5
өз ойларын ортаға сала отырып, оқыту мен оқу үдерісін жетілдіруге барынша атсалысады.
Негізгі баяндамашылардың сөзінен де, пленарлық және секциялық отырыстарда жасалған
баяндамалардан да байқалған тағы бір мәселе бар: елдердің басым бөлігінде Lesson Study
негізінен бастауыш сыныптарда және «Математика» мен «Ғылым» пәндерінде қолданылады
екен.
Сонымен қатар Lesson Study-дің мұғалімнің оқыту мен оқу үдерісін жақсартуға,
оқушының оқу мен оқытуын жақсартуға, мұғалімнің кәсіби дамуына ықпалы зор екендігі баса
айтылды. Баяндамашылар Lesson Study-дің көмегімен мектеп тәжірибесінде біршама өзгеріс
орын алғандығын тілге тиек етті. Атап айтқанда:
• назар мұғалімнің әрекетінен оқушының ойлауына ойысты;
• баға берушілік позициядан зерттеушілік позицияға бет бұрылды;
• мұғалімдер енжар түрде «үздік тәжірибелерді» қабылдаушыдан, зерттеуші-мұғалім
ретінде әрекет етуге бет бұрды;
• сарапшылардың білімді «беруден» бас тартып, мұғалімдердің өздерінің білімді
белсенді «өндіруіне» ұмтылыс;
• мұғалім жеке жұмыс істегеннен гөрі, бірлесіп жұмыс істегенді қалай бастады.
Бүкіл әлемде дерлік өзінің тиімділігін дәлелдеп отырған Lesson Study тәсілін іске асыруда
қиындық жоқ деп айтуға болмас. Алқалы жиын барысында бірқатар елдердің өкілдері өздерінің
білім беру ұйымында Lesson Study-ді жүзеге асыру кезінде кездесіп отырған қиындықтарды да
ортаға салды. Айталық, сабақты талқылау барысында мұғалімдердің белсенділік танытпайтыны,
ашылып сөйлемейтіндігі; сөйлейтін мұғалімдердің шектеулілігі; сабаққа қатысты ұстанымдар
мен идеялар әртүрлі болғандықтан, Lesson Study үдерісін үйлестіру қиын; келесі сабақтың
жоспарын әзірлеп бекіту кезінде алдыңғы сабақтың рефлексиясын ескеру қиындық тудырады.
Конференция барысында Lesson Study жүргізу барысында кездесетін қиындықтар
қарастырылып, оларды шешудің болжамды жолдары ұсынылды.
Бірінші проблема: мұғалімдердің пән мазмұнын нашар білуі:
• талқылау кезінде пәнге терең бойлау болмайды, себебі мұғалімдер мен сабақтан
кейінгі пікірталасты ұйымдастырушылардың пән мазмұны бойынша білімдері таяз
немесе олар оны түсіне бермейді;
• пән мазмұны бойынша білімнің таяздығы мұғалімдер арасындағы пікірталасты
«әңгімеге» айналдырады;
• пән бойынша жеткілікті білімсіз пікірталас оқыту мен оқудағы шынайы өзекті
мәселелерді талқылауға бағыттала алмайды.
• Бұл проблеманың болжамды шешімдері:
• мүмкіндік болса, пікірталасты үйлестіру немесе ресурс ұсынушы адам ретінде пән
бойынша терең білімі бар адамды тағайындау;
• педагогикалық университет/колледждерден өкіл шақыру;
• педагогикалық кеңесші/ әдіскерлер/ инспекторлардың әлеуетін арттыру;
• семинар/ тренинг өткізу арқылы Lesson Study үйлестірушілердің дайындығын
күшейту.
Келесі бір проблема – «үздік сабақ» дегеніміз не деген мәселеде ортақ ұстанымның
болмауы және Lesson Study аясында қарастырылатын нақты бағыттардың/ мәселелердің
болмауы:
• үздік сабақтың қандай болуы керектігіне қатысты ортақ ұстанымның болмауына
байланысты мұғалімдер түрлі көзқарастарға сүйеніп әртүрлі пікір айтады, бұл әдетте
пікірталастың «сай-сайға» тарап кетуіне әкеледі;
• сабаққа қатысты «сабақты жақсартайық» деген сияқты жалпы ұстанымның болуы
мұғалімдерді терең пікірталасқа жетелей алмайды. Бұның нәтижесінде «оқушылар
183
анағұрлым белсенді болуы керек» деген сияқты жалпылама пікірлер ғана айтылып, ал
ол белсенділікті тудыру жолдары, оған жағдай жасау амал-тәсілдері қарастырылмайды.
• Бұл мәселені шешу үшін мынадай мәселелерге назар аудару ұсынылады:
• үздік сабақ қандай тәсілдерге сүйенетініне қатысты нақты ұстаным белгілеу қажет,
айталық зерттеушілік тәсіл немесе проблема шешу тәсілі. Бұл белгілі бір деңгейде
мұғалімдерге бағыт-бағдар беріп тұрады.
• сабақты жоспарлау барысында мұғалімдердің сабақты барынша нақты, егжей-
тегжейлі қарастыруына түрткі болу. Мысалы, «осы» сабақта «осы» балалар үшін мен
«мынадай» оқу материалдарын қолданамын. Бұл балалардың «мынаны» үйренуіне
септігін тигізеді. Осылай жоспарлау мұғалімдерге нақты мәселелерді талқылауға
көмектеседі.
• мұғалімдерге сабақ жоспары бойынша өздерінің нақты балама идеяларын ұсынуға
мүмкіндік беру.
Осы мақалаға арқау болған тәсілді іске асырушыларды толғандыратын проблемалардың
тағы бірі – мектеп аясында белгілі бір топ Lesson Study жүргізуді жалғастырған кезде жаңа
«лептің» болмауы.
• мектепте Lesson Study-ді бір адамдар ғана жүргізсе, ол үнемі бірдей болып өте береді.
Сабақтан кейінгі пікірталас кезінде де үнемі бірдей пікірлер айтылатын болады.
• Бұл проблеманы шешу үшін төмендегідей шара қабылдау қажет деген тұжырым
жасауға болады:
• бұл жұмысқа университет қызметкерлері мен әдіскерлерді тарту;
• Lesson Study үйлестірушілерінің дайындығын күшейту;
• сырттан келген адамдар бұған өз үлестерін қосу керек, мысалы, Lesson Study-ге
қатысты тренинг, семинар өткізу арқылы [4].
Бұл алқалы жиын барысында айтылған ой-пікірлерді қорыта келе, аталған тәсілдің
мұғалімдердің де, оқушылардың да дамуына ықпалы зор деп тұжырымдауға себеп бар.
Сонымен қатар:
• Lesson Study барысында мұғалімдер оқудың әртүрлі қырларын көре алады;
• көптеген мұғалімдер сабақтан кейінгі талқылаудан өздеріне сабақ алып, біршама
мәселелерді аңғаратыны анықталды;
• балалардың білім алуы шынайы жағдайда бақыланатын болғандықтан, басқа
тәсілдерге қарағанда, Lesson Study кәсіби дамуға арналған тәсілдердің ішінде
анағұрлым тиімдірегі;
• Lesson Study-ді өткізу әдістері маңызды емес, оның нәтижесінде алынатын оқуды
жақсарту жолдары туралы білім, «қарым-қатынас педагогикасы» маңызды;
• бірлесіп оқу мүмкіндігі артады;
• әріптестерге оқуды қадағалап, оқушылардың оқуы жайлы өз пікірлерін ортаға салуға
мүмкіндік беріледі.
Қазақстан Республикасында Деңгейлі бағдарлама іске асырылып жатқан 4 жыл ішінде
осы тәсілдің атауына қатысты бірталай жұмыс жүргізілді. Бұл туралы мақалалар жазылып,
Деңгейлі бағдарлама және де Басшыларға арналған бағдарлама аясында тренер болып жұмыс
істейтін адамдардың арасында зерттеу де жүргізілді. Төмендегі диаграммада сол зерттеудің
қорытындысы ұсынылып отыр. Өздеріңіз көріп отырғандай, дауыс бергендердің 50 пайызға
жуығы «Сабақты зерттеу» нұсқасын таңдаған екен. Сонымен қатар оқытуды орыс тілінде
жүргізетін тренерлер арасында жүргізілген осындай зерттеудің нәтижелері де осыған ұқсас
екенін айта кеткіміз келеді. Айталық, сауалнамаға қатысып, дәл осындай сұраққа жауап берген
69 адамның басым бөлігі (55,07 пайызы) «Исследование урока» деген нұсқаны қолдап дауыс
берген екен.
184
5
Сонымен, бірнеше жыл қатарынан жүргізілген жұмысты ескере отырып, сонымен бірге
тренерлер арасында жүргізілген зерттеу нәтижелерінің негізінде «Lesson Study» терминінің
қазақша баламасы ретінде «Сабақты зерттеу» терминін қолдануды ұсынамыз.
Жалпы алғанда, зерттеулерден шығатын маңызды қорытынды, «Сабақты зерттеу» тәсілі
оқушылардың оқуын зерттеп, жетілдірудегі басты бағыттардың бірі деп айтуға болады. Мұны
Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру бағдарламаларындағы
бүгінгі саясаттан көруге болады. Сондықтан Деңгейлі бағдарлама мен Басшыларға арналған
бағдарлама ел мұғалімдерінің кәсіби шеберлігін дамыта отырып, әркімнің өз сыныбы аясында
зерттеушіге айналып, мұғалім мамандығына өзгеріс енгізуіне зор ықпал етіп отыр. Бұл
шаралардың барлығы біздің мектептерде оқу мен оқытуды жетілдіруге септігін тигізеді деп
сенеміз.
Әдебиеттер тізімі
1. «Білім берудегі жоғары сапа және көшбасшылық – 2013» халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясының баяндамалар жинағы (Астана қ., 13-15 қараша, 2013
жыл). «Мұғалімнің кәсіби дамуы: дәстүрлері мен өзгерістер» секциясы. 3-том. –
Астана: «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, 2013. 464-б.
2. Дадли П. Lesson Study: теориясы мен қолдану тәсілдері. Астана, Назарбаев Зияткерлік
мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2013. 68- б.
3. http://wals2014.upi.edu/conference-program.php.
4. Becoming reflective educators and professionals of learning [Рефлексиялаушы және
кәсіпқой педагогке айналу]. Дүниежүзілік Lesson Study қауымдастығының
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. Мақалалар жинағы. 2014. 1162-б.
5.
185
РАЗВИТИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ РЕФЛЕКСИИ КАК УСЛОВИЕ
НЕПРЕРЫВНОГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ УЧИТЕЛЯ
Данилова Е. С., Лучкова Т. А.
Гимназия 45
г. Караганда
РЕСПУБЛИКА КАЗАХСТАН
Аңдатпа
Соңғы жылдары педагогикалық тәжірибеде рефлексияға көп көңіл бөлінуде. Тәжірибе
нәтижесі көрсетіп отырғандай, көп жағдайда педагогтар оқушының эмоционалдық жағдайын,
сабақ немесе оқу курсы барысында оқушылардың алға ілгерлеу динамикасын түсіне білуге
мүмкіндік беретін рефлексияның әртүрлі түрлерін қолдануда. Алайда көп жағдайда педагогтың
рефлексиялық материалды қабылдауы, сабақ барысында өткен оқу материалының субъективті
құндылығы, кәсіби өсуге қажетті жеке дамуының бағалануы, мұғалімнің рефлексиялық
материалды қабылдау барысында туындайтын өзіндік рефлексияның рөлі толығымен бағалана
берілмейді. Аталған мақалада мұғалімнің портфолиосының мүмкіндіктері мен сындарлы
ойлауды дамыту арқылы кәсіби рефлексияны дамыту мәселесіне қатысты педагогтардың
жұмыс нәтижелері ұсынылған. Педагогикалық рефлексия дағдыларын иелену білім саласының
қазіргі даму кезеңінде мұғалім алдында тұрған міндеттерді тиімді шешуге көмектесе отырып,
кәсіби-педагогикалық қызметтің жоғарғы деңгейіне шығуына мүмкіндік жасайды.
Басты сөздер: педагогикалық рефлексия, мұғалім портфолиосы, кәсіби біліктілік,
сындарлы ойлау, мұғалімнің өзіндік рефлексиясы.
Аннотация
В последние годы рефлексии в педагогической практике уделяется достаточно много
внимания. И как показывает практика, в основном педагоги используют различные виды
рефлексии, которые позволяют понять эмоциональное состояние учеников, их динамику
продвижения в ходе урока или учебного курса. Но при этом зачастую недооценивается
огромнейшая роль саморефлексии, полученного учителем рефлексивного материала,
восприятия самого педагога, субъективной ценности учебного материала, пройденного
на уроке, оценивания своего продвижения в личностном развитии для профессионального
роста. В данной статье представлены результаты работы педагогов по вопросу развития
профессиональной рефлексии, через развитие критического мышления и возможностей
портфолио учителя. Овладение навыками педагогической рефлексии поможет учителю
эффективно решать задачи, стоящие перед ним на современном этапе развития образования
и позволит выйти на более высокий уровень профессионально-педагогической деятельности.
Ключевые слова: педагогическая рефлексия, портфолио учителя, профессиональная
компетентность, критическое мышление, рефлексирующий учитель.
Annotation
In recent years, reflection in teaching practice is paid a lot of attention. And as practice shows,
mostly teachers use different types of reflexes that allow us to understand the emotional state of
students, promoting their dynamics during the lesson or course. But it is often overlooked a huge role
of self-reflection, the resulting teacher reflective material, the perception of the teacher, the subjective
value of educational material covered in class, assessment of its progress in personal development for
professional growth. This article presents the results of the teachers on the development of professional
186
5
reflection, through the development of critical thinking and capacity portfolio of the teacher. Learn
how to help the teacher teaching reflection to effectively meet the challenges facing it at the present
stage of development of education and allow to reach a higher level of professional and educational
activities.
Keywords: pedagogical reflection, teacher portfolios, professional competence, critical
thinking, reflecting teacher.
Современная школа в условиях перехода на национальную модель образования
нуждается в «новом» типе учителя. Учитель является главным действующим лицом любых
школьных преобразований и это требуют от него переосмысления его деятельности на
новые педагогические ориентиры. И это высвечивает одну из основных проблем в работе
по повышению профессиональной компетенции педагогов - формирование педагогической
рефлексии, т.е. умение анализировать свою профессиональную деятельность и прогнозировать
её конечный результат. Согласно новой парадигме и методологии образования, овладение
рефлексивными навыками выступает обязательным условием. Одним из условий высокой
профессиональной подготовки педагогов является их рефлексивная деятельность,
которая в значительной мере опосредуется целенаправленным включением в контекст его
самосовершенствования мыслительной активности, сопряжённой с волевой саморегуляцией
собственного общеличностного роста.
Целью нашей работы является развитие рефлексивной деятельности учителя через
критическое мышление и возможности портфолио учителя. Работа велась по нескольким
направлениям. На первом этапе (теоретическом) нашего исследования мы констатировали,
что педагогическая рефлексия как компонент деятельности учителя стала рассматриваться
сравнительно недавно. В педагогической деятельности рефлексия является таким же
необходимым компонентом, как и в любой человеческой деятельности. Н.В. Кузьмина
выделяет пять профессионально значимых качеств: педагогическое целеполагание;
критическое мышление; педагогический такт; педагогическая направленность; среди которых
и педагогическая рефлексия. Аналогичное мнение имеет Ю. Н. Кулюткин который в своих
работах указывает на необходимость овладения учителем рефлексией. О.С. Анисимов
подчеркивает, что для возможности перехода педагога на следующий, более высокий уровень
профессионально-педагогической деятельности, необходимо развитие педагогической
рефлексии.
Рефлексивная деятельность современных педагогов и ее значение освещена в работах
Ю.Н. Семенова, С.Ю. Степанова, Т.Ю. Колошиной, Г.Ф. Похмелкиной, Т.В. Фроловой.
Рефлексивные модели повышения педагогического мастерства педагогов раскрыты в работах
Г.Ф. Похмелкиной, Т.Ю. Колошиной, Т.В. Фроловой, С.Ю. Степанова, Н.Н. Семенова и других.
Изучая психолого-педагогическую литературу, мы отметили, что современная наука
подчеркивает связь профессионального роста учителя и уровня развития его рефлексии. Т.е.
исследователи отводят рефлексии ведущее место в профессиональном самосовершенствовании
учителя современной школы.
Рефлексия является результатом критичности ума педагога. Мыслить критически - это,
значит уметь анализировать информацию с позиций логики, уметь выносить обоснованные
суждения, решения и применять полученные результаты, как к стандартным, так и
нестандартным ситуациям, вопросам и проблемам [3, с. 22]. Критическое мышление означает
не негативность суждений и критику, а разумное рассмотрение разнообразия подходов, с тем,
чтобы выносить обоснованные суждения и решения. «Критическое» в этом контексте означает
«аналитическое». Критическое мышление это своего рода направленное мышление, поскольку
оно нацелено на получение желаемого результата. В своей познавательной деятельности
187
учителя подвергают каждый новый факт критическому обдумыванию.
Именно благодаря критическому мышлению традиционный процесс познания
обретает индивидуальность и становится осмысленным, непрерывным и продуктивным. По
данным опросов и наблюдений - лишь небольшая часть учителей (от 10 до 15%) способны
критически отнестись к собственному опыту [7, с.4].
Для большинства он едва ли не единственный ориентир в определении целей
и задач работы с детьми, главный источник представления о них, ведущий критерий в
оценке эффективности рекомендуемых методов работы. Под педагогической рефлексией
подразумевается обращенность сознания учителя на самого себя, учет представлений учащихся
о его деятельности [2, с. 19].
На втором этапе исследования, используя методы анализа, опроса, анкетирования, методику
«Определение уровня форсированности педагогической рефлексии» (Е.Е. Руковишникова),
нами было определено, что при применении стратегий критического мышления в своей работе
86% учителей отмечают повышение эффективности урока и творческого потенциала. Так же
было отмечено, что у педагогов установились более доверительные отношения с учениками
(41% и к концу года – 62%), повысилась собственная самооценка (71%, к концу года 83%) и
навыки самоанализа (32% и 44% к концу года) (см. Таблица 1).
Таблица 1.
Результаты применения стратегий критического мышления на практике
Критерии
Доверительные
отношения
Повышение собственной
самооценки
Развитие навыков
самоанализа
Октябрь 2014г.
41%
71%
32%
Май 2015г.
62%
83%
44%
В своих наблюдениях нами было отмечено, что учителям так же необходимо уделять
большое внимание выработке качеств, необходимых для продуктивного обмена мнениями:
терпимости, умения слушать других, ответственности за собственную точку зрения. Для этого
педагогу необходимо развивать у себя здоровую конструктивную рефлексию, приводящую к
улучшению деятельности, а не к разрушению ее постоянными сомнениями и колебаниями.
На основании вышеизложенного можно заключить, что развитие критического мышления
и рефлексии позволяет эффективно решать задачи, стоящие на современном этапе развития
среднего образования.
Изучая уровень сформированности педагогической рефлексии учителей нашей
гимназии, мы смогли увидеть, что учителей с низким уровнем педагогической рефлексии
в гимназии нет, 48,2% имеет высокий уровень. Т.е. рефлексивные действия выполняются с
использованием знаний педагогической рефлексии, формируется цель, выделяется предмет,
осуществляется планирование и выбор оптимальных методов педагогического самоанализа,
выявляются причины, обоснованные выводы, которые являются основой свободной творческой
импровизации более высокого профессионального и духовного развития. Средний уровень
развития рефлексии выявлен у 51,8% учителей. Т.е. у половины учителей навыки рефлексии
развиты недостаточно (см. Диаграмма 1). А ведь рефлексирующий учитель – это думающий,
анализирующий, исследующий свой опыт педагог. Это, как сказал Д.Дьюи, «вечный ученик
своей профессии» с неутомимой потребностью к саморазвитию и самосовершенствованию.
188
5
Рефлексия является механизмом организации творческого процесса, приводящего
к порождению инноваций в профессиональной деятельности. Педагогическая рефлексия
содействует подключению внутренней активности педагога, задает направление его
непрерывного самообразования. Включение педагогов в решение усложняющихся
педагогических задач с использованием навыков рефлексии способствует дальнейшему
обогащению опыта профессиональной деятельности учителей, что в свою очередь переводит
рефлексивные умения на качественно новый уровень.
Активизация рефлексивной позиции в инновационной деятельности учителя,
несомненно, связана с личностью педагога, с его ориентацией на саморазвитие. Источником
этого процесса выступает система осознаваемых учителем противоречий в педагогической
деятельности, именно поэтому необходимо создавать в профессиональной деятельности такие
ситуации, которые актуализировали бы рефлексивную позицию, формировали позитивное
самовосприятие, стимулировали процессы самоутверждения.
Сегодня существует много подходов к формированию навыков рефлексии у учителя.
Одним из таких средств может стать портфолио учителя, которое является одним из критериев
оценки профессионального роста педагогов нашей гимназии.
Педагогическая философия портфолио предполагает:
- интеграцию количественной и качественной оценок;
- смещение акцента на достижение, успех;
- перенос акцента на самооценку.
В зарубежной школе портфолио рассматривают как вид так называемого «аутентичного
оценивания», которое выявляет уровни сформированности компетентностей. Портфолио как
одно из эффективных форм оценивания, способствует:
1. Поддержке высокого уровня мотивации;
2. Поощрению активности и самостоятельности;
3. Расширению возможности обучения и самообучения;
4. Развитию навыков рефлексивной и оценочной деятельности.
И как следствие, повышению качества образования и профессиональному становлению
педагога.
Портфолио имеет две основные функции: накопительную и модельную.
189
Функции портфолио
Модельная функция
Накопительная функция
набор различных
разработок учителя,
связывающий отдельные
аспекты его деятельности
в более полную картину
нечто большее, чем
просто папка, это
спланированная заранее
индивидуальная подборка
достижений учителя.
Анализ литературы, посвященной применению портфолио в обучении, убедительно
показывает, что в идее портфолио заключены большие возможности для модернизации
школьного обучения, т.е. для совершенствования процесса обучения в свете новых требований,
предъявляемых в настоящее время к школе.
В работе с портфолио учитель сравнивает, критически оценивает свои достижения;
развивает способность к рефлексии, более объективным становится его представление о своих
возможностях, обеспечивая мониторинг профессионального роста учителя. А мониторинг
профессиональной деятельности посредством портфолио позволит учителю:
• реально представить результаты своего труда;
• увидеть свои резервы;
• иметь стимул к самосовершенствованию;
• освоить технологию работы с портфолио.
Степень сформированности педагогической рефлексии проявляется в том, насколько
педагог оказывается в состоянии скоординировать и интегрировать все иные свои качества для
эффективной реализации профессиональной деятельности.
Таким образом, ценность портфолио состоит в том, что вокруг него и в связи с
ним может быть выстроен такой учебный процесс, который позволяет развивать или
формировать некоторые когнитивно-личностные качества (компетентности), главным образом
саморефлексию для повышения профессионального роста учителей гимназии, которые смогут
его применять в своей работе и процессе аттестации. Такая форма представления результатов
своей работы позволит объективно проследить профессиональный рост учителей и наметить
дальнейшие шаги по развитию их педагогической рефлексии.
Достарыңызбен бөлісу: |