Өмірбаяны (Монографиялық зерттеу)

 
205 
жануардың  рөлі  осыдан-ақ  ұғынықты.  1930  жылдың  боранды  қысында 
жаңағы «Қоңыр ат» деген ұзақ өлең-дастанын жазып, онда 72 жастағы ақын: 
                              
Ақ қырау үсті – басы Қоңыр аттың, 
                              
Қар басты аққан көзін тау бұлақтың. 
                              
Атымды суғара алмай, қарлатамын, 
                              
Тапжылмай сол қорада үш күн жаттым, - 
дей келе, тұлпарымен тілдеседі: 
                                     
Сөйлестім сол атпенен бір азғана, 
                                     
Бар ғой деп, айуанда да ақыл-дана. 
                                     
Шыдай тұр біраз күнге жануарым, 
                                     
Барармыз, күн ашылып, елге жаңа. 
       
Сонда Қоңыр ат бүй дейді: 
                                     
Ол айтты: «Мен шыдармын қарласам да, 
                                     
Неше күн Байқошқарға бармасаң да. 
                                     
Ішетін ыстық қылып, отының жоқ. 
                                     
Боранда таба алмассың қармасаң да». 
             
Қарт ақын: 
                                     
«Әкелгем әнеу күні жіпке тағып, 
                                      
Жартысын шолғыншылар кеткен жағып. 
                                      
Қалдырдым күнге сенбей біраз отын, 
                                      
Сақтанбай, көп жағайын оны нәғып». 
             
Қоңыр ат: 
                                      
«Ей, ием! Елсіздегі сен бір кәріп, 
                                      
Тағы боп, жапан дүзде жүрсің арып. 
                                       
Қуарып қу далада жатқаныңша, 
                                       
Боранда жылынсаңшы елге барып». 
         
Дастанда  диалог  осылай  жалғаса  береді.  «Бұл  Қоңыр  атты  әкей 
дөненінде  мінді,  -  дейді  Ахат  Шәкәрімұлы.  –  Мұны  басында    жылқышы 
мінген болатын. Әкей өзінің мініп жүрген дағдылы атын тастап, сол қоңыр 
дөненді  қалап  алды.  Соған  қарағанда  жақсы  ат  болатынын  әкей  сезген 
сияқты. Ал, Қоңыр атты алсақ – биік, аяғы асадалдың аяғындай тік, сіңірлі. 
Қысқа  бел,  басы  етсіз,  екі  көзі  оттай  жайнап  тұратын,  жал-құйрығы  қара, 
тұяғы  құланның  тұяғындай  дөңгелек,  тік  бақай,  сүрінбейтін,  жүрісі  жайлы, 
әлді ат болатын. Сол дөненінен мінген (шамасы 1926-27 жылы – А.О.) Қоңыр 
ат әкейге біржола үйреніп кеткен. Әкейді жалғыз тастап кетпейтін болған». 
      
Қаракердің,  яғни  Қоңыр  аттың  аса  сезімтал  сирек  жануар  болғанын 
Шәкерімнің  өзі  де      айтады:  «Менің  дыбысым  шықпай  қалса,  кісінеп,  жер 
тарпып, пысқырып, тынышсыздана береді. Ал, жөтеліп, даусымды шығарсам 
тыныштала  қалады.  Далаға  қоя  берсем,  біржола  кетіп  қалмай,  аунап, 
ойнақтап, қайтып келеді». Қылқұйрықтының киелісі деген осы емес пе! 
       
Жапандағы жалғыз там, Шәкәрімнің өз жобасымен салынған. Құрылысы 
да,  жабдығы  да  ерекше  болған.    Кіріп  барғанда  ұзынша  дәлізі  бар,  соның 
бұрышына қойылған тұғырда томағалы қыран қонып отырған. Дәлізден үйге 
кірген  бетте  пеш.  Сол  жерден  жағылады.  Пештің  ерекшелігі  сонда,  оның 
жал-құдықтары  (түтін  жүретін  труба)  үйдің  іргесін  жағалалай  салынып 

 
206 
төбеге шығарылған. Осылай үйдің іші бірқалыпты жылынады. Жалдың үсті 
кітапты т.б. заттарды қоятын тауаша (полка) ретінде қызмет еткен.  Әрі киім 
кептіруге мүмкіндік берген. Ортада жалпақ жер стол. Жалпақ болатыны, сол 
орында  тұрған  жалпақ  тасты  стол  ретінде  пайдаланған.  Орындығы  да  үсті 
қапталған тас екен. 
        
Ғұлама  1925-1931  жылдар  аралығында  ғұмырын  өткізген  тамды  көзге 
анық  елестету  үшін  Абай  музейінің  қызметкері  болған  Қабыш 
Керімқұлұлының  естелік  жазбасын  келтіре  кетелік.  Оның  әкесі  Керімқұл 
ақсақал Шәкәрімнің Саятқорасына ең жақын мекен – Байқошқар ауылының 
тұрғыны.  Кәрімқұл  (руы  әнет)  Шәкәрімнің  көп  өлеңдерін  жатқа  білген, 
ақынды  пір  тұтып,  әулие  санап  өткен  қарияның  бірі.  Ол,  әйелі  ырғызбай 
руынан болғандықтан Шәкәрімді жезде деп те құрметтеп өткен. Ал, баласы 
Қабышқа  келсек,  ол  әншілік  өнер  қонған  адам,    Шәкәрімнің  әндерін  алғаш 
шырқаушының және артқыға жеткізушінің бірі.   
         
«Бірде сақылдаған сары аяз бен ұйтқып соққан жапалақ қарды елемей, 
Шәкерімұлы  Қабыш  екеуміз  Шәкерім  шошаласына  келіп,  қоржын  толы 
сәлем-сауқатты ішке ала кірдік, - дейді ол. – Келген қонақтарға ет асып, шай 
қайнатып,  түйесін  сауып,  даладан  отын  әкеп  жағып,  Шәкең  кіріп-шығып 
жүрді.  Жартас  тауды  ықтай  салған  үйі  кең.  Оюлы  сырмақ  үстіне  жайылған 
көрпе-көпшік,  жер  үстелдің  үстінде  жазылған  қағаздар…  Үюлі  кітаптары 
мол.  Түскиіз  тұсына  гармон,  домбыра,  сыбызғы,  бытыра  мылтық,  ағаш 
шоқпар,  күмістелген  кісе,  дәндеку  оқшантайы,  мүснәгі,  пышағы  қынымен, 
бір киер киімдері, қамшыға дейін ілулі.  
       
Пеш  іргесіндегі  тай  тері  үстінде  тазы  жатыр,  қабырғалас  бір  қорада 
байлаулы ат тұр. Бұрыштағы тұғырда бүркіті томаға астынан бізге үркектей 
қарайды.    Шәкерім  көңілдене  бізге  қарап:  «Қабыш-ау,  сені  біреулер  ақын 
екен деп еді. Кәне қортқан, ойға түйген көңілдегі шеріңді әнмен айта қойшы, 
сынап көрейін» – деді».   
        
Кемеңгердің  ақтық  алты  жыл  өмірі  міне  осы  үйде  өткен.    Естеліктен   
елсіз  жапанда  тұрып  жатса  да,  Шәкәрімнің  ақсүйек  адамша  өмір  сүргенін 
көреміз. Талғаммен жиылған үй жиһаздары, тай тері үстіндегі тазы ит, қорада 
тұрған  тұлпар  ат,  тұғырға  қонған  дала  түзі  –  бүркіт  бәрі  осының  айғағы. 
Түскиіз  тұсына  қойылған  дүниелер  қазіргі  музейлердің  де  төрінен  табыла 
бермес...  
        
Ахат  сияқты  Қабыш  Шәкәрімұлы  (1898-1931)  да  әкесіне  ат  ізін  салып 
отырған.  Ол  тобықты  еліне  ақын  әрі  тамаша  скрипкашы  ретінде  аты  шыға 
бастаған дарын иесі екен.  Қарт Шәкәрімнің сағына көріскен баласына «Сені 
біреулер  ақын  деп  еді,  ...  сынап  көрейін»  деп  әзіл  айтуының  мәнісі  сол. 
Қабыш әке сөзін құп алып, қолма-қол өлең айтса керек. Осы өлеңі артынша 
ұзақ толғауға негіз болады.   
       
Онда әке хәлін: 
                                       
Ақ қар, көк мұз Арқаның, 
                                       
Ықтай қонған тасында – 
                                     
....Босағада қыраны, 
                                       
Қондырулы тұрады. 

 
207 
                                        
Қайрат, нұрдан айырылған, 
                                        
Мақсұт, талап майырылған. 
                                        
Қаралы шал қайғырған, 
                                        
Мен отырмын қасында, - 
деуімен сыпаттаған соң, өлең иесі өз көңіл күйі жайында былай дейді: 
                                 
Жым-жырт жапан көргісіз, 
                                 
Ой кезеді келгісіз. 
                                 
Жантаямын, белгісіз 
                                 
Айығым да, масым да.  
       
Айтары не, Қабыштың бұл толғауын оптимистік деуге қиын. Ұзақ шерлі 
өлең жолдарынан келер күнге сенімсіздік пен алаң ерекше еседі. Өйткені, бұл 
1929 жылдың қысы болатын. Ел ішін алатайдай шулатып, әсіресе, ырғызбай 
әулетіне бүйідей тиген кәмпеске науқанының өткені кеше ғана. Талай жиын-
талқыға  түскен  Шәкәрім  әзірге  әупірімдеп  аман  қалды  да,  Абай  баласы 
Турағұл отбасымен Шымкентке жер аударылып кете барды. Қабыш жүрегін 
тілгілеген осы оқиғалар екені анық…   
      
Аласапыран уақыттың көктұманына көзің талғанша үңіл, миың қатқанша 
ой  кездір,  бірақ  тағдырдың  құрған  талқысы  мен  тезін  болжай  алмайсың. 
Қабыш  та,  екі  жылдан  соң  30  жасында,  аштық  азабынан  қиналып  жарық 
дүниемен қоштасарын қайдан білсін... 
       
Айтқандайын,  тамдағы  жабдықтардың  бәрін  дерлік  қарт  ақын  өз 
қолымен жасаған-ды. Өйткені, өзі темір соғатын ұста әрі ағаш шебері. 1931 
жылдың қысында: «Бір күні, - дейді Ахат, - түбірді алып, әкей ожау жасамақ 
болды.  Оның  ішін  оятын  ыңғыру  темірді  өзі  соғып  алды.  Шапашотпен 
шауып түбірді жеңілдеп алып, ішін ыңғырумен ойып, түбірден әдемі қымыз 
ожау  жасады».  Тамда  сүйретпе  деген  үлкен  қымыз  саба  болған,  соған 
қарағанда жазғы уақытта қажы үйінде қымыз үзілмеген.   
      
Енді  бірде:  «Сағатымды  бұрап,  тоқтата  алмай  әкейге  көрсеттім,  -  дейді 
Ахат.  -  Әкей  бұрап  көрді  де  «арқаны  үзілген  екен,  ашып  көру  керек»  деп, 
столға ақ қағазды жайып, соның үстіне сағаттың ішін ашып, ұсақ винттерін 
қойды.  Көзге  киетін  лупа,  винттерді бұрайтын,  шымшып  ұстайтын  кішкене 
қысқыш – бәрі бар. Мен әкей сағатты істеп жатқанына қарап отырып, әкейдің 
білмейтіні аз екен деп таңғажайыптанып, Семейдегі оқыған шебер сағатшыға 
ұқсаттым».   
       
Қолы шебер ақын бүркіттің тұғырын да ерекше жасаған. Жұмаділ деген 
керей  жас  жігіт  қысы-жазы  Шәкәрімге  келіп-кетіп  жүрген.  Себебі,  саятшы 
адам аңға шыққанда, оған міндетті түрде көмекші керек, оны қағушы дейді. 
Осы Жұмаділдің айтуынша, бір тиекті бұрасаң, құстың алдына жем беретін 
саптыаяқ шығады, енді бір тиегін бұрасың, одан бүркіттің томағасы, әртүрлі 
керекті кішкене саймандар шығады екен.     
        
Жаңа  айттық,  едеуір  кең  тамды  жылытуға  құрылысы  ерекше  пеш 
салынған  деп.  Сондықтан  қарт  ақын  маңайындағы  тауларға  шыққан  сайын 
бос қайтпай, жіпке буып, Қоңыр атпен сүйретіп, отын ала қайтып отырған. 
«Қара бұйра» деген тас арасына шығатын бұталар болады екен. Бұл бұтаның 
қасиеті  туралы:  «Жастай  жанады,  түтіні  болмайды.  Қызулы,  шоғы  көпке 

 
208 
дейін  сөнбейді,  сексеуілдің  азғыны  болса  керек.  Алуы  да  оңай,  етіктің 
өкшесімен теуіп жіберсең, түбімен қопарылады», - деп өзі айтқандай, жағар 
отыны  осы  сексеуілдің  азғыны  (яки  өзгерген  түрі)  еді.  Бір  қиыны,  ашық 
күндері болмаса, боран-шашында бұталарды таба алмайсың. Жоғарыда киелі 
жануардың атынан: 
                                    
Ішетін ыстық қылып, отының жоқ, 
                                    
Боранда таба алмассың қармасаң да, - 
дегені, және: «Әкелгем әнеу күні жіпке тағып» деуінің мәнісі осы.  
       
Қысқасы, Қоңыр аттың иесіне аса қадірлі болуы бекерден емес. 
       
Ауыз  су  мәселесіне  келсек,  Шақпақ  жотасының  жалғыз  там,  қора 
соғылған  тұсынан  тас  бұлақ  жарып  аққан.  Фонтанша  атып  жатады  екен, 
жарықтық. Бірақ жиі соғатын боранды күнде оны да қар басып қалады екен, 
ат иесінің: 
                                  
Қар басты аққан көзін тас бұлақтың, 
                                  
Атымды суғара алмай, қарлатамын, - 
дейтіні сол. 
      
Ақын  Қоңыр  атына  мініп,  көршілес  артель  тұрғындарына  жиі  қатынап 
отырған.  Оларға  арналған  екі  өлеңі  бар:  «Бақанас,  Байқошқардың  көп 
сабазы» мен «Аңшылық әуелінде қандай тәтті» деген. 
      
Біріншісінде:  
                                    
Бақанас, Байқошқардың көп сабазы, 
                                    
Жиып ап қыран бүркіт, жүйрік тазы. 
                                    
Еңбекші ұйым болмай, аңшы болып, 
                                    
Ойда жоқ бидай менен шөптің азы, - 
деп еңбекші қауымның қамсыз жүрген жайына алаңдаса, екіншісінде: 
                                     
Салынбай біржолата аң қуғанға, 
                                     
Еңбек пен ескере жүр қанағатты. 
                                 
…Жұмысы бұл уақыттың – адал еңбек, 
                                     
Заманың көтермейді бұл саятты, - 
деп екі үлкен елді мекен - Бақанас пен Байқошқардың «сабаздарына» аталық 
ақыл-кеңесін  айтады.  Бұл  екі  өлеңді  жазу  себебі  мынадай.  Алғашында 
ұйымшылдықтың  тамаша  үлгісін  көрсеткен  «Бақанас»  артелінің 
ортақшылары  1930-31  жылдары  еңбекке  суынып,  кейбір  сауықшыл 
азаматтарға еріп аңшы болып, аң қууға әуестенгенде айтқан.  
       
Шәкәрімнің  өзі  60  жыл  қыран  бүркіт  ұстап,  саятшы  болған  адам.  Саят 
қызығы  мол,  тәтті,  бірақ,  тоқ,  тыныш  өмірдің  ермегі.  Сондықтан  жанашыр 
ақсақал  ашаршылық  тықыры  таяп  қалған  мына  заманның  саятты 
көтермейтінін  ескертеді.  Жұмысшы-шаруалардың  бастапқы  ынта-жігері 
бәсеңдеп,  айрандай  ұйыған  қауымдастықтың  қожырай  бастауына  іскер 
басшы  Әрхам  Ысқақовтың  «аға  сұлтанның  ұрпағы»  ретінде  қызметінен 
қуылуы  (1927),  осыдан  соң  1929  жылы  артельдің  «Бақанас»  және 
«Байқошқар» деген екі колхозға бөлінуі себепкер болған сияқты.   
      
1927  жылы  КСРО  Ғылым  академиясының  С.И.  Руденко  басқарған 
экспедициясы  Қазақстанның  шығысында  болады.  Экспедицияның 
этнография жағын басқарған Ф.А. Фиельструп деген ғалымның Шәкәріммен 

 
209 
кездесіп, одан этнографиялық мәліметтер алғаны анықталып отыр. Өйткені, 
ғалымның  өзі  кітабында:  «Семей  уезінің  қадірлі  адамы  Шәкәрім 
Құдайбердиннің (арғын-тобықты) бізге айтып беруінше», - деп атап өткен.  
       
«Егемен  Қазақстан»  газетінің  2002  жыл  4  маусымдағы  санында  жарық 
көрген  «Шәкәрім  қажы  деп  отырмыз»  деген  мақалада  бұл  кездесудің  мән-
жайы толық айтылған. «Экспедиция маршруты, - деп жазады мақала авторы 
М.  Әбдешев,  -  1927  жылдың  22  маусымында  Павлодардан  басталып,  10 
қыркүйекте  Алматыда  аяқталады.  Міне  осы  екі  аралықта  ол  Семей  уезінің 
жерінде болып Шәкәріммен кезіккен. Ленинградтағы Орыс музейінің (қазіргі 
этнографиялық  музей)  ғылыми  қызметкері  Ф.А.  Фиельструп  1927  жылы 
Семей  уезінде  Шәкәрім  Құдайбердинмен  кездесіп,  одан  әртүрлі 
этнографиялық мәліметтер алып және 2 рет фотосуретке түсірген. Бірінде аң 
аулайтын  құсын  ұстатып,  екіншісінде  жекелей  өзін  суретке  түсірген  болып 
шықты». 
       
Сонымен,  құнды  мұра  –  Шәкәрімнің  бүркіт  ұстап  түскен  фотобейнесі 
бүгінге жетіп отыр!   Бір ғажабы, осы суретте Қоңыр аттың бейнесі де бар! 
Зер  сала  қарасаңыз,  тамның  бұрышынан  мықты  мойнын  алға  созған  бос, 
тізгінсіз  тұрған  қаракер,  яки  қоңыр  түсті  жылқы  жарты  денесімен  көрінеді. 
Киелі  Қоңырат  міне  осы  деп  сенгіміз  келеді.  Яғни  фотосурет  арқылы 
Шәкәрім бүркітінің ғана емес, атының да сұлбасы жетіп отыр.  
       
Айтқандайын, Қоңыр ат туралы Зияттың да өлеңі бар. Қытайда Зияттың 
қолында  тұрған  жиені  Қожағапан  Сүлейменов  (1921-1996)  өлең  тарихы 
туралы  былай  дейді:  «1931    жылы  Зият  Қытайға  аттанғанда  қажы  өзінің 
тақымына  басқан  Қоңыр  атын  Зиятқа  береді.  Осы  жылы  Алтай  аймағының 
Сарсүмбе  қаласында  қоңыр  ат  туралы  өлеңін  жазады».  Өлеңде  есті  аттың 
иесі мен жерін сағынған жайы былайша жеткізілген: 
                                  
Бұл  дағы сағынады жерді білем, 
                                  
Басқа үйірге қосылғаннан байқап көрем. 
                                  
Мені де қаралайтын болса керек, 
                                  
Жершілін жылқының мен өзім білем. 
       
Осы өлеңді оқығанда, әулие адам сылапсипап баптаған жылқы да әулие 
ме  дерсің.  Тілсіз  мақұлық  санатындағы  жануардың  «Мені  туған  жерімнен, 
бағып  қаққан  иемнен  ажыратқан  сенсің    ау,  осы»  деп  кінәләй,  қаралай 
қарауының өзі неге тұрады!  
      
Сонымен,  Қоңыр  аттың  қылқұйрықтының  таңдай  қаққызатын  естісі, 
керемет тұлпар болғаны хақ.   
 
  
 
Ойшылдықтың өрінде немесе ақынның 
 
қолжазба дәптері хақында 
      
Қарт ақынның 1929 жылғы «Сәлем! Әбдіғали бауырым, жалғызға» деген 
өлеңі өмірдерек іспетті. Онда: 
                               
Қайғы-қасірет жоқ бұл күнде басымда, 
                               
Болмаса да жолдас қасымда. 
                               
Мен еш нәрсеге мұқтаж емеспін, 

 
210 
                               
Дайын ішетұғын асым да. 
                                      
Байқошқар барам, еріксем, 
                                      
Қорама кетем, желіксем. 
                                      
Ойлансам, толғансам мекенім сонда, 
                                      
Өлең жазып, ермек қылып,  
                                               
Жалғыз жатам неше күндей онда. 
                                       
Маған осы өмірім көрінер бейістей, 
                                       
Уайым жоқ Сіздің кейістей, - 
дейді қария.  
      
1928 жылдың күзінен үш Олжайдың бірі – Айдостың ұрпағы басына бұлт 
үйіріледі.  Әсіресе,  жуан  ата  Ырғызбайдан  тараған  төрт  ұлдың  (Өскенбай, 
Мырзатай,  Өсер,  Жортар)  нәсілі  кәрі-жасына  дейін  «әне  әкетеді,  міне 
әкетеді»  деп  жатса-тұрса  кейіске,  уайым-қайғыға  салынған  күн  кешеді. 
Жортардың  немересі  Алдажар.  Шәкәрім  сиясы  кеппеген  әні  мен  өлеңін 
жолдап  отырған  әншілік  өнері  бар  30  жастағы  Әбдіғали  одан  жалғыз.  Ең 
қиыны, бұрын болыс болған адам.  
       
Болыс болған дегеннен шығады. 1923-24 жылдардан бұрынғы елді бүріп, 
ықтырып  ұстайтын  нағыз  жуандардың  күні  өтіп,  болыстыққа  пәлендей 
байлығы  жоқ,  көбіне  жетім  я  кедей,  және  мінезі  жағынан  ешкімге  қиянаты 
жоқ  момын  адамдар  келе  бастаған.  Әбдіғали  болыс,  міне,  соңғылар 
қатарынан.  
      
Қос  колхоз  -  Байқошқар  мен  Бақанаста  өнерлі,  әнші  жігіттер  болған. 
Мәселен,  Керімқұлдың  Қабышы  (1910-80)  Шәкәрімнің  барлық  әндерін  өз 
аузынан  естіп  үйренген  адам.  Бірақ  Әбдіғали  ерекше    әнші  (баритон)  екен. 
Денесі қандай зор болса, дауысы да сондай болған.  
                 
Әбдіғали бауырым, жалғызға, 
                
Осы әнімді үйрен салғыз да, 
                
Бұл – дауысыңа сенің лайық ән, 
                
Толға! Бір нүктесін қалғызба!, -  
дейтіні сол. 
       
Айтайын  дегенім  үстідегі  жайлар  емес,  1928-29  жылдардың  Шәкәрім 
шығармашылығы  үшін  орны  бөлек,  керемет  табысты,  өнімді  уақыт 
болғандығы.  
        
І.Жансүгіровтің  архивінен  табылған  Шәкәрімнің  қолжазба  дәптері 
осының  айғағы.  Дәптердің  иесі  ең  үлкен  өлеңдер  цикліне  (28  өлеңнен 
тұрады)  «Иманым»  деген  тақырыпты  қойып,  бұл  циклдің  жазылу  уақытын 
«70 жасымда жазылған» деп белгілеген екен. Ойлап қараңыз, 28 өлең, 1460 
жол!  Және  қандай  өлеңдер  десеңізші,  жыр  жауһарлары,  әлем  деңгейіндегі 
шедевр  десек  өсіріп  айтқандық  емес.  Яғни  1928-29  жылдар  философиялық 
жырлардың тығыны ағытылған сияқтанады. Жоғарыдағы Әбдіғалиға арнаған 
өлең  сөзіндегі  «Уайым  жоқ  Сіздің  кейістей»  деген  жолдың  мәнісі  де  осы 
арада болуға тиіс. 
       
ЕСКЕРТУ:  1988  жылғы  «Шәкәрім  шығармалары»  атты  жинақта  сөз 
болып  отырған  «Иманым»  циклі,  яғни  28  жыр  жайында  «Бұл  жырлардың 
қай  жылы  жазылғаны  мәлімсіз»  деп  көрсетілген.  Расында  да,  жаңа 

 
211 
айтылғандай,  бір  жыл  ішінде  мұншама  жырдың  дүниеге  келуі  таң 
қалдырмай қоймайды. 
       
Айтқандайын,  «Анадан  алғаш  туғанымда»  деген  104  жолдық  тамаша 
жырын да Шәкәрімнің өзі жаңағы дәптерінде 1928 жылғы деп көрсеткен. 
Неге екені белгісіз жаңа аталған 1988 жылғы  жинақта өлең соңында «1918 
жыл» деп көрсетіліп, өкінішті қателік орын алған.   
        
Әрине,  мәселе  30  тарта  пәлсапалық  керемет  жырдың  бірер  жыл  я  бес 
жыл көлемінде жазылғандығын дәлді білуде емес. Осы жырлардың Шәкәрім 
ойшылдығының,  жалпы  поэзиясының  өрі  болып  табылатындығы  сөзсіз.  
Басы ашық, айдай анық нәрсе міне осы. 
        
Осы  жырлардың  үлкен  бөлігінен,  жалпы  кеңестік  кезеңде  жазылған 
лирикасынан  Шәкәрімнің  өз  оппоненттері  материалист  көзқарастарды 
ұстанған  ғалымдарға  айтқан  сыны  әркез  байқалып  отырады.  Өйткені,  бұл 
білімділердің  көбі  қарсы  жақтың  жеңдік,  болдық  деген  сыңаржақты 
идеологиясы  алдында  мынау  шын  жаңа  іс,  жаңа  адамның  ісі  екен  деп  бас 
ұрып  құлаған  шағы  болатын.    Мәселен,  1924  жылы  жазған  «Тура  жолда 
қайғы тұрмас» деген өлеңінде: 
                                
Тән көретін бастағы көз, 
                                
Байқамайды жан сырын. 
                                
Көр де ақылға сал деген сөз 
                                        
Көз керек қой ойлырақ. 
                                
Хақиқатты дәл көруге, 
                                
Жан көретін көз керек. 
                                
Бас көзімен сенделуге 
                                       
Бізге рұхсат жоқ, шырақ!,  
дейді шын сөздің иесі Шәкәрім.      
       
Осы  жылы  комсомол  жастар  мен  ғұлама  Шәкәрім  арасында  бір  әңгіме 
өтеді.  С.Қасиманұлының  естелігінен  сол  әңгімені  келтірейік:  «Әңгіменің 
желісінде  бізге  «оқудан  қол  үзбеңдер,  оқуға  түсу  керек,  кейін  өкінесіңдер» 
деген ақылын айта отырып, оған Абайдың және өзінің өкініш өлеңдерін қоса 
айтып отырды.  
        
Сендер  бақытты  адамсыңдар.  Біз  сияқты  өкше  ізі  қайдан  шыққанын, 
маңдайы  қайда  барарын  айырғысыз  шырғалаң  заманда  туған  жоқсыңдар,   
деді. Осы сарынды әңгімелерін тыңдап отырып, сонда мен: 
       
Қажы, Сіз анық коммунист екенсіз ғой,  деп қалыппын. 
       
Қажы жақсылап тұрып күліп алды да: 
        
Осында кейбіреулер Мұхамед пайғамбардың өзі де коммунист болыпты 
ғой деп жүрген жоқ па? Пайғамбар,  молда, қажы дегендер коммунист бола 
алмайды. Болам десе де, бұл олардың қолынан келмейтін іс, ол жаңа іс, жаңа 
адамның ісі ғой...»  (С.Қасиманұлының естелігі //  Қазақ әдебиеті.  – 2000.  – 
30 июнь ). 
        
Байқап  оқып  отырсақ,  қажының  соңғы  сөзі  мен  үстідегі  өлең  шумағы 
үндес,  үйлес.  Бәлкім,  өлең  осы  кездесудің  әсерімен  жазылған  болар.  
Дәстүрлі  дүниетаным  иелерінің  комсомол,  коммунист  болу  қолынан 
келмейтіні,  олар  әлемге  тек  бастағы  көзбен  қараумен  қанағаттана  алмайды. 

 
212 
Өз  кезегінде,  коммунистердің,  жалпылама  айтқанда  материалистік 
көзқарасты  дұрыс  деп  білген  адамдардың  қателігі,  дәлірегінде,  трагедиясы 
«Тәңірі жоқ, жан жоқ», сондықтан әлемге тек бас көзімен қарау қажет деген 
түбі шірік идеяға тірелген болатын. Өзіне ғана аян бұл хақиқатты Шәкәрім 
жаңағы әңгімеде комсомол шырақтарға, әрине, тарқатып айта алмаған.    
        
Түйін:  1922-29  жылдар  аралығына  келетін  Шәкәрімнің  пәлсапалық  әр 
өлеңін мұқият талдап, екшеп халыққа насихаттау және қазақ философиясын 
әлемдік  деңгейге  көтеру  ісіне  пайдалану,  сөз  жоқ,  бүгінгі  және  келешек 
философ жастарымыздың мәнді міндетпарызы.  
        
Сөзіміздің  соңында  тілге  тиек  етілген  Шәкәрімнің  жыр  дәптері  әйгілі 
ақынымыз  Ілияс  Жансүгіровтің  жеке  архивіне  қалай  тап  болған  деген 
мәселеге қатысты ой бөліселік.   
        
Баға  жетпес  қолжазба  дәптердің  1931  жылдың  қысында  Шәкәрімнің 
хатымен бірге С.Мұқановтың қолына түскені күмән тудырмайды. Осы жылы 
Сәбең  Мәскеу  қаласына  «қызыл  профессура»  деп  аталған  курсқа  оқуға 
аттанады. Осыған байланысты ол дәптерді І.Жансүгіровтің қолына табыс етуі 
ықтимал. Өйткені, Ілияс осы жылдары Абайдың толық жинағын шығару ісіне 
белсене ат салысып, бұрын да  осы мәселені көтеріп жүрген зиялының бірі. 
Мысалға 1923 жылы жарық көрген «Абай кітабы» деген мақаласы мен 1933 
жылы  Қызылорда  қаласында  жеке  кітап  болып  шыққан  Абайдың  тұңғыш 
толық жинағына өте көлемді алғысөз жазғанын айтсақ та жеткілікті.  
       
Бұл  62  беттік  алғысөзді  Ілиястың  өз  ықтиярымен  емес,  әділ  жазуға 
мұрша бермейтін таптық саясат қыспағы жағдайында жазғаны соқырға таяқ 
ұстатқандай сезіледі. Шәкәрім дәптерінің сыртқы беті жоқ. Бұл да Ілекеңнің 
өзі  я  болмаса  жақын  жанашырының  бірі  сақтық  ойлап  жасаған  іс  екені 
білініп  тұр.  Бетінде  «халық  жауының»  есімі  бадырайып  тұрған  дәптердің 
қаншалықты қауіп төндіретіні өз өзінен түсінікті. 
       
Қалай болғанда да, саңлақ ақынымыз І. Жансүгіров қылыштың жүзіндей 
уақытта  қолжазба  дәптерді  сақтап  қалып,  әз  Шәкәрімнің  рухына,  қазақ 
мәдениетіне өлшеусіз қызмет қылды. Егерде бұл дәптер жоғалған жағдайда 
қандай ұлы мұрадан айырылып «әй қап» деп сан соғатынымызды елестетудің 
өзі қорқынышты. Иә, қолжазбаның бүгінге жету оқиғасын тағдырдың қиын 
сырлы жұмбағының бірі де де қой. 
 
  
  
  
  
 
 
 
 
 
 
 

 
213 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: