Ономастикалық хабаршы №1 (31) 2016
жүктеу/скачать 1,23 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ ономастикасындағы дүниенің (ғаламның) антропонимиялық бейнесі
Ә (а), І (и), Ң (н), Ғ (г), Ү (у), Ұ (у), Қ (к), Ө (о немесе у), Һ (х) төл дыбыстарын бір қарағаннан тану қиындық тудырмайды. Таңбалануының өзі осыған бейімделген. Тілі келмесе, осыған ұқсас (қасында тұрған) орысша дыбыстарды айта беруіне ешкімнің қарсылығы жоқ. Қазақша дұрыс жазылуы аса маңызды. Біріншіден өзімізге керек –қазақша білмейтін немесе орысша тілі шыққан қазақ баласы үшін.Қазақша толтырылса, ерте ме, кеш пе құжатындағы нормаға бағынады. Егер орысшалаймыз деп, қате жазып қорласақ, қазақша білетін, қазақша тілі шыққан баланың басын осы қатеге күштеп идіреміз. Алда әлі талай мағынасы ешкімге түсініксіз «жаңа» есімдердің пайда болуы мүмкін. Орыс тілінің халықаралық дәрежесін мойындайтынымыз рас, сондықтан оған біздің елде көп басымдықтар беріліп келеді. Алайда, ұлттық есімдеріміздің сұрын қашырып, тегі бөтен тілдің ыңғайына бейімдеген үстіне бейімдей беру аты-жөнімізді ұлттық болмысынан алшақтатып барады.Оның үстіне алақандай құжаттың бетіне азаматтың атын, тегін, әкесінің атын ешқандай негізсіз қазақша, орысша, ағылшынша үш рет толтырсақ, өте бір көріксіз күйге түсірмес пе екен?! Үш тұғырлы тіл идеясының мақсаты қазіргі жағдайда тілді білу қажеттілігінен шығып отыр емес пе? Оны орынды, орынсыз әр жерге тықпалай беру қаншалықты дұрыс?Қазіргі өзіміз пайдаланып жүрген жеке куәлігімізді алып, бір сәт көз жіберіп қарайықшы. Артық-кемі жоқ өте қолайлы ойластырылған. Халықаралық стандартқа сәйкес қазақша, ағылшынша нұсқада жазылады. Енді бізге керегі –қазақ аты-жөнінің тек қазақша ғана толтырылғаны.Арамызда жана- шырлар аз емес, бірақ әсіресе ресми дәрежеде айтылатын әр сөзге мұқият болсақ дейміз...
44 ХАБАРШЫ
Ономастикалық Болатбек Тілеубердиев М. Әуезов атындағы ОҚМУ филология факультетінің деканы, филология ғылымдарының докторы, профессор Қазақ ономастикасындағы дүниенің (ғаламның) антропонимиялық бейнесі Антропонимдер, антропонимдер жиынтығы мифонимдер сияқты тілдік семио- тикалық таңбалар ретінде қазақ танымында, тілдік санасында өз әлемін құрып, сол әлемнің тілдік көрінісін бере алады. Осы когнитивтік тілдік көрініс жалқы есімдер деңгейіндегі (ономастикалық деңгей) көрініс болып табылады, себебі олар антропонимдер негізінде құрылып суреттеледі. Ономастикалық бейнелерді құрайтын, сипаттайтын жалқы есімдер негізінде қалыптасқан лингво-ментальдік ономастикалық концептілер. Концептілер біздің жұмысымызда тілдік бірліктер арқылы, тілдік бірліктер негізінде қалыптасып құралған танымдық, когнитивтік құрылымдар, категориялар болып табылады. Осы концептілерге ұйытқы болып тұрған және сол концептілердің тілдік көрінісі, репрезентациясы болатын да сол жалқы есімдер: мифонимдер, антропонимдер, топонимдер, зоонимдер т.б. Жалқы есімдердердің онтологиялық және ментальдік болмысы көп жағдайда изоморфтық болып келеді, яғни бір-бірімен қабысқан, тұтасқан күйінде көрініс береді. Басқаша айтқанда, жалқы есім (оним) ментальді ұғымдарды көрсетеді және де қалыптастырады, ал ментальді ұғымдар, түйсіктер есімдер арқылы та- нылады, ұғынылады. Ғаламның (әлемнің, дүниенің) бейнесі - таным бейнесі, ал сол таным бейне- сін біз антропонимдер, антропонимикалық концептілер дүниенің болмысын түрлі аспектіде: мифологиялық, тарихи, эстетикалық, саяси т.б. көрсетеді. Дү- ние нің (әлемнің) болмысын мифологиялық, тарихи, эстетикалық, саяси т.б. қыр- ла рында тану - адамның, этностың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына, қоғам- ның тарихи-әлеуметтік дәрежесіне, өмір сүріп жатқан заманына байланыс ты екені анық. Сол себепті тілдік көрініс - бейне (картина) тұтасымен алғанда бірнеше қабаттарға бөлінеді, ол қабаттар дүниетанымдық өзгешеліктермен, хро- но логиялық (диахроникалық) сипаттармен ерекшеленеді. Әлемнің дүниетанымдық бейнесін суреттегенде біз диахроникалық тұрғыдан алғанда алғашқы болып саналатын мифологиялық, мифтік антропонимдік қабаттан бастап суреттеуді жөн көрдік. Мифтік, мифологиялық таным адами та- ным түрлерінің ең алғашқысы болып саналады, сол танымның аясында адамға, дүниеге, қоршаған ортаға, өмірге, өлімге, жанды немесе жансыз нысандарға байланысты мифтік түсініктер, түйсіктер, ұғымдар қалыптасады. Антропонимика 45 ХАБАРШЫ
Ономастикалық Сонымен, ғаламның қазақ тіліндегі антропонимикалық бейнесін суреттеудегі ең алғашқы мифтік көріністерді құрайтын мифтік антропонимдер, мифоантро- понимдер және олардың коннотациялары, лингвоментальді кешендері болып табылады. Осы ретте Ұлытау аспанының астында жатқан музей сияқты ескерткіш нұсқасы болып табылатын Қаракеңгірдің Сарыкеңгір өзеніне құятын жерінде тұратын Алаша хан мазары еріксіз ойға оралады. Ақселеу Сейдімбектің Алаша хан туралы ой орамы төмендегіше: «Алаша хан мазары өзінің салыну мерзімімен де, бітім тұлғасымен де, сырлы атауымен де Қазақстандағы ең алдымен көңіл аударатын тарихи ескерткіштердің бірі. Мазар ХІ-ХІІ ғасырда салынған. Дәл сол уақытта салынған деп жүрген Жошы хан, Аяққамыр мазарларына қарағанда Алаша хан мазарының әлде қайда тозып, уақыт зардабын көп шеккендігі ойға қалдырады. Өз төңірегіндегі ескерткіш құрылыстарға қарағанда бұл құрылыс мейлінше көркем үлгімен, тың тәсілмен қаланған» [1,346]. Сондай-ақ Алаш атауына қатысты ең көне жазба нұсқаны белгілі ғалым Ғ.Мұсабаев өзінің «Кеген жазуы» деген еңбегінде келтіреді. Мұнда тек қана «Алаш» сөзі емес, «алты алаш» сөзінің мән мағынасына дәлелді жауап табылғандай Ғ.Мұсабаев дәлел ретінде Іле бойынан кездескен тастағы жазуды мысалға келтіреді. Тасқа: «Алты елдің ұлы ханы Алаша» («Қаған алты боріг алаш(а) ерті») деген жазу қашалған. Мұның жазылу мерзімі ғұндар заманына дейін, бері қойғанда біздің заманымыздан бұрын IV ғасыр», - деген тұжырымды пікір айтады [2,27]. Бұл орайда белгілі шежірешілер К.М.Федоровтың, А.Диваевтың, Г.Н.Пота- ниннің, Ш.Уәлихановтың, А.Янушкевичтің ел арасынан жинаған аңыз-әңгі- мелері, күнделік жазбалары, ғылыми мақалалары көңіл аударады. Бұл еңбектердің бірінде - алапес болып туған баланы, екіншісінде - алашаға отырғызып көтерген ханды, үшіншісінде - Ұлытаудан асырып тастаған баланың әскер басы болғаны, төртіншісінде - қалмақты қорқыту үшін «Алаш» сөзін ұран еткені жөнінде ай- тылады. Соның қай-қайсы да Алашаның хан болғанын, қара халықты соңынан ертіп, айбарының асқандығы тілге тиек етіледі. Қалай болғанда да қазақ дүниетанымындағы ең көне, ежелгі мифоант- ропонимдердің бірі - Алаш (Алаша) хан. Әйгілі шежіреші Құрбанғали Халид
бабасы, моңғол мен татардың атасы» [3,55]. Осы тұжырымның айғағы ретінде Халид Құрбанғали мынадай жолдарды келтіреді: Алаш, Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, Қазақ, қалмақ, ноғайлар, Бәрі сонда бір болған. Ынтымағы жарасып, Антропонимика 46 ХАБАРШЫ
Ономастикалық Жайқұн көлдей бай болған. Еділ, Жайық, Оралға, Ортан көлдей жайылған [3,82]. М.Ж.Көпеевтің шежіресінде: «Бұрынғы заманда қазақ «жүз» деген «Алаш» атты руға қойылған ат болған екен. «Алаш» деген атты ұранға қойып, жауға жапқанда «Алаш-Алаш» деп шабыңдар, «Алаш» демегенді әкең болса да ұрып жыға беріңдер,- деп бата қылысыпты. «Кеше Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш болғанда, ұра- ны мыз «Алаш» болғанда, үш жүздің баласы қазақ емес пе едік», - деп айтылған сөз содан қалған екен. Осы деректерге қарағанда Алаш (Алаша) тек қана хандардың арғы бабасы, моңғол мен татарлардың атасы емес, сонымен бірге көне халықтың (қазақтың) атауы да болған көрінеді. Алаш - Алашаға қатысты шежірелік аңыздар, әпсаналар, мифтер жеткілікті. Олардың біріне (М.Ж.Көпеев жазып алған нұсқасында) Алаш заманы Майқы би заманы етіп, көрсетіледі: «Қырық сан қырым, отыз сан ұрым, он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт, он сан ноғайлы бүлінгенше, Ормамбет би өлгенде, ноғайлының елі бір ала тайдай бүлініп. «Ала тайдай бүлдірді» деген сөз содан қалыпты. Сол замандарда Қондыгер, Қотан, Қоғам дегендер өмір сүріпті. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» деген аталы сөздің қалыптасқан кезеңі болса керек. Тоғыз ханды таққа отырғызған кісі деседі. Сол ханның бірі болған Қызыл Арыстан деген кісі Бұқарада тұрып өмір сүріпті». Қызыл Арыстан хан жаугершілікте елді шауып, бір қыз алып, сол қыздан бір бала «сауысқанның аласындай ала тауады». Қызыл Арыстанның бәйбішесі ба- ланы, оны тапқан шешесін Сырдариядан әрі өткізіп жібереді. Майқы би баланы үйіне алып келеді де, өзі тәрбиелейді. Батыр болып өскен баланы Қызыл Арыстан өзіне қайтармақшы ойы болады, бірақ Қотан, Қоғам, Қондыгер, Қобан, Майқы билер есейген баяғы ала баланы «ел болғанымызды жұрт көзіне түсірейік» деп, «Ұлытаудың басына алашамен көтеріп алып шығып хан сайлапты; оған «Ала- шахан» деп ат қойыпты». Алашахан өз әскерін жасақтауға кіріседі: «Бастапқы келген жүз жігіттің бастығы Үйсін». Бұл «Ұлы жүз Үйсін» деп аталады. Түп қазығы - Салықшы. Жауға шапқанда бұлар шаппасын, тас-түйін болып тұрсын, - депті. Ортада келген жігіттің бастығы Болат қожа екен. Бұған Орта жүз «Ақ жол» аталсын дейді. Соңғы келген жігіттердің бастығы - Алшын болса керек. Жаудан беті қайтпайтын жаужүрек, қарсы алдында жүріп жауға шабатын болсын. Бұған «Кіші жүз Алшын» деп ат қояды. Қазақтың үш жүз аталған жері - осы». Жоғарыда берілген Алаш Алаша (хан) мифоантропониміне қатысты аңыздың бірнеше мазмұндық, мифологиялық, тарихи т.б. деңгейлері, яғни қабаттары бар деп айтуымызға хақымыз бар. Мифтерде, мифтік аңыздарда әдетте мифтік уақыт пенен тарихи уақыт араласып жүре береді, тіпті кейде бір мәтін тарихи уақыттың бірнеше кезеңі де берілетін кездері болады. Біз талдап отырған шежірелік миф-
47 ХАБАРШЫ
Ономастикалық те (мифтік аңызды) санға байланысты оралымдар («қырық сан қырым, отыз сан ұрым, он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт, он сан ноғайлы») біріншіден таза мифтік ұғымдарды (киелі «қырық», «тоғыз», «он» т.б.) меңзейтін болса, этнонимдік атаулар («қырық», «оймауыт», «ноғайлы», «ұрым», «торғауыт») қазақ (түркі) халқының түрлі тарихи кезеңдерінен елес береді. Мәселен, қазақ-түркі тарихында «Ноғайлы заманы» болғаны, сонымен қоса «қырым», «ұрым» атау- ларымен байланысты тарихи кезеңдер, саяси-этникалық бірлестіктер болғаны белгілі. Мысалы, С. Қондыбай түркі-қазақ эпосында, мифтерінде орын алған мифонимдердің мифтік астарын егжейлі тексерудің нәтижесінде Ұрым дәуірін анықтап отыр. С.Қондыбайдың көрсетуінше: «Ұрымдық қабаттың қалыптаса бастау уақыты ретінде б.з. II-V ғасырларын атауға болады. Бұл - халықтардың «Ұлы көшкіні» басталған уақыт. Міне, осы кезде шығыстан келгендей дей- түркілер мен қазақ жерінде мекендеп жатқан тарих ғылымында «иран тілді» делінетін, мен «дей-түркінің арийлік субстратымен қанығып, оқшауланған тілдік диалектерінде сөйлеген» деп отырған усунь, кангюй, яньцай, сондай- ақ ақиқатында иран, үндіеуропалық тілді (тохар т.б.) тайпалардың араласуы нәтижесінде II-V ғасырларда қазақ жерінде көп диалектілі, аралас этномәдени конгломерат қалыптасады. Олардың ішінде ең негізгісі - II-V ғасырларда өмір сүрген Юэбань (Үрмен, Ұрым) конгломераты болды» [4,21]. «Отыз сан ұрым» деген жалғыз сөз оралымның астарында жатқан үлкен хронологиялық, этномәдени дәуір - «Ұрым қабаты» өз кезегінде VI ғасырдан басталған «ресми түркі» қабатына негіз болды. Ал енді «отыз сан ұрым», «қырық сан қырым», «он сан оймауыт» т.б. көне тайпалар «алатайдай бүлінгенде», «Ор- манбет би келгенде» бүкіл алашты (түрікті), керек десең олармен қоса моңғол мен татарларды біріктірген, мемлекеттікті орнықтырған «ала» болып туылған Алаш (Алаша хан) болып тұр. «Орманбет би өлгенде» деген ұғым тек қана қазақтың емес, сонымен қатар ноғай, қарақалпақ, башқұрт, қырғыздар ауыз әдебиеті дәстүрлерінде кездеседі. Соған қарағанда осы аталған халықтардың арғы баба- сы тарихында Ормам (н) бет бимен (кезеңімен) байланысты үлкен, аса маңызды тарихи оқиға, меже болған деп топшылауымызға болады. XVI-XVII ғасырдарда өмір сүрген тарихи тұлға - Едігенің ұрпағы Дін Ахмед Ұлық-Мұхаммедтің үшінші ұлы жөнінде айтылып тұрған жоқ: «Имя Орманбет означает народ или персонификацию в одном лице, часто мифицеском. Формула «десятиколенный ногай» иногда метафорически звучит как «десятиколенный Орманбет» (он сан Орманбет). Это десять народов или племен, потомки демяти детей первочелове- ка Урумана (ср. инд. Десять стрел - он оқ будун, пешенеги - пеш - он, он огуры - венгры) персонификация мифического человечества вообще» [5,191]. Кез келген архаикалық мифтер заман оза келе мифсіздену, қарабайырлану, өзгеру үрдісіне ұшырайды. Сол сияқты Орманбет мифі де, Алаш - Алаша мифі де осындай үрдіске ұшыраған, сол себепті осы мифтер мәтінінде кейінгі тарихи кезеңдерге
48 ХАБАРШЫ
Ономастикалық қатысы бар беймифтік сарындар, деректер пайда болған. Алаш туралы мифтер Ұрым заманы қабатында «ноғайлы заманы» және «қазақ» термині заманына қатысты бұлыңғыр деректер, түсініктер сақтаулы. Алаш идеясы - бүлінген заманда («Орманбет би өлгенде») халықты, елді бір ту астына біріктіру, бір ұранмен рухын көтеру, яғни елдікті, егемендікті, бірлікті орнату болып табылады. Осы идея - Алаш-Алаша культі сонау мифтік бағзы за- маннан бері қазақ даласында, қазақ халқының танымын, жүрегінде, жырында, тілінде, дінінде сақталып келеді. Оған мына жоғарыда келтірілген аңыз (сондай- ақ өзге аңыздар) «Үш Алаш», «Алты Алаш», «Алаш маңы» сөзі орамдары, со- нымен бірге:
«Кеш Алаш алаш болғанда,
Алаша хан болғанда,
Үйіміз ағаш болғанда,
Ұранымыз «Алаш» болғанда,
Үш жүздің баласы қазақ емес пе едік», - немесе
«Алаш, алаш болғалы,
Алаша атқа мінгелі,
Ала шұбар ту байлап,
Әлім еді ағасы», - деген жолдар айғақ бола алады. Қазақ тарихында шын мәнінде Алаша хан да болған көрінеді. С.Қондыбайдың көрсетуінше: «В 1391 году войска Тимура Хромого во время похода на Тохта- мыша разгромили людей Алаша, убили сыновей Алаша хана. То есть согласно легенде, Алаша хан жил в XVI веке, по-видимому, это было прозвище одного из предводителей казачьей ватаги. После распада первой казачьей общины, начиная с конца XIV века, слово «казак»и «алаш» стали популярными в кипчакоязычной среде казахских степей, и после XV века стали самоназванием новой самоор- ганизующей общности - современных казахов. Имя «Алаш» использовалось в качестве всенародного девиза урана, боевого клича: сначала только алаш-алши- нов, затем ногайцев и позже казахов вообще. «Алаш баласы» (сыновья Алаша) - второй этноним казахов, дублирующий в мифопоэтики и генеологии названия казак/казах. Первая государственная структура казахов в 1917-1919 года называ- лась Алаш-Орда, существовала и национально-демократическая партия «Алаш» [5,53-54]. Сонымен, «Алаш» антропонимикалық концептісінің құрылымы өте кең әрі терең, этномәдени мазмұны диахронды, көп қабатты когнитивтік-ментальді құрылым екеніне көзіміз жеткен болар. Осында когнитивті құрылымдар когни- тивтік-ментальді кешен ретінде дүние болмысының белгілі бір фрагментін, бөлігін суреттей алады. Әрине, ғаламның (дүниенің) толық көрінісі концептілердің жүйелі жиынтығынан құралмақ.
49 ХАБАРШЫ
Ономастикалық Талдап қарастырамыз десек антропонимикалық концептілер өте көп, осы кон- цеп тілердің этномәдени мазмұны, уақыттық (хронологиялық, диахрониялық) меншігі әр түрлі, қызмет еткен ортасы әр алуан, қазақ дүниетанымындағы орны, мәні ерекше деп айтуымызға болады. Осы мол лингвоментальді дүниені ғылыми талдауға енгізу үшін шартты түрде болса да белгілі бір жүйелі тәртіпке келтіру керек сияқты. Осындай мақсатпен біз концептілердің түрлі «табиғи» өздерінің болмысынан туындайтын өзгешіліктерін ескере отырып, антропонимиялық концептілерді бірнеше түрге немесе типке бөлдік. Мәселен, мифтік танымның аясында туындаған және қызмет еткен, пайда болу кезеңі ең алғашқы бо- лып саналатын мифоантропонимиялық концептілерді үлкен бір типке (түрге) жатқызамыз. Соның бірі - жоғарыда көрсетілген «Алаш» концептісі, осы типтегі мифоантропонимиялық концептілер негізінен фольклорлық концептілердің қатарына жатады, себебі фольклор - мифологияның қоймасы. Ендігі бір антропонимиялық концептілердің түрі - ресми тарихи түркі (көне түркі) заманына жататын көне түркілік антропонимиялық концептілер. Осы типтегі антропонимиялық концептілер көне түркілер өмірінің дүние танымын антропонимдер арқылы көрсетеді. Заман өзгерген сайын сол жылжып жатқан заманға сәйкес дүние (ғаламға) деген көзқарас да өзгеріп жататыны белгілі. Сол үрдісті ескере отырып тари- хи аренаға шыққан қазақы (есен-қазақ) заманының (дүниенің) көрінісін беретін есен-қазақ атропонимикалық концептілердің этномәдени болмысын көрсетуге әрекет жасадық. Ең соңғы - хронологиялық және этномәдени, саяси жағынан жаңа ерекше болып келетін антропонимиялық концептілер, әрине, «жаңа замаңғы» антро- понимиялық концептілер болмақ, бұл жіктеу немесе классификациялау шартты түрде алынғанын ескеруіміз қажет, себебі антропонимиялық концептілер этно- мәдени мазмұны жағынан алып қарағанда да, диахрониялық тұрғысынан алып қарағанда да бір-біріне кірігіп, сабақтасып кететін концептілер. Жоғарыда айтылған антропонимиялық концептілерді, олардың типтерін түгелімен, жан-жақты талдаймыз деп айта алмаймыз, себебі біріншіден, олардың саны көп, екіншіден, оларды толық сипаттап беру мүмкін емес, үшіншіден, әрқашанда жаңа деректер, ақпараттар табылып қалуы анық. Осы бөлімдегі жұмысымыздың мақсаты - негізгі антропонимиялық концепті- лер арқылы ғалам бейнесінің көрінісін анықтау емес, дүниенің, қоршаған ортаның, қоғамның, заманның, тіршілік болмысының бейнесін анықтау болып келеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда антропонимиялық концептілердің әр типіне сай ғалам бейнесіне қатысты басты сипаттарын анықтағанымыз жөн болады. Мәселен, біз қарастырып отырған «Алаш» мифоантропонимиялық концеп- тісінде: 1) атам заманнан көксеген бірлік идеясы жатыр; 2) мемлекеттікті орнық- тыру идеясы жатыр; 3) әділ, құдіретті хан идеясы бар. Сонымен қатар өткен
50 ХАБАРШЫ
Ономастикалық заманнан елес беретін «Ұрым заманы (дәуір)», «Орманбет би өлген» тарихи кезеңі, «Ноғайлы» дәуірі жөнінде имплицитті (кодталған) түрінде сақталған лингвоментальді деректер бар. Зерттеушілер осы мифоантропонимиялық кон- цеп тіден басқа да деректерді болжам, гипотеза түрінде табуы мүмкін. Мәселен, С.Қондыбай Алаш этимологиясын анықтай келе, Алаш сөзінің бастапқы тұлғасы Ал-ажи, Ал-әже болған, ал бұл есім әйел құдайының аты - матриархатты ауыстырған партиархат орнағаннан кейін ер құдайының аты болды деген жо- рамалды алға былайша тартады: «Этимология слова алаш берет начало от про- тотюркской праформы Al, ознаяающей «изначальный, красный и берущий (см. Статью Ал). Очевидно, Алаш сначала было именем праматери, т.е. божеством женского облика Алажи, Аләже Алаша. Только после эпохальной победы па- триархальных отношений в древнем обществе образ стал пониматься как муж- ское божество» [5,51]. Мификалық, ең көне антропонимиялық концептілерге С.Қондыбай: «Ка- захская мифология. Краткий словарь» атты сөздігінде келтірілген Алатайлы Аңшыбай, Алау, Алдар көсе, Алпамыс, Алтыншаш, Арғымерген, Асан Қайғы, Әспембет, Жиренше, Көкше, Майқы би, Өгіз хан, Шаншар, Шолпан, Шора батыр т.б. мифоантропонимдерді, яғни сол антропонимдерге қатысы бар лингвоментальді өрістерді жатқызуға болады. Зерттеушінің білгірлігіне орай аталмыш лингво мен тальді өрістерді, кешендерді кеңейтіп немесе тарылтып қарастыруға да болады, ал тілді, мәдениетті пайдаланушы (тілде сөйлеуші) өзінің мәдени-ин те лек туалдық деңгейіне байланысты осы «өріс-кешен-концептілерді» әркім әр мөлшерде қабылдайды, меңгереді. Жоғарыдағы біз келтіріп отырған лингво-ономаконцепт мәселесі зерттеу жұмыстың басқа қырында қаралмақ, бұл жерде біз оны назардан тыс қалдырамыз. Ғаламды, яғни дүние болмысын құрайтын, соның құрылымына енетін қоғам, этнос, мемлекетке қатысты танымдық бөлшектер, қағидалар, ұғымдар жоғарыда тізімін келтірген мифоантропонимдердің лингвоментальді өрісінде сақталған. Мәселен, бірлікке (мемлекеттікке) қатысты жетекші ұғым «Абақ» мифоантропонимиялық лингвоментальді кешенінде мынадай көрінісін береді.
се орнатушысы: «Если Алаша хан - первый мифический основатель казахского государства, то Абак чситается его сыном и первым квазиисторическим правите- лем казахов» [5,35]. Осындай немесе осыған ұқсас антропонимиялық ментальді мәліметтер қазақтың эпостық жырларында сақталған. Мысалы, «Айсыл ұлы - Әмет» эпосында Әмет (Абақ) Жәнібек ханмен араздасып одан бөлініп айдалаға қашып кетеді. Бір өзі кетпей, Жәнібек ханның қызын өзімен ала кетеді. Хан Алау батырға үш жүз сарбазын беріп қуғынға жібереді, бірақ Алау батыр сарбаздары- мен Әмет жағына өтіп, Әметпен бірге қалады, сөйтіп болашақ қазақ халқының негізі қаланады. Антропонимика 51 ХАБАРШЫ
Ономастикалық «Аңшыбай батыр» эпосының кейіпкері - Алатайлы Аңшыбай да Алаша хан секілді ең алғашқы патша. Шежірелік тұрғысынан қарағанда Аңшыбай аңши- баидтер династиясының негізін салушы (Баба түкті Шашты Әзіз - Парпария - Құттықия - Едіге - Нұриддин - Мұса - Орақ - және Мамай - Қарасай және Қази: тарихи тұлғалар, Ноғай орданың билеушілері, Едіге ұрпақтары) [5,49]. Ең көне мифоантропонимдердің басты немес жетекші сипаты «бірінші, әуелді, алғашқы» болып келеді. Байқап қарасақ, Алаш - хандардың арғы бабасы», яғни бірінші патша, «моңғол мен татарлардың атасы», яғни түп атасы (бірінші адам);
Ал Асан қайғыны зерттеушілер реалды тарихи тұлға қатарына ажатқызады, бірақ С.Қондыбай пікіріне сүйенетін болсақ Асанның бейнесі арғытүркі (прототүркі) мифологиясының ең көне бейнесіне жатады: «В образе Асана кайгы угадывает- ся такая (функция первопредка - Т.Б.) функция, изначально он - первочеловек и первопредок, правитель страны предков, позднее, в более развитой мифопоэти- ке, он - первоцарь, жрец, мифическая история которого каким-то образом связы- вается с замкнутым пространством. Образ Асана кайгы связан с Жеруйык (земля обетованная, коктюрк. Йер - ыдук - букв. земля священная). Асянь-шад (князь Асан имеет пещеру Отюкен, авестийский Франграсиан - Афрасшаб - подземный дворец» [5,85]. Қазақтың ежелгі танымында Майқы би - қазақтың түп атасы: «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би», - деген ой орамын білмейтін қазақ болмаса ке- рек. С.Қондыбайдың мәлімдеуінше: «Майқы. Байқы. Байгу. У казахов первый жрец или царь (бек-бий), в генезисе - первый человек на Земле. Согласно квази- историческому преданию, Майқы бий - историческое лицо, жившее во времена Чингизхана, он - один из биев-жрец Чингизхана. Говорят, что он раздавал ка- захским жузам и отдельным родам знаки (тамга) и девизы (ұран); это отглосок мифического представления об устроителе социума, цивилизации» [5,173].
апарады, ал өрістік жағынан үндіирандық мифологиядағы (үндіарийлік Ялса/ Ями, ежелгі парсылық мифологиядағы (Иама/Йамақ, «авесталық» Йима/Иймақ, германдық Имир, балттық Юмис) бірінші адам - Иима немесе Йама (Яма) есімдеріне дейін етегін кең жаяды. Майқы антропонимінің осындай уақыттық (хронологиялық) жағынан келгенде ежелгілік және арасы алыста жатқан ми- фологияларды жақындастыру, қамту тұрғысынан келгенде өрісі кең әрі бұл мифоантропонимдік көнелігін айқындайды. Осы мифоантропонимнің көнелігін дәлелдей келе С.Қондыбай «Майқы» сөзінің қалыптасуына да тоқталады: «Майқы да - мифтік Ұлы Баба, бірақ қазақ жады оны әйел кейпінде емес, ер- кек кейпіндегі түп-ата - Майқы би (Байку) ретінде біледі. Бұл патриархаттық жағдайдағы әйел бейнесінің еркек ретінде түсіндіріле бастауының айқын мысалы болып табылады. Сөз жасалуы мынадай жолмен шыққан: праформалық «Йам»
52 ХАБАРШЫ
Ономастикалық немесе «Йим» есіміне «ай» немесе «айы» (Тәңір - иелер немесе қайырымды рухтардың жалпы атауы) сөзінің жалғауынан «Йамай/Йамайы» немесе «Йимай/ Йимайы» сөзі шықты, уақыт өте сөз басындағы «ий-/-йа» дыбысы редукцияла- нып «Май/Майы» («Бай/Байы» дыбыстық вариациясымен) варианты пайда бол- ды да, оған «-құ/-қы» жұрнағы жалғануы нәтижесінде «Майқұ/Майқы» немесе «Байқұ/Дайқы» есімдік тұрпаты қалыптасты» [4,19]. Осы және басқа дәйектемелердің негізінде С.Қондыбай «Майқы» сөзінің және бейнесінің ең бастапқы тұрпаты: дей-түркілік екенін дәлелдейді және де қазақстандық ғалым Ю.Зуевтің «үндіеуропалық» концепциясына қарсы шығады: «үндіарийлік» - «үндіирандық» - «үндіеуропалық» түсініктер мен сөздердің ба- стауында «дей-түркілік қайнар» жатыр деген ой - Ю.Зуевтің де, басқанын да «үш ұйықтаса түсіне кірмеген кірмеген». Ол және ол сияқтылар осындай ойдың өзін күпірлік деп есептейді [4,21]. Сонымен «Майқы би» мифоантропонимиялық коонцептісінің де басты идея- сы, лингвотанымдық мазмұны елдің, қазақ атаулы халықтың ең алғашқы адамы, түп қазығы, ұлы бабасы деген түсінікке тіреліп тұр. Ғаламды, дүниені ұлы баба- сы деген түсінікке теріліп тұр. Ғаламды, дүниені танудағы адамның, халықтың яғни этностың өз орны, оның шығу тарихы, төркіні осы әлемде өзінің пайда бо- луы деген қағидалы түсінік – ең басты, маңыздылығы жағынан бастапқы түсінік болып келеді. Кез келген халықтың мифологиясында, ежелгі дүниетанымында алғашқы ел адамы, сол халықтың, тайпаның тұңғыш адамы, түп атасы киелі бо- лып саналады, себебі сол елдің елдігін, мемлекеттігін қалыптастырып орнатқан қасиетті адам. Сол себепті ол – патша, би, Ұлы Баба. Жоғарыда көрсетілген Абақ, Алаш, Майқы би, Алатайлы, Аңшыңбай, Асан қайғы Ұлы Бабаның сипаттарына ие. Осы аталған мифтік тұлғаларға байланысты аңыздар да Ұлы Бабаның си- паттарын деректеп дәйектейді. «Майқы би» туралы аңыздық деректердің саны аз, мысалдарын мифтік «Ұлы Баба» деңгейінде түсіндіруге болады: «1. Майқы би 12 бимен бірге Шыңғыстауда Темучинді Шыңғысхан деген атпен хан деп көтерген 12 бидің қатарында, сол бидің үлкені ретінде аталады. Сондай-ақ, ол қазақтың үш жүзіне ат берген, таңба мен ұран үлестірген кісі ретінде айтылады. Осы екі мысалдағы сайлау (билік инвеститурасын беру), әлеуметтік сыбаға (таңба, ұран, ат – әлеуметтік-иерархиялық көрсеткіштер) берудің де түптеп келгенде ұлы Бабаның құзырында, ар жағында, ілкі Төрдің құзырында екендігін еске саламыз. 2. Алаша хан туралы аңызда Майқы бидің Алаша баланы арнайы іздеп ба- рып, оған билік ету құқын бергендігі айтылады. Бұл да – алдыңғы мысалдағыдай түсіндіріледі. 3. Алаша хан туралы аңызда Майқы бидің екі сипаты көрсетілген: 1) ол- асқақ, 2) сондықтан да ол – арбаға мініп жүреді, арбасына адам жегіледі екен. Ақсақтық, яғни, жалғыз аяқтылық – жылан табиғилығы жағынан мифтік бей-
53 ХАБАРШЫ
Ономастикалық неге тән көрсеткіш болса, Майқы бидің өмір бойы арбаға мініп жүруі де – Ұлы Бабаға тән сипат» [4,23-24]. Сонымен, мифоантропонимиялық концептілер ғаламдық антропонимиялық бейнесінің ең көне, алғашқы, бастапқы қабатын суреттейді. Осы қабаттың не- месе деңгейдің басты сипаттарын жоғарыдағы еңбектерге қарап, дұрыс болжам жасап атап өттік. Осы бөлімде талданған, қазақ дүниетанымында және тілінде сақталған аталмыш концептілер мен антропонимдер қазақтың арғы бабаларының дүниеге, елге, жаратылысқа, адамға, мемлекетке деген көзқарасын, танымын көрсетеді. Мифоантропонимиялық концептілердің мазмұндық өрісіне аталмыш концептілерге, антропонимдерге қатысы бар мифтік аңыздар, әңгімелер кіреді. Ал мифоантропонимикалық мифтік аңыз, әңгімелерге кейінгі дәуірлердің үлесі іспетті басқа да этномәдени мазмұны бар деректер кіріп, сіңісіп кеткен. Сол себепті кейбір мифоантропонимикалық концептілердің мазмұндық өрісі бірнеше қабатты немесе деңгейлі болып келеді. Белгілі қазақ ономасты, профессор Т.Жанұзақ қазақ антропонимиясының даму тарихын төрт кезеңге бөліп қарастырады: бірінші кезең – көне түркілер дәуірі (V-Х ғғ.); екінші кезең – орта ғасыр дәуірі (Х-ХVІІ ғғ.); үшінші кезең - (ХVІІ-ХІХ ғғ.); төртінші кезең – кеңес дәуірі [6,16-23]. Осы төрт кезеңге қатысты қазақ антропонимдерінің негізінен тілдік сипаттарына назар аударған профессор Т.Жанұзақ әр дәуірдің жемісі іспетті антропонимдеріне қатысты болған этномәдени, идеологиялық т.б. факторларды атап өткен, солардың қазақ антропонимдерінің типтік тұлғалануына әсерін, ықпалын қысқаша болса да сипаттаған. Мәселен, көне түркі дәуірінде пайда болып, қалыптасқан қазіргі қазақ тілінде нұсқалары бар антропонимдердің этномәдени мазмұнында Тәңір (көк), көк, күн, ай, тау, су т.б. культтерінің ізі бар екендігін Т.Жанұзақ атап көрсеткен бола- тын [6,16]. Әрине, көне тұлғала қазақ антропонимдері тек қана сол көне түркі заманындағы байырғы түркі тілінің жемісі, тұлғасы деп қарауымызға болмайды, себебі кез келген жалқы еміс (оним) белгілі бір ономастикалық концептінің де тілдік көрінісі, жемісі, нәтижесі болып табылады. Осы тұрғыдан келетін болсақ, ономастикалық лингвоконцептология аясында және арнасында көне түркілік антропонимиялық концептілердің этномәдени мазмұнын аршып көрсетіп, қазақ тіліндегі ғаламның антропонимиялық бейнесін сипаттауымыз қажет. Руникалық ескерткіштерінде кездесетін көне түркі антропонимдер аса көп емес, олар қағандардың есімі болып келеді. Ал енді көне түркі антропонимдердің бір бөлігі атақты түркі лингвисі Махмұд Қашғаридың «Диуани-лұғат-ат түрк» еңбегінде кездеседі. Қазақ антропонимдерінде көрініс берген көне түркі антропонимиялық концептілердің саны біздің пікірімізше аса көп емес, сол се- бептен қазақ антропонимоконцептілердің осы қабатын реконструкциялау оңай шаруа емес. Тағы бір ескеретін жағдай – көне түркі антропонимиясы арнайы
54 ХАБАРШЫ
Ономастикалық когнитивтік лингвистикалық концептология тұрғысынан әлі зерттелмеген. Осы жәйттерді есепке ала отырып, біз көне антропонимиялық концептілердің аз да болса жекелеген түрлерін қазақ тіліндегі ғаламның антропонимиялық бейнесін жасаудағы өз үлесін сарапқа салмақшымыз. Т.Жанұзақов V-VІІІ ғғ. (көне түркі дәуірі – Т.Б.) тән антропонимдер жө- нінде: «Бұл дәуірде үй хайуандары мен жабайы аңдардың, табиғат атаула- ры мен өсімдіктердің және қымбат металдардың атаулары кісі аты ретінде қойылып отырған»,- дейді өз еңбегінде [7,27]. Қазақ тіліндегі көне тұлғалы антропонимдерді зерттеген Б.Досжанов. Т.Жанұзақов көрсеткен антропонимдер қатарына төмендегідей антропонимдерді қосады «түр-түс атауларына байланыс- ты: As bas atig и.собств. (ДТС) «Ақбас»; туыстық атауларға байланысты jegan (І племянник, ІІ jegan cur и.собств. ДТС) «Жиенбай», ерлікке байланысты: Эрбег- шад, Баһадүрбек (ЛГ), «Ержан», «Баһадүр»; білімге, ақылға байланысты: Билге құтлұғ хан «Ақылды құтты хан»; байлық, құт, берекеге байланысты.: Құтлұғ ілтерістен «Бақытты»; ынтымақ, бірлікке, байланысты антропонимдер: «Тюз- люк», «Ымырашыл» (ЛГ), Тюзел-бек «Дауласуды жалғастыратын бек, делдал» (ЛГ), «Түзелбай», «Түзгенбек» секілді және басқа тақырыптағы антропонимдер бүгінгі күнге жетіп отыр» [8,8]. Жоғарыда көрсетілген антропонимдердің мағыналық типтері тек көне түркі дәуірінде туындап, одан бұрын болмаған деуден аулақпыз. Көне түркі антропонимдерінің кейбір типтері болмаса, олардың біразы прото-(арғы-) түркі (дей-түркі) замандарынан келе жатқан болуы керек. Солай дейтұғын болсақ, кейбір көне түркі антропонимиялық концептілердің онтологиялық төркіні тым арада жатыр. Осы тұжырымдамамызды мифоантропонимиялық «арғықазақ» концептілерімен салыстырғанда ғана байқауымызға болады. Мифологиялық дәстүр өте өміршең болады, дәуірден-дәуірге, ғасырдан- ға сыр ға ауысып отырады, себебі мифологиялық дүниетаным және оның сар- қыншақтары адамзат қоғамы өмірінің барлық кезеңдерінде сабақтаса жалға- сып, күні бүгінге дейін сақталған. Басқаша айтқанда, кейбір антропо нимиялық концептілер ғасырлар бойы ауысып отырған лингвомәдени қоғамдардың менталитетінде, ментальді-когнитивтік жадында сақталған, жалғасын тауып тізіліп келе жатыр деуге болады. Сондай антропонимиялық концептінің бірі – «Франграсйан» - «Афрасшаб» - «Алып Ер Тұңға» - «Асянь-ша» (Асянь-шад, Ахянь-ше) – «Асан қайғы». Осы антропонимиялық ментальді тізбекті жасаған (мифтік лингвистикалық әдіс арқылы ашқан) – аталған есімдердің барлығы да бір бейненің әр ғасырдағы, әр түрлі ортадағы вариациялары болып табылатындығын анықтаған Қондыбай Серікбол болды. «Осы бір өстік» тізбегін, - деп жазады С.Қондыбай-мен, «Алып Ер Тұңға» деп те, «Афрасиаб» деп те аталып жүрген, «авесталық» есімі «Франграсйан» деп аталатын бір бейнеден бастаймын. Міне, осы кісіден бері, бүгінгі күнге қарай «Асянь-ша» (Асянь-шад, Ахянь-ше), «Асан
55 ХАБАРШЫ
Ономастикалық қайғы» деген есімдерді атауға болады. Бұлардың барлығы да квазитарихи кел- бетке «тарихи уақытта өмір сүрген деп есептелетін» ие болған мифтік тұлғалар болып табылады, яғни Франграсйан, Асян-шад, Асан қайғы – бір бейненің әр заманғы нұсқалары» [4,341-342]. Франграсйанның мифтік – квазитарихи бейне кейпінде қалыптасқан уақыты мен қоғамның кезеңі – б.з.д. ІІ-І мыңжылдықтар тоғысы, «Тур қоғамы» немесе Бегазы Дәндібай қола мәдениеті; Асянь-шадтікі – б.з. ІІ-V ғғ., Ұрман (Юэбань) және одан кейінгі көк түркілер заманы; ал Асан қайғының – б.з. ХІV ғасыры [4,342]. С.Қондыбай пікіріне сүйенсек, Франграсйан – Афрасиаб – Алып Ер Тұңға – Тұранның билеушісі, Ілкі Төр Күлдігінің орнатушысы және иесі, мәңгі өмір іздеушісі болса, Асянь-шад көк түркілерді Өтүкен үңгірінен шығарушы, яғни үңгірдің иесі болып табылады. Ал тарихи Асан қайғы болса Жерұйықты іздеуші, Тескентауды асып кетуші бейнесінде, ортағасырлық философ кейпінде қазақ фольклорында кеңінен танымал. Осы үш есімнің түпкі, архетиптік этимологиясы ұмытылғанымен, мифтік бейненің басты сипаттары сақталған. Ал осы сипаттардың пайда болу, сақталу себептері негізінен архетиптік осы есімдердің этимологиясына байланысты бо- лып келеді, әңгіме шынайы, бастапқы этимологиясын табуда болып тұр. Этимологиялық ізденістер, біздің пікірімізше, лингвоментальді және этномәдени негіздерге сүйене жүргізілу керек. Басқалап айтқанда, этимонның (сөздің ілкі түбірінің) төркінін, мағынасын, әйтеуір кез келген ұқсас, жақын келетін бір-екі (бірнеше) тілден іздеп табу жеткіліксіз, сол этимонға, сөзге қатысы бар лингвментальді, этномәдени ортаның деректерін есепке ала оты- рып, сөздің этимологиясын дәйектеу абзал сияқты. Олай ету үшін белгілі бір қағидаға, концепцияға сүйену қажет. Мәселен, көне қытай дерекнамаларында кездесетін Асянь-шад есімінің тілдік төркінін қытай, иран, хотаносақ тілдерінен іздеу – еуропацентристік, яғни еуропаүстемшілдік үрдіс – тенденцияның тағы бір көрінісі. Көк түркілердің, яғни жалпы түрік халықтарының түпкі бабасының бірі асанның (асан-шадтың) есімі қытай, иран хотаносақ тілдерінде қойылуы керек пе? Сонда сол бағзы за- манда байырғы түркілер өз есімдерін өз ана тілінде қоя алмағаны ма? С.Г.Кляшторный Асянь деген есімді «Ашина-сянь» деген сөздің қысқартылған түрі деп есептейді: Ашина рудың аты болса, қытай тіліндегі сянь білге деген сөздің аудармасы [9]. А.Габеннің пікірінше Asana деген сөз иран тілінде «сау, бүтін» мағыналарында қолданылған [10,157]. Аsana деген сөздің этимологиясын С.Г.Кляшторный [9,111] хотаносақ тіліндегі «достойный, благородный» деген мағыналарына жақындастырады. Байқап қарасақ, жат тілдерден «құлағынан сүйреп» әкелінген этимологиялық талдаулар «Асан» түркі (қазақ) сөзінің түп-төркінін ашып бере алмайды, себебі лингвоментальді (танымдық, яғни дүниетанымдық) ғылыми тілмен айтқанда,
56 ХАБАРШЫ
Ономастикалық когнитивтік фактор ескерусіз қалған. Бұл факторға, әрине, ежелгі қоғамдардың, көне түркілердің олардың кейінгі ұрпақтарының дүниетанымдық, мифологиялық тарихи-мәдени болмысы жатады. «Алаш», «Майқы би», «Абақ», «Аңшыбай» т.б. антропонимиялық концепті- лермен астасып, байланысып жатқан «Афрасиаб – Асан-шад – Асан қайғы» кешенді концептілердің дүниетанымдық архетиптік ортасы бір – сол ортаға қатысты дүниетанымдық ұғымдар: «Ұлы баба», «алғашқы патша», «Ілкі Төрдің қорушысы», «Түп ата», «алғашқы адам», «»мемлекетті орнатушы, «киелі адам» т.б. болып табылады. Осы аталған ұғымдарды есепке ала отырып, талай ғасырлар ауысса да сабақтасып, жалғасын тауып келе жатқан дей-түркілік, көне түркілік, қазақы дүниетанымдық болмысы тұрғысынан көптеген сөздердің (әсіресе мифтік танымдық) этимологиясын ашуға болады. Мәселен, С.Қондыбай «Асан» сөзінің этимологиясын осы тұрғыдан қарастырады: «Этимология имени Асан восходит в мифологическому представ- лению о замкнутом пространстве, пустоте внутри чего-то, пещере, которая в тюрской мифологии имеет важное место. Семантическая цепь: пустота в недрах чего-то, пещера, подземелье – подземный мир – потустороний мир – мир мерт- вых – мир предков – инзачальный мир, прародина, протокосмос – замкнутая обе- тованная земля дала возможность в мифологии появлению подобных образов, изначальная функция которых вкратце такова: первый человек или первая пара людей существовавшие в едином облике – повелитель (хозяин или хозяйка) мира мертвых – первопредок в мире предков. В образе Асана кайгы угадывается такая функция, изначально он – первочеловек и первопредок, правитель страны пред- ков, позднее, в более развитой мифоэпике, он – первоцарь, жрец, мифическая история которого каким-то образом связывается с замкнутым пространством. Образ Асана кайгы связан с Жеруйык (земля обетованная, коктюрк, йер-ыдук- букв. Земля священная). А Асянь-шад/князь Асан имеет пещеру Отюкен, авес- тийский Франграсйан-Афрасиаб-подземный дворец» [5,85]. Осы келтірілген «Асан» антропониміне қатысты когнитивтік мәліметтер «Асан қайғы» антропонимиялық концептісінің ең көне, мифологиялық қабатына жатады. Әрине, бергі диахрониялық қабаттарда Асан қайғыға қатысты мен- тальді түсініктер жергілікті, яғни ұлттық сипаттарға ие болып бірқатар түркі халықтарының (қазақ, түркімен, қарақалпақ, ноғай, татар, қырғыз т.б.) фолькло- рына енді. Көне түркі заманында орын алған және де осы күнге жеткен анторпонимиялық ментальді түсініктер сол көне заманның және қазіргі заманның антропонимиялық бейнесін құраған деуге толық дәлел бар. Жоғарыда берілген талдауларға қарап ғаламның антропонимиялық бейнесі тек мифологиялық көріністер арқылы си - пат тал ған деген тұжырым жасалмауы керек. Қоғам өмірінің бейнесі, бол мыс- ты тану және оның антропонимдерде көрінісі ауқымды болып келеді, линг-
57 ХАБАРШЫ
Ономастикалық воелтанымдық шеңбер аясына да түрлі лингвоментальді деректер енген. Мәселен, көне түркі және қазіргі қазақ антропонимиялық концептілерде аң, жануарға байланысты ментальді түсініктер бар. Осы түсініктердің алғашқы он- то логиялық төркіні бір болғанымен, әр дәуірде олардың ментальді танымдық бей несі бірдей емес, қоғамның, этностың танымына, дүниеге көзқарасына сәй- кес өзгеріп тұратыны байқалады. Мысалы, көне түркі антропонимиясында – қаған, қаған әулетінің билік иелерінің есімдерінде «арыслан» (арыстан), «боғра» (бура), «тұнға» (леопард) сөздері – титул аттары жиі кездесіп тұрған. Аң атынан жасалған екі-үш компонент антропонимдердің құрамындағы бұл сөздер титул атауы болып кеткен көрінеді: Alp er Tonga//Tonga Aln er, Bogra Kara Xan, Bekes Arslan Tegin, Arslan Xan т.б. Осындай өзгеріс сол замандағы лингвоментальді антропонимиялық концептілердің бір көрінісі болып табылады, себебі сол кездегі дүниетанымдық түсінік ортамен байланысты екені анық. Әдетте, қазақ антропонимдерін белгілі бір лексика-семантикалық топтарға бөлгенде, мәселен, «аң, жануарға байланысты қойылған антропонимдер» дей келе, көп жағдайда сол топтағы антропонимдерді аң, жануар культтерімен қа- тысты қарастырады, дәлірек айтсақ, сол аталмыш «культтерге байланысты» деп шолақ қайыра салады. Ал, шынтуайтқа келетін болсақ, сол «аң, жануар аттары- мен байланысты антропонимдердің» лингвоментальді құрылымы, көрінісі әр қилы, әр тарихи кезеңде өзгеше болып келеді. Осы тұжырымымызға қатысты қазақ тіліндегі көне антропонимдердің семан- тикалық ерекшеліктерін талдаған Б.Ә.Досжановтың пікірін келтірейік: «Сәбиге аттың берілуі, көбіне оның бойындағы қандай бір адамдық қасиетінен гөрі, армен-ниетпен байланысты. Сондықтан мұнда негізінен туынды мағынаға мән беріледі. Алтын, Ақша, Арыстан антропонимдерін алып, оның бастапқы мағынасына ой жүгіртсек, темір, түс, аң дегенді көрер едік, ал «Алтын адам», «Алтын таң», «Ақ көңіл», «Ақ жол», «Арыстан жүрек», «Жігіттің арыстаны» секілді тіркестер – алдыңғының негізінде қалыптасқан туынды мағына. Ан- тропонимге айналуға негіз болған осы – соңғысы. Сөздің алғашқы мағынасы мен антропонимдік мағынасы арасында айырмашылықтар бар. Уақыт талапта- рына сай еніп жататын өзгерістер әсерінен кейде сөздің алғашқы номинативтік мағынасынан мүлде алшақ әрекетті көруге болады. Мысалы, Барақ есімінің алғашқы мағынасы көне түркі тілінде «сабалақ, жүндес, аңшы ит» дегенді білдірсе, қазіргі тілімізде «барақ ит» деп сол күйінде қолданылады. Оның шығуы көне дәуірлердегі төтеммен байланысты. Алайда антропоним ретінде туынды мағынасы басты назарда ұсталады. Соңғы ғасырларда тарихта болған Би Барақ, Барақ хан, Барақ сұлтан, Көкжал Барақ секілді атақты адамдардың ерен қасиеттері ескеріліп, бұл есімнің әуелгі мағынасы жойылып, ауыс мағына иемденеді. Келесі ұрпаққа бұл есімнің қойылуы батыр, дана т.б. болсын деген ниетпен жүзеге асты. Алпамыс, Абылай т.б. антропонимдер де осыған ұқсас
58 ХАБАРШЫ
Ономастикалық мағыналық өзгерістердің себебінен жаңаша сипатқа ие болып отыр» [8,9-10]. Ғаламның антропонимиялық бейнесінің қалыптасуына әсер ететін, тарихи кезеңдерге сай антропонимиялық концептілердің ішкі этномәдени мазмұны бо- лып табылады. Жоғарыда көрсетілгендей белгілі бір феноменге әр тарихи кезең- де әр түрлі дүниетанымдық көзқарас, басқаша эстетикалық талғам болады. Дүниенің тілдік бейнесін суреттейтін этностың әдемілік заңдары, әдемілік дүниесі эстетикалық көзқарас арқылы танылады. Әсемдік – өмір туралы ұғымы болатын болса, әлемнің әсемдігін антропонимиялық концептілерде бейнелей алады. Эстетикалық танымдық дүниенің көріністері ұлт мәдениетінің арасында тоғысады. Қазақ дүниетанымының әсемдік талғамын суреттейтін, әсіресе, қыз (әйел) есімдері болады. Біз әсемдік (эстетикалық) мәні бар қыз (әйел) антропонимдерінің концептілік, яғни когнитивтік талдауын жасаймыз, тек халықтың эстетикалық (әсемдік) талғамын көрсететін антропонимдердің тізімін (ол да толық емес) берумен шектелеміз: Ажар (гүл), Айәсем, Айбике, Айдай, Айдана, Айғаным, Айжұлдыз, Айкүміс, Айкүн, Айнұр, Айшолпан, Ақалтын, Ақбала, Ақбаян, Ақбота, Ақбөкен, Ақбілек, Ақгүл, Ақжүніс, Ақжұпар, Ақжібек, Ақкүміс, Алқағаз, Аққу, Ақмаржан, Ақсұлу, Ақтамақ, Ақтоқты, Ақшабақ, Ақшыбық, Алқагүл, Алмагүл, Алтын (ай, гүл, бике, шаш), Анаргүл, Ару (жан, бике), Асыл (ай, гүл, бике, тас), Әдемі, Әйгерім, Әсем (бике, гүл, қан), Бақтыгүл, Бақшагүл, Бал (гүл, жан, дай, күміс, шекер, нұр), Батсайы, Бексұлу, Бибі (гүл, нұр, сара), Бота (гөз, жан), Бұлбұл, Гаухар, Гүл (бадан, бақша, бараш, барша, баршын, баян, бибі, болсын, ғайша, дара, дана, дархан, дария, жазира, жайна, жамал, жәмилә, жан, жа нар, жаухар, жихан, жиян, зағида, зағила, зағира, зария, зейнеп, маржан наз, нұра, сара, санат, сім, шара, шат, шаш, шекер, сінай), Данагүл, Дәрігүл, Еңлік, Еркегүл, Жазира, Жамал, Жанкүміс, Жансая, Жауһар, Жұпар, Жібек, Ибагүл, Камшат, Керімбала, Күлбағира, Күміс (ай, бике), Күн (ай, айым, бала, жан, зира, сұлу), Қалам (қас, пыр), Қарагөз, Қарлы (ға, ғаш), Қорлан, Құндыз, Қызғалдақ, Қызылкүл, Май (гүл, нұр, ра, сара), Марал, Маржан т.б. Халық эстетикасының бір көрінісі - қазақ антропонимдерінің тілдік, когни- тив тік жүйесі арқылы халық жадында жатталуы, дүниенің тілдік болмысын сурет- теуде өз үлесін қосуы. Ғаламның тілдік бейнесіндегі эстетикалық синкретті кате- гория халық өмірімен біте қайнасып әр дәуірде өзгеріп тұратын сипаты бар. Қазақ антропонимдер материалдары негізінде аталған үрдісті байқауымызға болады: «мағыналық тұрғыдан даму барысында, эстетикалық талғамның өсуімен бай- ланысты, кісі аттарының әр дәуірдегі жаңаша санаттарға ие болуының қырлары алуан түрлі. Аталған Барақ есімімен қатар, Ит, Күшік секілді кісі аттарының алғашқы мағынасы кие тұтуымен байланысты болса, кейінгі дәуірлерде бұл жануардың түрлі кемшіліктері ескеріліп, ырымдау басты назарға алынды (Итем- ген есімінің шығу мотивтері бұған дәлел). Салыстыра қарар болсақ, алғашқысы Антропонимика 59 ХАБАРШЫ
Ономастикалық көк тәңіріне табыну, өгіз, бөрі жануарларын кие тұтумен мағыналас, ал кейінгілері Ырымбай, Жаманбай, Жәутік, Жұрқа, Елеусіз есімдерінің синонимі ретінде қарастырылады. Тұлғалық жағынан алғаш Ит, Итемген, Барақ, Күшік түрінде қойылса, соңынан Тоқтакүшік, Сыбанкүшік секілді өзгерістерге түсті. Ал мына мысалдан бұл есімнің мүлде басқа мағынаға ие болғанын көреміз: «... Итбай – С.Мұқановтың «Ботакөз» романы мен С.Көбеевтың «Қалың малында» және Ғ.Мүсіреповтың «Қарағандысындағы» басты кейіпкерлер. Жазушылар бұл адамдар арқылы ит мінезді, қараниет қас байлардың жиынтық образын беріп отыр» [7,52]. Жаңа дәуірде жаңаша қалыптасқан мұндай пікірлер бұл тектес есімдерге басқаша сипат берумен қатар, антропонимдер құрамынан жойылуы- на себепші рөл атқарады. Қазіргі кезде Итемген, Күшікбай, Итбарақ тағы басқа секілді антропонимдер бірен-саран, тек фамилиялар құрамында болмаса көп кездеспейді. Бұған тек жазушылар шығармасының ықпалы болды деу біржақты пікір, мұнда халық мәдени көзқарасының жаңа деңгейге көтерілуінің де әсері бар. Сөйтіп, антропонимдердің мағыналық ерекшеліктері бірде құрамның сақталуы мен толығуына әсер етсе, енді бірде осылайша жойылуының себепшісі болады» [8,10]. Шартты түрде алынып отырған «тарихи» заманда антропонимиялық концепті- лердің құрамында «эстетикалық» және «идеологиялық, саяси» концептілердің пайда болып, көбейюін байқай аламыз. Бұл, әрине, замана сипаты, яғни, қоғам, этнос өмірінің күрделенуі мен саясилану үрдістерінің лингвоментальді көрініс- тері. Бұрынғы, ежелгі «мифтік» заманда дүниетанымның болмысы жалпы ал- ғанда этностың өмір болмысының күре тамыры мифтік таным болған болса «та- рихи» заманда қоғам өмірінің көп тұстары идеология ықпалына кіріге бастады. Қазақ ономастикасында саяси сана аясында және арнасында өзгертілген не- месе туындағын топонимдер мен антропонимдердің пайда болуы ғасырлар қой- науында жатыр деп есептеуімізге де болады. Белгілі ғалым М.Мырзахметовтың көрсетуінше: «Тұран өлкесін яғни, түрік халықтарының бүгінгі ұрпақтары жай- лап отырған атамекен қоныстары басқыншы жаулар тарапынан талай рет үлеске ұшырап сапырылысқа түскен топонимдік және антропонимдік аталымдардың тарихи іздері ғасырлар қойнауында белгі беріп жатыр емес пе? Қазіргі қазақ жерінде де бұл құбылыстың жеті қабат қатпарлары сыр бүгіп мүлгуде. Олардың сырына еніп, тілін тауып мән мағынасын ұғына білген саналы азаматқа та- лай тарих бүктемелері жазылып, құпиясын ашпақ. Біздің жыл санауымызға дейінгі ғасырлар қойнауындағы ата-бабалар қонысында там-тұмдап болса да ұшырасатын қытай, грек, парсы тіліндегі елді мекен, жер атауларының елес берер сағымдай бұлдыраған сілемдері осындай талай қатпарлы шындықтың өзекті буынын ұстатары да ап-анық аңғарылады. Ал VІІ-VІІІ ғасыр ішіндегі араб басқыншылығы, ХІІІ ғасыр басындағы Шыңғысхан жорықтары, ХV-Х VІІІ ғасырлардағы ұзақ жылдарға созылған қалмақтардың шабуылы, ақыры келіп
60 ХАБАРШЫ
Ономастикалық Орталық Азиядағы түрік халықтарының жерін жаулап, бодандық қамытын мой- ына ілген Ресей империясының қанды қасап жорықтары елді мекен, жер атаула- рында өздерінің отаршылдық қанды іздерін қалдырды.Қазақ жеріне жан-жақты анталай ұмтылған осы басқыншы жаулардың арасында жергілікті халықтың діні мен діліне, тілі мен ұлттық салт-санасына жауыға тиіскен, әсіресе, араб- тар мен орыстардың саяси-идеологиялық миссионерлік бағыттағы әрекеттері жергілікті халықтың ұлттық ділінен тайдырып, маргиналдық санадағы тобырға айналдырып жібере жаздады. Ал социалистік жүйені ұстанған кеңес үкіметі тоталитарлық зорлау, қинау, жазықсыз жазалауды өмірге ендіру арқылы бір қалыпқа түсірілген «үйретінді» менталитетті қалыптастырудың нәтижесінде (Т.Бұрбаев. Ұлт менталитеті. Астана, 2001, 26 бет) тоталитарлық топонимді жү зе ге асырды. Осы арқылы халықты тарихи жадының бір саласы ретінде қалыптасқан тұрақты тарихи ұлттық ұғымына айналған елді мекен, жер атаула- рын зорлықпен өзгертіп одан қол үздірді» [11,20-21]. Осы бір көлемді үзіндіден жалқы есімнің ұлт менталитетіне байланысты екенін байқап отырмыз. Біріншіден, мейлінше саясиланған қоғам идеологиялық мәні бар есімдердің туындауына, аталуына негізгі себепкер болады, ал саналы қойылған атау – сол қоғамның «үйретінді» менталитетін қалыптастырудағы бір ден бір құралы болып табылады. Осы көрсетілген екі жағдайда да жалқы есімнің (топонимнің, антропонимнің) концептілік табиғаты көрініп тұр, демек жалқы есімнің ұлт ділімен, менталитетімен байланысты екені заңды құбылыс. Қазақ қоғамының лингвоәлеуметтік жағдайының өзгеруіне байланысты қазақ жеріне, еліне социализм жүйесі орныққаннан кейін жаңа көп жағдайда саяси мәні бар антропонимдік концептілер лингвотанымдық өрісте, кеңістікте орын алды. Сол жаңа мазмұндағы антропонимиялық концептілердің тілдік көрінісі ретінде төмендегідей антропонимдерді келтіруге болады. Т.Жанұзақовтың мәлі- ме ті бойынша: 1) орыс тілінен енген антропонимдер – Алексей, Андрей, Арка- дий, Александр, Ефим, Ждан, Борис, Валерий. Владимир, Вильтан, Вильжан, Гепан, Денис, Мирон, Петр, Сергей, Анна, Валентина, Галина, Зоя, Лида, Лиза, Лика, Ирина, Нина, Мария, Рая, Лариса, Рада, Светлана т.б. Орыс және интер- националды сөздерден өрбіген кісі есімдері – Генерал, Маршал, Октябрь, Со- вет, Съезд, Доктырхан, Фермахан, Колхозбек, Совхозбек, Армия, Солдатбек, Ким, Мэлс, Мая, Мира, Мирагуль; 2) орыс тілі арқылы енген интернационалдық есімдер – Август, Артур, Базен, Эдуард, Диас, Карл, Марат, Спартак, Сократ, Сунят, Роман, Ричард, Эрнст, Дина, Жанна, Анжела, Анелия, Арагония, Доло- рес, Калантай, Марго, Клара, Маргарита, Роза, Софья, Элеонора, Эльмира т.б. 3) «КССР» халықтары тілдерінен енген есімдер – Абрек, Арсен, Камо, Серго, Шота, Тайыр, Тарас, Габдулла, Жалил, Салават, Альфия, Бэла, Дила, Дилара, Карима, Зухра, Лола т.б. 4) қазақ тіліндегі жаңа есімдер – Әдебиет, Ауданбек, Мәдениет, Өндіріс, Талап, Жігер, Тілек, Бейбіт, Жеңіс, Кеңес, Майдан, Нұрлан,
61 ХАБАРШЫ
Ономастикалық Серік, Мұрат, Алма, Айжан, Айза, Арда, Арна, Сәуле, Бейбітгүл, Мейрамгүл, Әсем, Жанар т.б. Осы жоғарыда келтірілген жаңа заманның қазақ антропонимдері және сол антропонимдерге қатысы бар антропонимиялық концептілер, лингвоментальді құрылымдар кеңес дәуіріндегі ғаламның антропонимиялық бейнесінің белгілі бір фрагментін, бөлігін құрайды. Әрине, жаңа заманның антропонимиялық бейнесінің басқа бөліктері, фрагменттері бар екені анық. Әр тарихи кезеңдер ге сай ғаламның антропонимиялық бейнесін анықтау, оны құрайтын антропокон- цептілердің сипатын ашу, жүйелі түрде когнитивтік талдау жасау, зерттеу – болашақтың ісі.
жүктеу/скачать 1,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|