайын деп келдім, тақсыр! 
 
Жарамсыз астауымыз, жарық, кетік».
«Қайғырма, – балық айтты, – үйіңе бар! 
Сол болса бар жұмысың, оның болар!» 
Қуанып, шал үйіне қайтып келсе,
Бір астау әп-әдемі жатыр даяр.
 
Ұрсады кемпір шалға келісімен: 
 
(Сақтасын долы қатын перісінен!)
 
«Алыпсың астау сұрап, ақылы жоқ,
 
Айырылған, ақымақ шал» дейді, – есінен!

124
Деп ұрысты: «Миы ашыған, қу көк сақал! 
Астауда қызыққандай қанша еді мал?
 
Қуанып қу астауға келген несі?
 
Көп нәрсе әкеліпсің, адырағал!
 
Үйіңнің үстіңдегі сиқы мынау!
 
Балықтан барып тәуір үй сұрап ал!»
Тағы да шал жөнелді теңіз жаққа, 
Балыққа арыз айтып, мұң шақпаққа.
Бұзылып судың түсі лайланып,
Балық кеп: «Не айтасың?» – дейді қартқа.
 
Шал айтты қол қусырып, тағзым етіп: 
 
«Бәлеге қалдым, тақсыр! Мазам кетіп!
 
«Үй алмай, астау алдың, алжыған!» – деп, 
 
Барады сүйегімнен сөккені өтіп».
Арызын ақсақалдың қабыл алып, 
«Қайғырма! Үйіңе қайт!» – деді балық... 
Орнында лашығының ағаш үй тұр,
Келеді шал қуанып, таңырқанып.
 
Салған үй салтанатты сәніменен,
 
Бояған, оюлаған мәніменен.
 
Сайраған бақшасында түрлі құстар 
 
Келтірер көңіл хошын әніменен.
Асылып терезеге кемпір тұрып,
Ұрсады келісімен шалға ақырып:
«Балықтан барыпсың да үй алыпсың, 
Ақымақ, миың ашып, кеткен шіріп.
 
Ізіңмен, үйге кірмей, қайт балыққа! 
 
Қадірсіз мұжық деген ат халыққа.
 
Айтпасқа қарашекпен қатыны деп,
 
Ақсүйек етсін мені, айт балыққа!»
Балыққа шал келеді қайтып тағы, 
Кемпірдің мұң-мүддесін айтып тағы. 
Тағзыммен қол қусырып арыз айтып, 
«Азапты келдім, – деді, – тартып тағы.
 
«Қайғырма, – балық айтты, – болар, – де 
 
Ақсүйек дәрежесі қонар», – деді.

125
 
Қатыны қайтып келсе, болған ханым,
 
Қасына шал қалайша жолар енді?
Биік үй салтанатты, сәнді түрі,
Бәрі мол, бәрі байлық, бәрі ірі.
Үстіне неше түрлі асыл киіп,
Паңсынып сыртқы есікте тұр кемпірі.
 
Қолында толған өңшең алтын жүзік, 
 
Зумрет, березелі бар білезік.
 
Үстінде қамзол ішік, тысы қамқа,
 
Меруерт омырауы қойған тізіп.
Аяқта сақтияннан оюлы етік,
Бұрынғы мұжықтығы естен кетіп,
Жұмсап тұр біріне ұрсып, бірін ұрып, 
Ақырып малайларға әмір етіп.
 
Шал келіп: «Сәлем бердік, ханым! – деді, 
 
Ризалық тапты ма, енді жаның?» – деді. 
 
Жаратпай шалдың сөзін, кемпірі ұрсып: 
 
«Әдепсіз, ақылы жоқ, жарым, – деді. 
 
Ат бақсын, ат қораға апарыңдар!
 
Мұжықтың мына біреу шалын...» – деді.
* * *
Қанағат болды десек етер шағы,
Құтырды өскен сайын кемпір бағы.
Өткен соң бірер жұма, шақыртады 
Балыққа жібермекке шалды тағы.
 
Айтады: «Қазір жылдам бар, балыққа! 
 
Жеткен жоқ жаным әлі ризалыққа.
 
Ақсүйек дәрежесін азсынамын,
 
Патша етсін, мені дереу бір халыққа!»
Шал айтты: «Құтырдың ба? Түзу ме есің? 
Болмасын астамшылық, мұның кесір!
Білмейсің іс ретін, сөз мәнісін,
Жұрт күлер: қор болған деп бақыт, есіл!»
 
Бұл сөзге кемпір қатты ашуланып,
 
Жіберді шалды жаққа салып-салып.

126
 
Қалайша маған қарсы сөз айтасың?
 
Сен мұжық, мен ақсүйек, қой – деп, танып!
Сөз айтар шалда хәл жоқ, жөнеледі.
Қарайып теңіз беті түнереді:
Шақырған шал дауысына балық келіп,
«Ақсақал, не айтасың? Сөйле!» – деді.
 
Шал айтты: «Өлдім әбден тынышым кетіп, 
 
Таянды жындануға кемпір жетіп.
 
«Ақсүйек дәрежесін азсынамын,
 
Бір жұртқа қойсын, – деді, – патша етіп».
«Қайғырма!» – балық сөйлеп, – «кәрім!» – деді,
-
«Істермін айтқанындай бәрін», – деді. 
«Жүргізіп жұртқа әмірін мейілінше,
Айбынды болар патша жарың», – деді.
 
Шал қайтса, салтанатты сарайлар тұр,
 
Ішінде сарайлардың кемпірі отыр.
 
Асынып айбалтасын, есіктерде 
 
Күзетші, түсі суық, малайлар тұр.
Жарқырап алтын киіп, оттай жанып, 
Патшасып кемпір отыр, ызғарланып.
Ақсүйек, өңшең бекзат қызметінде,
Ішкізіп арақ-шарап, азаптанып.
 
Билетпей шалға бойы, буын құрып,
 
Сарайға шал сескеніп келді кіріп,
 
Бас ұрып кемпірінің аяғына:
 
«Болды ма жаның риза!» – деді тұрып.
Есіркеу кемпірде жоқ, шалын аяп,
Адам деп елеп оған қарамай-ақ,
Деп еді: «Шығарыңдар!» Сол-ақ екен, 
Жұдырық, жан-жағынан жауды таяқ.
 
Желкелеп, сүйреп, жұлқып жұлмалайды, 
 
Ағына сақалының кім қарайды?
 
«Ақымақ, әдебі жоқ, алжыған құл, 
 
Кірлейсің аяғыңмен, – деп, сарайды!» –

127
Жұрт күліп, шал екенсің, – деді, жарым, 
Ақылың кем болған соң, кімге обалың? 
«Болмаса өзің шанаң, отырма» деп 
Бұрынғы айтпап па еді мақалдарын?
 
Бір-екі мұнан кейін жұма өтті,
 
Тілейтін жаңа тоят кезі жетті.
 
Қызығы патшалықтың тозды жылдам, 
 
Жарлық қып, кемпір патша шалды іздетті.
Шалды айдап алып келді дірдектетіп, 
Байғұстың түсі қашқан, өңі кетіп.
Үстінде алтын тақтың кемпір патша 
Тапсырды шалға жұмыс, әмір етіп:
 
«Бек тығыз бұйырамын саған, – деді, 
 
Сөз қатсаң, жыртылады жағаң, – деді, 
 
Мақсатым суды билеп, суда тұрмақ, 
 
Балыққа айт, менен көп-көп сәлем! – деді, 
 
Қаратып теңіздерді қол астыма,
 
Шабарман болсын өзі маған», – деді.
Әлді жоқ сөз қайырар, шал кетеді, 
Қорыққаннан жылдам жүріп, тез жетеді.
Қара бұлт, қара дауыл толқынды айдап, 
Сапырып теңіз суын, желдетеді.
 
Балықты шақырып шал, сөзін айтты, 
 
Жұмыстың тығыздығын, тезін айтты. 
 
Кемпірдің сұрағанын естіп балық,
 
Бір соғып суды бетке, кейін қайтты.
Балықтан жауап күтіп тұрып-тұрып, 
Шал қайтты кешке жақын әлі құрып.
Көре алмай салтанатты сарайларды,
Көз салды жан-жағына мойнын бұрып.
 
Қараса, лашығында кемпірі отыр,
 
Баяғы жарық астау жырық-жырық.
 
Түсіріп таз кебіне бір-ақ күнде,
 
Қойыпты қу қақбасты Құдай ұрып.

128
Алтын әтеШ
Беріде емес, әріде,
Пәлен жұрттың жерінде
 
 Болған жақсы хан Дадан. 
Талай көріп қауіпті,
Талай жұртты шауыпты,
 
 Жасында боп бек мазақ.
Жас жеткен соң жабығып, 
Аттаныстан жалығып,
 
Жай жатуға ойлапты.
Кәрі ханды қажалап,
Енді өзгелер мазалап,
 
Жай жатқызып қоймапты.
Жаудан Дадан жерлерін, 
Қорғамаққа елдерін,
 
Һәман тұтты көп әскер. 
Қолбасылар қалғымас, 
Түс-тұсынан шықты қас, 
 
Қайсысына жетісер?
Оңнан күтсе, жау солда,
Қырдан күтсе, жау суда,
 
Арқадан да, Құбыладан. 
Жан-жағынан жау ұрды, 
Жылап-жылап жіберді
 
Ызасынан хан Дадан.
Қатты күйді, қайғырды,
Хан ұйқыдан айырылды,
 
һәман қауіп-қатерде.
Ойлап, ойлап қарайды:
«Не қылсам, – деп, – жарайды?» 
 
Білмейді не етерге.
Безген ат боп белінен, 
һәр нәпсінің желінен,
 
Бар екен бір данышпан 
Жұлдыз санап қарайтын,
Сонан ақыл сұрайтын
 
Сасқан яки адасқан.
Арнап кісі шаптырып,

129
Көп -көп сәлем айттырып,
 
Шақыртады хан Дадан. 
Шақырғанға бұ барды,
Алтын әтеш шығарды
 
Аузын шешіп дорбадан.
Ханға тұрып сөйлейді, 
Сөйлегенде бүй дейді:
 
«Мынау алтын әтешім! 
Қондыр, сырың басына!
Қой, сарайың қасына!
 
Болар мықты күзетшің.
Бұл отырса тып-тыныш,
Жоқ еш жерде қорқыныш.
 
Қатер болса бір жақта, 
(Соғыс па я әлдене?
Болсын мейлі не бәле)
 
Қарап әтеш сол жаққа, 
Күдірейіп дауыстар,
Ол – дегені «қауіп бар!»
 
Риза болып, айтар хан: 
«Бұйым алтын, күміс пе?
Басқа мүдде, жұмыс па?
 
Тауаныңды қайтарман.
Сенен немді аярмын!
Қашан болса, даярмын
 
Не сұрасаң беруге –
Не десең де еткізіп,
Не мүддеңе жеткізіп,
 
Өз көңілімдей көруге».
* * *
Биік сырық басында,
Хан сарайы қасында
 
Қарауылдап халықты, 
Қатер болса, жұлқынып,
Солай қарай ұмтылып,
 
Әтеш айқай салыпты: 
«Кіри-ку-ку, жат, ханым!
Жатып жұртты бақ, ханым!»
 
Дадан ісін асырды: 

130
Жауын ерте көрген соң,
Ұрып, сыйын берген соң,
 
Жау тыйылды, басылды. 
Бір жыл өтті, екі жыл,
Тапты рахат жұрт дамыл,
 
Әтеш отыр жай, тыныш. 
Бір күн ұйықтап хан жатты, 
Сер әскер кеп оятты,
 
Бар деп бәле, қорқыныш.
Хан аша алмай ұйқысын,
«Не бәле бар? Не қысым?» – 
 
Дейді отырып есінеп, 
Жауап берді сер әскер:
«Әтеш көрген бар қатер,
 
Жұрт қауіпте түйсініп».
Хан қараса әйнектен,
Әтеш отыр әндеткен,
 
Күншығысқа қарапты.
«Не тұрыс бар? Жүруге! 
Жылдам атқа мінуге!
 
Алып қару-жарақты!»
Хан әскерін айдайды,
Үлкен ұлын сайлайды
 
Бастық етіп үстінен.
Әтеш тағы жай, тыныш, 
Қауіп-қатер, қорқыныш
 
Шықты жұрттың есінен.
Қол шыққалы жеті күн, 
Әскерден жоқ хабар-үн:
 
Ашықты ма? Тоқ па әлі? 
Жеткен жоқ па? Жетті ме?
Жау жатыр ма? Кетті ме?
 
Соғысты ма? Жоқ па әлі?
Міне, әтеш бақырды:
Хан өзге қол шақырды,
 
Кіші ұлына бастатты.
Күншығысқа бет беріп,
Қару, қапшық бөктеріп,
 
Қосын артып, қол тартты.
Әтеш тыныш, сыбыс жоқ,

131
Әскерден түк дыбыс жоқ,
 
Тағы өтеді жеті күн.
Жұрт айырылды сауықтан,
Ел жайғаспай қауыптан.
 
Әтеш тағы берді үн.
Үшінші қол шақырып,
Тастайтындай жапырып,
 
Құтты болғай деп қадам, 
Күншығысқа жол алып,
Азық-түлік мол алып,
 
Шықты өзі хан Дадан.
Күн-түн демей жол жүріп,
Бітті әбден болдырып,
 
Ешбір белгі жолда жоқ –
Мола да жоқ, көр де жоқ,
Салық салған жер де жоқ,
 
Соғыс та жоқ, қол да жоқ.
«Бұ не хикмет
18
! Не ғажап!» –
Дейді Дадан ойға қап.
 
Жетінші күн батыр хан 
Қолды жиып жүргізіп,
Тау ішіне кіргізіп,
 
Көрді жібек шатыр хан. 
Маңайында ел де жоқ,
Ызыңдаған жел де жоқ,
 
Жалғыз ғана сол шатыр.
Өзектерде, ойларда,
Жыбырлаған қойлардай,
 
Қырып салған қол жатыр.
Хан шатырға кірмекке,
Бұ не ғажап білмекке,
 
Жылдамырақ жүреді.
Хан алдында екі ұлы,
Жан шошитын бар сыны,
 
Жатқандарын көреді.
Бір-біріне қылышты 
Сұғып, тапқан тынышты:
 
Сауыт, қалқан – жоқ бәрі. 
18
 Хикмет – араб сөзі «даналық», «кемеңгерлік», «нақыл» деген мағынада.

132
Жапырылып жаншылған,
Қара қанға малшынған,
 
Шөпті жеп жүр аттары.
Екі азамат сұлтаным!
Екі лашын-сұңқарым!
 
Ауға түскен, алданған. 
Маған күйік! Маған дерт!
Маған өлім! Маған мерт!» –
 
Деп жылады хан Дадан.
Хан жыласа, қалар ма?
Ерген жасақ – олар да 
 
Еңіресті, жыласты.
Тау күрсініп, күңіреніп,
Ой ыңылдап, ыңыранып,
 
Бәрі бірге ұласты.
Сонда шатыр ашылып,
Нұры күндей шашылып, 
 
Шамаһанды билеген, 
Нөкері жоқ, жап-жалғыз 
Шыға келіп патша қыз,
 
Ұшырасты ханменен.
Қуыршаққа қуанған,
Балаларша уанған,
 
Жылағанын хан қойды. 
Сылаңдаған сызылып,
Қызға көңіл бұзылып,
 
Бөлмей, жармай, берді ойды.
Керіле басып, кекектеп,
Ханды қолдан жетектеп,
 
Қыз шатырға әкетті. 
Дастарханды жаяды,
Түрлі тағам қояды,
 
Көрсетеді құрметті.
Әбден сыйлап бағады,
Парша төсек салады,
 
Тынықсын деп жол шеккен... 
Бір жұмадай тойлар хан,
Басқаны жоқ ойлар хан,
 
Басы айналған, ерік кеткен...

133
* * *
Міне, қолын, қосын ап,
Қызды өзіне қосып ап,
 
Кейін қарай хан басты. 
Келмей жатып алдынан:
Пәлен екен деп пәлен –
 
Түрлі лақап сөз қашты.
Таянғанда қалаға,
Дулап, шулап далаға,
 
Хан алдынан ел шықты.
Жұрт жүгірер артынан,
Хан, сағынған халқынан
 
Алар сәлем, құлдықты.
Көп ішінен көреді,
Біреу сәлем береді,
 
Ақ бөркі бар басында.
Ет жоқ, ұрты суалған,
Сақал, мұрты қуарған,
 
Қара қыл жоқ шашында.
Шал сәлемін хан алып,
Кәрі досын тез танып,
 
Жақын кел деп шақырды. 
Дейді: «Аман ба, қарт бабам?!
Не қосасың, айт бабам!
 
Данышпаным, ақылды?»
Шал айтады: «Хан Дадан!
Бар-ды айтқан уағдаң 
 
Тілегімді беруге.
Не десем де еткізіп,
Ризалыққа жеткізіп,
 
Өз көңіліңдей көруге.
Ақы алатын күн жетті,
Мойныңдағы міндетті –
 
Өте, бүгін қарызды.
Сүйсең көңілім тынуын,
Бер, Шамаһан сұлуын!
 
Қабыл ет, хан, арызды!»

134
Хан таңданды бұл іске,
Ойдағы жоқ ұлы іске.
 
Шалға айтады: «Сен несің? 
Пері енді ме, түсіңе!
Жын кірді ме, ішіңе?
 
Алжастың ба, бар ма есің?! 
Мен саған шын қарыздар, 
Қарызда да шама бар –
 
Қыз ол саған не қажет?
Қой, шалым, тым зор тұтпа!
Мен кім – оны ұмытпа!
 
Міндеттен бар зор міндет.
Сұра менен қазына!
Қараман көп-азына,
 
Шен десең, шен беремін.
Ат қала да, атымды ал!
Зат қала да, затымды ал!
 
Ел жарымын һәм беремін»
«Керек емес, – деді шал, –
Елің, шенің, бұйым, мал.
 
Берсең, маған қызды бер!» 
«Түф!» деп жерге түкіріп!
Хан айтады жекіріп
 
(Қысылғаннан шықты тер)
«Қуарған шал! Сый алмай,
Қыз сұрайсың ұялмай,
 
Соққан сені захмет.
Түк нәрсе де бермеймін,
Түк есепті көрмеймін.
 
Сау тұрғанда, жоғал! Кет!»
Ханға жауап қайырып,
Таласуға бой ұрып,
 
Шал айтқанша қамданып... 
Хан асамен маңдайға,
«Таласатын қандай? Мә!» – 
 
Деп жіберді бір салып.

135
Етбетінен шал түсті,
Тәннен безіп жан ұшты,
 
Қыз «хи-хи-хи! Ха-ха-ха!» 
Қорықпайды екен обалдан». 
Күлген болды һәм Дадан 
 
Жұрт ренжу, хан қапа.
Не тұрыс бар далада?
Хан кіреді қалаға,
 
Жұрт көшеге толады. 
Сырығынан түсіп кеп,
Алтын әтеш ұшып кеп,
 
Хан басына қонады.
Тұмсығымен қақты да, 
Ханның миын шақты да, 
 
Әтеш кетті аспанға. 
Арбасынан хан ұшты, 
Кеудесінен жан ұшты,
 
Қалды барша жұрт таңға.
Ғайып болды, қыз кетті,
Сөз аяғы һәм жетті,
 
Істеу шабан, айту тез. 
Ертегінің шыны аз,
Шыны аздың құны аз, 
 
Жанап айтқан жай бір сөз.

136

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: