Орындаған: Дандибаева : Б. О тексерген
жүктеу/скачать 77,36 Kb.
|
| Конақжайлылық
Бүл - қазақ халқының әлеуметтік, географиялық, түрмыстық жағдайына байланысты қалыптасқан ерекше қастерлі қасиеті. Бізде "қонақ десе, қоң етін кесіп беретін қазақпыз" дейтін аталы сөз бар. Тәуліктің қай мезгілінде келгеніне қарамастан "көлденең келген көк аттыны" да жылы жүзбен қабылдап, төріне отырғызып, дастархан жайып, бар мәзірін алдына қойып, күту -халқымыздың санасына мықтап орнаған имандылық пен шынайы адамгершіліктің белгісі. Әрбір қазақ үйінде тамағының дәмдісін, жылы-жүмсағын өздері жеместен келетін қонағына сақтайды. Майы мен қүрты, ірімшігі мен женті, соғымның мүшелері - сыбаға ретінде өзінің қадірменді қонағын күтіп, көп уақыт түнекте сақтаулы түрады. Қонақ күтіп, қонаққа баруды халқымыз өмірдің биік мәртебесі деп түсінеді. Халқымыздың осынау тамаша қасиеті жайлы сөз қозғағанда осыдан 500 жыл бүрын ғүмыр кешкен ғүлама ғалым Мүхаммед Хайдар Дулатидың (1499-1551) халқымыздың асқан қонақжайлылығы мен меймандостығы, жомарттығына байланысты айтқан төмендегі түжырымдары еріксіз еске түседі. "...Егер де менің өтінішімді, - деп жазады автор - орындаудың ең жақсы жоралғысы не деп сұраса, онда Сізді меймандостықпен құрметке бөлеуді айтқан болар едім. Сіз сияқты аяулы мейманды шаңырағымның табалдырығынан аттатып, жылдар бойы Сізге осындай меймандостық көрсете алмауым - маған қандай өкінішті болар еді". ...Автор қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қастерлі дәстүрін көшпелілердің сана-сезімінен мықтап орын алған шынайы адамгершіліктің, имандылық пен қайырымдылықтың, әдептілік пен инабаттылықтың тамаша көрінісі деп түсінеді. Қазақ халқының жомарттығы мен мырзалығы туралы айтқандары да тәлім-тәрбиелік жағынан аса маңызды. Қазіргі нарық экономикасына көшу кезеңінде елімізде меценаттық дәстүрдің үрдісін түсіне алмай, табысқа белшесінен батып жүрген қалталыларға X. Дулатидің әсіресе мына сөздері арнап айтылғандай: "Менің жақсы көретін екі атым бар, ол екеуі де бір, қалған жылқым да бір... Біз сахаралық адамдар бір жылқының күшімен тіршілік етеміз. Маған бүл екі аттан өзге ешбір ат сенімді емес. Бірақ, Сіз ең қадірлі меймансыз ғой, сондықтан таңдаған біреуін алыңыз". Бүрынырақта қазақ ауылдарына қонақтар есепсіз көп келіп жататын. Әрине, олардың арасында сыйлысы да, қадір-қасиеті кемдері де кездесетін. Бірде әрі батыр, әрі шешен Сырым Датүлы (1725—1802) үйіне қонып отырған сыйлы қонағы, белгілі Төленді биден: - Биеке! Қазақтың қонағы неше түрлі болады, соны айырып беріңізші - деп өтінген екен. Сонда би: - қазақта төрт түрлі қонақ бар. Олар: арнайы қонақ, қүдайы қонақ, қыдырма қонақ және қылқима қонақ, — деп жауап беріпті. - Ал, олардың бір-бірінен қандай айырмасы бар? — деп сүрағанда, Төленді би мүны әрмен қарай былай деп түсіндіреді: - Арнайы қонақ алыстан әдейі іздеп келген тума-туыстарың, жолдастарың. Бүлар нағыз сыйлы, сағына күткен қонақтар. Оларға деген қүрмет, сый-сияпат "жат жанынан түңілетіндей" дәрежеде болуға тиіс. - Қүдайы қонақ — бейтаныс, шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүрген тосын қонақ. Олар нағыз сауабы тиетін конақтар. Оларды да ықылас-ынтамен қарсы алып, дүрыстап күткен жөн. - Қыдырма қонақ — ерігіп, желігіп, үйден-үйді, ауылдан-ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеуді әдетке айналдырған сандалма қонақ: - Қылқима қонақ - түтіні түзу шыққан үйлерді торып, қүлкыны үшін аузына салғанын шала шайнап, қылқытып жүтып, тағы бір түтіні шыққан үйге тарта жөнелетін — нағыз сүқ қонақ. Соңғысын халқымыз үнатпай, "күнде қонақ" - деп те әжуалайды. Қазақтар үшін сыйлы қонақтың бірі "қүдайы қонақ". Бүл жолаушылап келе жатқан, түскен үйіне ешбір туыстық, не таныстық қатынасы жоқ, бейсауат кісі. Дегенмен, қүдайдың атын атап келген соң, мүндай қонаққа ерекше сый-сияпат білдіріп, қонақасы беру әрбір отбасының борышы. "Қүдайы қонақты" үйіне қондырмай жіберген адам ауыл, ел-жүрт алдында "қара бет" атанып, беделінен айрылған. Халқымыз қонақты ілтипатпен қарсы алу, оны күту, қүрметтеп шығарып салу дәстүрін ерекше қастерлеп, оны үрпақтан-үрпаққа үлгі-өнеге ретінде үйретіп, мүны отбасы тәрбиесінің басты бір саласы деп түсінген. Келген қонаққа қонақасы беруде де үлкен мөн бар. Қазак халқы қонақ күтуге әрдайым дайын отырған. Ол үшін үйде ас-дәм қорын жинап, тіпті соятын малын өріске жібермеген. Қонаққа дәмді аспен бірге жылы лебіз де керек. Оларды қүшақ жайып, қуана қарсы алып, жағдай жасау - үй адамдарының басты міндеті. Келген кісіні аттан түсіріп алу, ат-көлігін жайлау, сырт киімін шешкізіп ілу, төрге шығарып, қолына су қүйып, сүлгі үсыну, т.б. игі ілтипатты отбасында негізінен жас балалар атқарған. Қазақ аулында қонақтың көңілін көтеру үшін "қонақ кәде" жасайтын дәстүр бар. О л алдымен "ауылдың алты ауызынан" басталады. Мүнда күй тартылып, ән, өлең-жыр айтылады. Оған қонақтар да қатыстырылады. Кейде "қонақ кәде" бірте-бірте өнер сайысына да айналады. Онда ауыл адамдарынан қонақтар да өнерін іркіп қалмайды. Өнерлі қонақты аттандырарда үй иесі өзінің шама-шарқына қарай оған сый-сияпат, жән-жоралғы жасайды. Қазақ салтында қонақтарға сусын ұсынудың өзіндік рет-салты бар. Мәселен, шәй құю үйдің бойжеткеніне жүктеледі. Ол шәй қүюдың жөн-жосығын жас кезінен-ақ өзінің шешесінен, апа-жеңгелерінен үйреніп өседі. Шәй қүюға қажетті икемділік пен шеберлікке жастай баулынған бойжеткен шәй қүйғанда кесе-шәйнекті орынсыз сылдырлатпай, ауыстырып алмай оларды қонақтарға әдептілікпен үсынуы керек. Самаурынның суын кесеге сызылтып қүюдың орнына шорылдата қүю, не кесені қонаққа үсынғанда жоғары не тым төмен үстау қыз тәрбиесінің кемшілігі болып есептеледі. Сондай-ақ, кеседегі шәйдің шамадан тыс қою, не сүйық болуы, көлемінің аз не шамадан тыс мол қүйылуы да қолайсыз болады. Әдетте қонақтың шәйға қанғанда болдым, ішпеймін деп берген белгісін түсіне білу қажет. Қонақтардың бірі кесенің бетін алақанымен жапса, екіншісі - кесені төңкереді, үшіншісі - кесені бір бүйірге жантайтып жығып қояды. Жөн-жосықты білетін бойжеткен осы жәйттерді жіті аңғарып, анда-санда қонақтарына сыпайылықпен сөз тастап, тағы да шәй ішкізудің, "сый аяқ" қүюдың жолын қарастырады. Мүндағы орыңды әзіл-оспақ, зілсіз күлкі қонақтарды көңілдендіре түсетіні хақ. Қазақ әйелдері қонақ күтуді өздері үшін қатал сын деп түсінетін. Қонақ түскен үйдің қарттарынан бастап, жас балаларына дейін оның ризашылықпен аттануын сол отбасының басты парызы деп түсінген. жүктеу/скачать 77,36 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|