Орта Азия ұғымының тарихи және географиялық негіздері
жүктеу/скачать 102,5 Kb.
|
| Қазақ халқының шығу тегі
Антропогенез- қазбалардан табылған сүйектер негізінде адамның биологиялық түрінің шығуы тегі мен эволюциясын зерттейді Археология- әлеуметтік ғылым,антропология-биологиялық ғылым Антропология- ол адам денесін,оның құрылысын,қызметтері мен өзгергіштігін зерттейді Археологті ежелгі адамдардың пайдалаған құралдары,ал антропологті-оның бас сүйегі мен сүйектерінің құрылысы қызықтырады Антропология саласының бірі: нәсілтану Заманауи ғылым саяси себептерге байланысты нәсілшілдікке ұрынбау үшін бас тартты: нәсіл түсінігінен Дүниежүзінің әртүрлі аймақтарындағы генетикалық белгілердің таралуын зерттейтін ғылым:гендік география Қазір нәсіл түсінігінің орнына антропологиялық үлгі ұғымы жиі қолданады Этнос-адамдардың өзіндік сезімі бойынша тиісті болатын этникалық қауымдастық Мұндай өзіндік сезіну этникалық сана-сезім(этникалық тұтастық) деп аталады Адам өзі үшін бұл қауымдастықты тілімен,шығу тегімен,тарихымен,әдеттерімен,дәстүрлерімен,өнегелік нормаларымен,тб белгілерімен анықтайды Этнос-қандас туыстық емес,мәдени-тілдік қауымдастық.Этносты ортақмәдениет,өмір салты,салттар мен дәстүр біріктіреді Этногенез-этностың пайда болуының тарихи үдерісі Этногенез өз бастауын палеолиттен алатындықтан,оны зерттеу болжам,дәлел,гипотеза қатар жүретін күрделі іс Жаулап алушылаар мен отырықшылардың жергілікті халықпен араласуы:ассимиляция деп аталады Эндогамия-өз этносы шегінде ғана неке құру арқылы жүзеге асады Қазақтардың этногенезі көшпелілер өркениетінің пайда болуымен тығыз байланысты Ботай-Терсек мәдениетін жасаушылар аралас еуропеоидті-оралдық антропологиялық түрге жатады Ғалымдар оларды-угорлар деп атайды Б.з.б.IV-III мыңжылдықта Орта Азияның оңтүстігінде фин-угор тілдестер мен дравид тілдестер қарым-қатынаста болған Андрондықтардың үндіирандық екендігі туралы болжам (Авеста,Ригведа,Ведалар) мәліметтермен расталады. Беғазы-Дәндібай мен Тасмола мәдениеттерін жасаушылар:түркілер Қарасұқ мәдениеті: Шығыс Қазақстан мен Оңтүстік Сібірде өмір сүрген Қарасұқтықтар антропологиялық жағынан аралас тип,оның негізі андрондық тип,шығысынан келген монголоидті типпен толықтырылған. Тілі жағынан Қарасұқ мәдениеті ирандық та прототүркілік те болуы мүмкін. Андрондық қауымдастықпен оған туыстас тайпас мәдениеттің мұрагерлері: сақтар,скифтер Қытай деректерінде юэчжилер сақтарға туыстас болған және иран тілдес тохарлармен байланыстырады. Б.з.б. II ғасырда юэчжилер ғұндардың қысымымен Солтүстік Батыс Қытайдан батысқа қарай кетіп,Оңтүстік Шығыс Қазақстан аумағына қоныстанған. Бұл кезде Жетісуда көшпелі үйсіндер мекен еткен Қаңлылар мекендеді:Сырдарияның орта ағысында және Шаш облысында Қаңлылар Қазақстанның оңтүстігіне солтүстік-шығыстан ғұндардың ығыстыруы нәтижесінде келді. Ғұн тайпалары түркі тілдес тайпалар. Түркі тілдес ғұн тайпаларының Ұлы Даланың орталық бөлігіне келуі ондағы тайпалардың түркілене бастауына негіз қалады. Түріктер тарихи сахнаға шықты:VI ғасырда Түркілердің ата-бабалары б.з.б. I мыңжылдықта түркілердің түп Отаны Алтай тауының шығыс бөлігін мекендеді,түркі тілінде сөйлеген. Еуразия даласында түркі тілдес халықтар үстемдік құрған дәуір:VI-XIIIғғ Теле тайпаларының арғы тегі ғұндар болды, VII ғасырдың басында телелер 15 тайпаға бөлінген Теле тайпаларының көпшілігі кейін батысқа қарай жылжып,түркі халықтардың негізін қалайды Түркілер(қытайша тюцзюэ) алғашында екі рудан:ашина мен ашидэден тұрған 552 жылы Түркі қағанаты құрылған соң,оған теле тайпалары қосылды VI ғасырдың соңында Түрік қағанаты екіге бөлінді:Батыс,Шығыс 646 жылы Бірінші Ұйғыр мемлекеті құрылды 682 жылы Білге қаған басқарған Екінші Шығыс түркі қағандығы құрылды Батыс Түрік қағандығына жатты:ШығысТүркістан,Жетісу,Қазақстанның Сырдария мен Аралға дейінгі даланы қамтыды VII ғасырдың соңында дулулардан бөлініп шыққан:түргештер Түргештер екіге бөлінді: шулық пен ілелік түргештер VIII ғасырдың соңында шығыстан түркілердің жаңа толқыны оғыздар келді Оғыздар алғашында Шу мен Талас өзендерінің аралығында,кейіннен Арал мен Каспий маңына ауысты IX ғасырдың соңында оғыздар Жайық пен Еділ өзендері аралығын иеленді, X ғасырда Оңтүстік Кавказға өтті Оғыздар түркімендердің,әзірбайжан,түріктердің арғы ата-бабалары Қимақтар орналасты: Солтүстік ШығысҚазақстан,Ертіс бойында,Солтүстік Шығыс Монғолияда Қимақтардың шығу тегі туралы түрлі пікірде:қыпшақтарға жақын түркі тілдес халық десе,бірі түркіленуге ұшыраған моңғол тілді дейді Оғыздар алғаш Қимақ қағандығына бағынышты болды X ғасырда қыпшақтар оғыздарды батысқа ығыстырды XI ғасырда қыпшақтар Батыс Монғолиядан бастап Дунайға дейінгі Ұлы Даланы иеленді Араб деректерінде билеуші ру елбөрілі(қасқырлар елі) мен ондаған тайпа атап көрсетілген. XI ғасырда «Түркі тілдерінің жинағы» араб тіліндегі жазылған еңбектің авторы: М.Қашқари Еңбекте тайпаларды батыстан шығысқа қарайғы бағытта санамалайды Солтүстік топ халықтары:бедженек,қыпшақ,имек,оғыз,башқұрт,басмыл,кай,йабаку,татар,қырғыз Оңтүстік топ халықтары:шығыл,тухси,яғма,игрок,жарұқ,жұмыл,ұйғыр,танғұт,хитай Әрбір этностың мәдениетінде тек өздеріне ғана түсінікті,соларды ғана біріктіретін идеялар,түсінік,белгілер жүйесін:мәдени-генетикалық код деп атаймыз. «Генетикалық» ұғымын сөзбе-сөз қан,ген,ДНК арқылы білетін нәрсе деп түсінуге болады Жеті ұрпақ-бар –жоғы екі жүз жыл. Көшпелілер өркениетіне үш мыңдай жыл болды,Ботай мәдениетінен бастасақ,онда бес мың жылдан асып, біздің генетикалық тамыр тереңдеді Мәдени-генетикалық код-этнос мүшелерінің арасындағы ерекше байланыстар. Биологиялық байланысқа(шығу тегі,ортақ генетикалық жад),тарихи өзарабайланыс ( ортақ тарих,тарихи жад),әлеуметтік өзара байланысқа(ортақ қағидалар,өнегелі құндылықтар мен дәстүр) жатады. Өз этносының мәдениеті мен өткенін жақтырмауы мәдени-генетикалық кодтың бұзылуына,этникалық тегінің құндылықтарын жоққа шығаруға,өз этносын төмен бағалау: ұлттық негилизмге әкеледі Егер адам өз этносының тілін меңгерсе,дәстүрлерін құрметтесе,өз тілін білсе,мәдениетін түсінсе,сүйсе ол- мәдени-генетикалық кодтыңтасымалдаушысы Дәстүрлі қазақ қоғамы:этникалық құрылымы және әлеуметтік ұйымдасуы Шежіре-ер адам жағынан ата-бабаларын ауызша және жазбаша санамалайтын туыстық қатынастар тізбегі. Шежіренің ең қысқа бөлігі «жеті ата» Шежіре қазақ этносының ұжымдық тарихи жады болып табылады Шежірешілер өткен тарих туралы халық аңыздары мен әңгімелерін(хикаяларын) жинайды,жүйеледі, түсіндірмелер берді және келесі ұрпаққа жеткізеді. Ауызша тарих айту дәстүрі қола дәуірінің өзінде пайда болған. Патрономия-ер адам жағынан ататегі ортақ топтар Патрономиялар(рулар мен тайпалар) иерархиясы үлкен және кіші,басты.жанама болып бөлінеді Қазақтардың этникалық тарихындағы маңызды сипаты этникалық-аумақтық бірлестіктерге бөліну: жүздерге бөліну Қазақжүздері туралы алғаш дереккөздерде XVIIғасырдың бас кезінде айтылады Қазақ хандығында ұлыстық жүйе XV-XVI ғасырларға дейін сақталды. Ұлыстық жүйе біртіндеп жүздік жүйемен ауысты Әрбір ұлыстың көшу аймағы : жұрты болды. Ағайынды Ақарыс,Бекарыс,Жанарыс Ұлы ,Орта,Кіші жүздердің түпкі аталары Ұлы жүз қазақтары Жетісу мен одан батысқа қарайғы жерлер Ұлы жүз қазақтарының солтүстігі Балқашқа дейін,оңтүстігі Солтүстік Тянь-Шань қыраттарына дейін,шығысы Жоңғар Алатауы мен Тарбағатайға дейін жетіп,Іле өзені мен алқабында орналасты. Ұлы жүздің қысқы жайылымдары жазықта,ал жазғы жайылымы Алатау тауларында Ұлы жүз рулары:жалайыр,дулат,сары,үйсін,шапырашты,албан,суан ошақты,қаңлы,шанышқылы,сіргелі,ысты. Шежіреге сәйкес Ұлыжүздің мифтік түпкі ата-бабасы: Үйсін болған. Орта жүз қазақтары Солтүстік,Орталық,Шығыс Қазақстан аумағын иеленген. Арғындар –ұлы жүздің ірі тайпалық бірлестігі,Сарыарқа кеңістігінде көшіп қонған Наймандар-Қазақстанның шығысы,Алтайдан Жетісу(Жоңғар) Алатауына дейінгі жерлер және Қызылорда облысының жерінде көшіп,қонып жүрді Қыпшақтар арғындар қонысынан батысқа қарай,Тобылдан Сырдарияның төменгі ағысына дейін Қоңырат-орта жүз аумағының оңтүстігік бөлігін иеленді Кунграт атауы орта ғасырлық жазба деректерде өте жиі кездеседі Кіші жүз қазақтары үш тайпалық бірлестікке: әлімұлы,жетіру,байұлы Кіші жүз қазақтары Батыс Қазақстанды мекен еткен. Алты ата әлімұлы бірлестігіне:шекті,төртқара,шөмекей,кете,қаракесек,қаракесек рулары енді. .Жетіруға: табын,тама,кердері,төлеу,керейт,жағалбайлы,рамадан Байұлы саны жағынан Кіші жүздегі ең көп бірлестік Байұлы құрамына он екі ру кірді олар:шеркеш,ысық,байбақты олар:,масқар,алаша,қызылқұрт,тана.алтын-жаппас,беріш,есентемір,таз,адай Шежіреге сәйкес,олардың бәрі Қадырқожа « бай ұлдарының» ұрпақтары Дәстүрлі қазақ қоғамында айқын иерархия орын алды: ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда Ақсүйектердің бірінші тобына жатқандар: Шыңғыс ханның ұрпақтары, төрелер Ақсүйектердің екінші тобына жатқандар: Исламды насихаттаушылар, қожалар Сұлтан сөзінің мағынасы: Жоғарғы билік пен оның иесі, әмірші Сұлтан деп атады: Шыңғыс хан ұрпақтары – төрелер Шыңғыс хан ұрпақтарының ортақ таңбасы мен ұраны: Арқар Әлеуметтік иерархия шыныңда болды: Хан Мұхаммед пайғамбардың, төрт халифтің – Әбу Бәкр, Осман, Омар мен Әлидің және Орталық Азияда ислам дінің таратушылардың ұрпақтары: Қожалар Рулар мен тайпалардың басшылары болды: Билер Түркілік бек сөзінің нұсқары, моңғолдық нойон мен араб-парслық әмірге сәйкес келеді: Би сөзі Билердің қол астында болған билік: Сот, әкімшілік және әскери Көп мал мен мүлікке ие болған ықпалды, дәулетті адам аталды: Бай Кәсіпқой әскери адамдар: Батырлар Қазақ қоғамында жауласушы тараптар арасында бейбіт келісімдер жасау кезінде елшілер және бітімгерлер рөлін атқарды: Ақсақалдар Қазақ қоғамындағы еріксіз адам: құл мен күң Шыңғыс хан ұрпақтарына жатпайтын ру-тайпалық шонжарлар: билер, батырлар, байлар, ақсақалдар Қоғамдық сатының төменгі деңгейін рулық қауымға біріккендер : Көшпеліліер Көшпелілер мемлекеттерінің үлгілерінің саны:3 Туыстықа негізделген, мұрагерлік билігі бар көсем басқаратын саяси құрылым: Көсемдік Көсемнің басты қызметі: Әскери, әкімшілік, сот, бітістіруші, біріктіруші Рулық және рудан тыс байланыстарға негізделген көпсатылы саяси құрылым:Ерте көшпелілер империясы Ерте көшпелілер империясының басты қызметі:басқару, әскери жорықтарды ұйымдастыру, салықтар мен алымдар есебінен қоғам мен ақсүйектер мүддесін қорғау Скиф (сақ) қоғамында жоғары мәртебеге ие болды:әйелдер Көшпелілер мемлекеттерінің үш үлгісі болып көрсетіледі: көсемдік, ерте көшпелілер империясы, дамыған көшпелілер империясы Б.з.б. ІІ ғасырда Сырдарияның орта ағысында күшейді:Қаңлы мемлекеті Қаңлылардың астанасы: Битянь қаласы Қаңлылардың сарай үлгісіндегі құрылыстарына қазба жұмыстары жүргізілді: Ақтөбе қалашығында (Сырдарияның оң жағалауы) және Хорезмде Қытайлар Даваньды (Ферғананы) жаулап алған:Б.з.б. 101 жылы Қаңлылар солтүстік ғұн билеушісіне үйсіндерге қарсы күресте қолдау көрсетті: Б.з.б. 47–46 жылдары Қаңлы мемлекеті бірнеше иелікке бөлініп кетті:І–ІІ ғасырларда Б.з.б. І мыңжылдықтың соңында Жетісу, Тарбағатай және Тянь-Шань аумағында құрылды: Үйсін мемлкеті Сақ-тиграхауданың ұрпақтары:Үйсіндер Үйсіндердегі жоғары билік билеуші: күнбиге (гуньмо) Күнбидің сарайы орналасты:Чигу қаласында Мемлекет басшысы күнбиден кейінгі лауазымды тұлға бас уәзір: тулы (дулы) Үйсін мемлекеті «кіші күнби» және «үлкен күнби» иеліктеріне бөлінді: Б.з.б. І ғасырда Мемлекеттің басында тұрды:тәңірқұт (шаньюй) Шаньюйді:«Аспан ұлы», «Аспан мен Жерден жаралған», «Күн және Аймен тағайындалған», «Ұлы шаньюй» атады Мемлекетте тәңірқұттан кейінгі жоғары тұлғалар:«сол жақ» және «оң жақ» кіші хандар Тәңірқұттың туысқандарынан тағайындалды:Түменбасылар Көшпелілер тарихындағы алғашқы империя және Ұлы Даладағы екінші үлгідегі көшпелілердің алғашқы мемлекеті: Ғұн империясы Түркі тайпаларының мемлекеттілігі басталды:Ғұн империясы ыдырағаннан кейін Бірінші Түрік қағанатының уақыты: 552–603 жж. Батыс Түрік қағандығының уақыты: 603–704 жж. Шығыс Түрік (екінші Түрік) қағандығының уақыты:682–744 жж. Түргеш қағандығы: 704–756 жж. Түрік қағанатының көсемі: Ұлы жағбу Бумын Түрік елінің қағаны болып жарияланды: 552 жылы Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірде түркілердің үстемдігін орнатты, Солтүстік Қытай мемлекеттеріне салық салды: Мұқан қаған Қағандықтың батыс бөлігіндегі түркілік көшпелі халық біріктірілді:Он оқ одағына (Он оқ бұдын) Барлық «он оқ», яғни тайпалар бөлінді: Сол (шығыс) және оң (батыс) қанатқа Түркі қағанатындағы ру ақсүйектері болды:Бектер Түркі қағандығының әлеуметтік сатысында ен жоғары тұрды: Ашина руы Батыс Түрік қағандығы (Он оқ бұдын) бөлініп шықты: 603 жылы Батыс түркілердің шығыс «бес оғы» – дулу тайпалары мекен етті:Шығыс Түркістан мен Жетісу жерлері Батыс «бес оқ» – нушиби тайпалары мекен етті:Шу өзенінен батысқа қарайғы аумақ Қағандық өзінің гүлдену шегіне жетті: Шегуй және Тон жабғу кезінде Қағандықтағы ақша соғу ісін жүзеге асырды:Соғдылықтар Батыс Түрік қағандығында ұзаққа созылған дағдарыс уақыты:630 жылдан 704 жылға дейін 634 жылы «он оқ» жүйесін қалпына келтіруге әрекеттенді:Елтеріс қаған Батыс Түрік қағанатында ақсүйектерімен ешқандай байланысы жоқ, қағанның туысы: шад 699 жылы түргештер мен дулуды біріктірген түргештер тайпасының көсемі: Үшелік Түргеш қағанатында әкімшілік реформа жүргізді: Үшелік Үшелік өз ордасын құрды: Шу және Іле жазықтарында Қағандықты 20 аймаққа (тұтыққа) бөлді: Үшелік Үшеліктің мұрагері Сақал (Согэ) Кучадағы Қытай билеушісінің әскерін талқандады: 708 жылы Түргеш мемлекетін қалпына келтірді: Сұлу қаған Сұлу қағанды Әбу Музахим («Сүзеген») деп атаған: Арабтар Сұлу қаған шайқаста қаза болды: 737 жылы Түргеш қағандығының ыдырауына әкелді: Сұлу қаған қазасы Шығыс Түркілер Қытайдан өз тәуелсіздігі алды: 682 жылы Шығыс Түрік қағанатының бірінші ханы: Құтлық Шығыс Түрік қағанатының орталығы орналасты: Өтігенде, Хангай тауларында Шығыс Түрік қағанатының аса өрнекті билеушісі: Білге қаған Білге қаған мен Күлтегін Қытаймен соғыста жеңіске жетті: 723 жылы Күлтегін қайтыс болды: 731 жылы Ашина әулеті өзінің өмір сүруін тоқтатты: 744 жылы Ежелгі түркілік руна жазуы аталды: Орхон – Енисей жазуы Орхон – Енисей жазуы табылды: Моңғолиядағы Орхон өзені бойында Ұйғыр қағанатының уақыты: 745-840 жж. Ұйғырлар қанша тайпадан тұрды:9 Ұйғырлар Екінші Түрік қағанатынң құрамына кірді:680 жылдарыдың басында Ұйғыр қағанаты осындай тайпалардан тұрды: тоғыз оғыз, қарлұқ, басмылдар, теле тайпалары Ұйғыр қағанатының билік құрылымының басында тұрды: қаған Қағандардан екі саты төмен тұрды: Ұлы бұйрықтар Ұлы бұйрықтар деген кімдер: Орталық биліктің министірлері Ұйғыр қағанатының өмір сүруі тоқтатылды: 840 жылы Қарлұқ мемлкеті өмір сүрді: 756-940 жж Талас шайқасы болды: 751 жылы Талас шайқасына қатысты: Қарлұқтар арабтармен одақтасып, қытайларға қарсы шықты Қарахан мемлекеті өмір сүрді: 942 – 1212 жж ІХ ғасырдың ортасында түркі тайпаларының арасында жоғарғы беделге ие болды: Қарахан әулеті Қарахан мемлекетіндегі билік еткен екі тайпалық топ: Шығылдар мен яғма Қарахан мемкелеті бөлінді: шығыс және батыс болып Қашғар мен Баласағұн ордалары орналасты: Шығыс бөлігінде Шығыс қағаны болды: Арслан Қара қаған Батыс қағаны болды: Боғра Қара қаған Ихта дегеніміз: Мұсылман билеушісінңі мемлекеттік жер қорынан үлестік жерді онда тұратын халқымен бірге беру. Ихтадан алымдар алу бұл: Харадж Оғыздар мемлекеті өмір сүрді: ІХ ғасырдың соңы мен ХІ ғасырдығ басы Көшпелі Оғысздар мемлекеті пайда болды: Батыс Қазақстанда Оғыздар Жетісуды тастап кетті:ҮІІ ғасырда Оғыздар мемлекеті басында тұрды: Жағбу Жағбудығ ордасы ораналасты: Жаңакентте Жағбудығ орынбасы: күл еркін Жағбудың әскер басшысы: сюбашы Оғыздар қанша тайпадан тұрды: 24 тайпа (Оң және сол болып) Оғыздар Хорезмді жаулап алды:1041 жылы Оғыз мемлекетін әлсіреткен жағдай: Селжұқтармен күрес Қимақ қағанаты өмір сүрді: ІХ-ХІ ғасырдың басы Ұйғыр қағанаты ыдыраған соң оның тайпаларын қосылды:Шығыс Қазақстандағы қимақ тайпалары одағына Қимақ мемлекетінің астанасы: Имақия қаласы Имақия қаласы орналасқан жер: Ертістің жағасында Қимақтардың билеушісі: қаған Қағандық бөлінді: 11 үлестік иелікке бөлінді «Бұл патшалар қала-бекіністерде тұрды, әрқайсысында көп әскері мен мол байлығы болды» деп жазды: Әл-Идриси ХІ ғасырда Даланың Ертістен Еділге дейінгі орасан үлкен аумақты алды: Қыпшақтар Ұлы дала атала бастады: Қыпшақ даласы (Дешті қыпшақ) Қыпшақ әскерлерінің алдыңғы шебінде тұрған тайпалар: Құман тайпасы Орыстар қыпшақтарды атады: Половецтер Қыпшақтар құрамына енді: Қимақ, оғыс, печнегтер Қыпшақтарда хан билігінде тұрған тайпа: Елбөрі тайпасы Ханның көшпелі сарайы аталды:Орда Қыпшақ ақсүйектері тұрды: Хандар, тархандар, басқақтар, бектер, байлардан Қыпшақ ордасы бөлінді:Жайық өзені маныңдағы оң қанатқа, Сырдариядағы Сығанақта сол қанат болып Түркілерге туыстар халық: Моңғолдар Моңғолдар Ұлы Даланың шығысында көшіп-қонып жүрді: І мыңжылдықтың ортасында Моңғол тайпалары Қытай дереккөздерінде аталды: Моңғол- татарлар н/е татарлар Русьте моңғолдарды атады: Татарлар Ескі еуропалық карталарда Орталық Азияны атады: Татария (Тартария) Моңғолдың ұлы ханының атағы: Шыңғыс хан Шыңғыс ханның шын есімі: Темучин Темучин туған жылы: 1155 немесе 1162 жыл Темучин кімнің отбасында дүниеге келді: Ақсүйек батыр Есугейдің Шыңғыс хан керейттер мен наймандарды бағындырды: 1203 жылы Шыңғыс хан барлық моңғо тайпаларын қол астына біріктірді:1206 жылы Шыңғысханға хан атағы берілді:1206 жылы Моңғолдар Солтүстік Қытайдғы Цзинь мемлекетін жаулап алды:1215 жылы Шыңғыс хан өз билігін бүкіл Орталық Азияға таратты: 1224 жылы Найман ханы Күшлік Қарақытайдағы билікті басып алды:1210 жылы Моңғолдар өз империясына Жетісу мен Қарақытайлар мемлекетін толық басып алады: 1218 жылы Хорезмді жаулап алу уақыты: 1219-1221 жылдар 1219 жылы Шыңғыс хан жорыққа аттанды: 200 мыңдық әскермен Отырарды 5 ай қоршап, кейін жаулап алған Шыңғыс ханның ұлдары: Шағатай мен Үгедей Сығанақты, Жентті жаулап алған Шыңғыс хан ұлы: Жошы Моңғол мемлекетіндегі жүйе: Әскери-әкімшілік жүйе Моңғол мемлекеті бөлінді: оң қанат ( бурунгар), сол қанат ( Жоңғар), Орталық (Гол) Әр аймақ бөлінді: 10 мың аданан тұратын түмендерге Шыңғыс хан ұлдарына берілген ұлес : Ұлыс Көшпелілердің әділеттік құқығының негізінде заңдар мен нұсқаулардың жазбаша жинағы: «Ұлы жасақ» «Ұлы жасақ» қабылданды: 1206 жылы құрылтайда «Ұлы жасақ» бекітілді: 1225 жылы Шыңғыс ханның нақыл сөздері:Біліктер Тархандар: Моңғол империясындағы әскери ақсүйектер Құқықтық тұрғыдар Шыңғыс хан ұрпақтарынан жоғары тұрды: Тархандар Жоғарғы билікте болды: «Алтын әулет» Ақсүйектер жиналысы: Құрылтай Шыңғыс хан империяны бөлді: 4 ұлысқа Үлкен ұлы Жошыға берілді: Батыс ұлыс Моңғолиядағы Шығыс ұлыс берілді: Кіші ұлы Төлеге Солтүстік, Батыс және Орталық Қазақстан кірді: Жошы ұлысына Оңтүстік Қазақстан және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан кірді: Шағатай ұлысына Шығыс Қазақстан: Үгедей ұлысына тиесілі болды Моңғол империясы ыдырады: 1260 жылдардың соңына қарай Жошы ұлысында алғашқы тәуелсіз билік жүргізді: Берке Басқа ұлыстардың билеушілері де тәуелсіздік жариялады: 1269 жылы Таластағы құрылтайда Моңғол империясы ыдырағаннан кейін пайда болды: Тәуелсіз төрт моңғол мемлекеті Жошы ұлысының орнында құрылды: Алтын Орда Ертістен Дунайға дейінгі Ұлы дала , Хорезм, Қырым , орыс князьдіктері тиесілі болды: Жошы ұлысына Жошы ұрпақтары Дешті Қыпшақты биледі: ХІХ ғасырдың ортасына дейін Мәуереннахр, Жетісу мен Қашқарияны қамтыды: Шағатай ұлысы Шағатай ұрпақтары ұлыстың Шығыс бөлігін (Моғолстан) биледі: ХІҮ ғасырдың ортасынан ХҮІІ ғасырдың соңына дейін Хулагу мемлекетін құрды: Хулагу хан Иранда Хулагу мен оның мұрагерлері алған атақ: Ильхан Моңғолия мен Қытайдағы мемлекет: Юань империясы Юань империясын биледі: Хулагудың інісі, Құбылай ханның ұрпағы Астананы Қарақорымнан Ханбалыққа көшірген хан:Құбылай Құбылай үшін мемлекеттің үлгісі болды: Қытай Юань империясының мемлекеттік құрылымы құрады: Қытайлықтарды Юань императорлары Қытайда билік етті: 1368 жылға дейін Алтын Орда қай хан тұсында қайта күшейді: Өзбек хан Мемлекеттік дін ретінде ислам дінін еңгізді: Өзбек хан Жошы ұлысында аласапыран басталды: ХІҮ ғасырдың екінші жартысында «Дүрбелең жылдар», «Ұлы алаң» жылдар созылды: 20 жылға Аласапыран кезінде қанша билеуші ауысты: 20-дан астам Еділден батысқа қарай даланы қоластында ұстады: Түменбасы Мамай Еділ бойындағы алтынордалық қалаларды жаулап алды: Шығыс Дешті Қыпшақтың билеушісі Орыс хан Тоқай Темірдң ұрпағы Тоқтамыс ұлысты билеуге келді: 1370 жылы Жошы ұлысының бүкіл аумағын біріктірген соңғы хан: Тоқтамыс 1391 және 1395 жылы Тоқтамысты екі рет жеңген: Әмір Темір Алтын Орданың орнына құрылды: Сібір хандығы, Үлкен Орда, Қазан, Қырым, Астрахан ХҮ ғасырдың басында Шығыс Дешті Қыпшақтағы (Әбілқайыр хандығы) билікті басып алды: Шайбанилер Алтын Ордада мемлекеттік басқару апараты кімнің кезінде қалыптасты: Бату мен Берке Алтын Ордада шексіз билікке ие болды: Хан Алтын Ордада шегаралық аймақтарды басқарды: Бектер(түменбасылар мен мыңбасылар) Әскерге, дипломатиялық қызметке, сот істеріне басшылық жасау шоғырланды: Беклербек қолында ХІҮ ғасырда Алтын Орда әскерінде қанша түменбасы болды: 70 түменбасы Диуанды, салық басқармасын басқарды: Уәзір Отырықшы аймақтарды бақылауда ұстады: Даруғалар (басқақтар) Сот саласында қатар қолданды: Моңғол соты мен Шариғаттық сот Өзбек хан оң қанатты бөлді: Сарай, Хорезм, Қырым, Дешті Қыпшақ ұлыстарына Алтын Орда мемлекетінде басқақтыққа тиым салған хан: Өзбек Шағатай ұлысы ыдырай бастады: ХІҮ ғасырдың 40-жылдары Бату баиыс қыпшақтарға, Бұлғар мен Руське қарсы екі жорық жасады:1237-1242 Алтын Орданың ірі қалалары:Сарай, Бұлғар, Қажы -Тархан, Сарайшық, Үргеніш, Сығанақ Алтын Орда дипломатиялық қатынас оранатты:Рим, Византия, Мысырмен ІҮ Иннокентий папа Алтын Ордаға франциск монахы Плано Капиниді жіберді:1245 жылы Хулагу хан Бағдадты басып алып, Аббастар халифатын күйретті: 1258 жылы Мамлюк сұлтанының дипломатиясы бағытталды: Алтын Ордамен бейбітшілік орнату Алтын Орда мен Мысыр араындағы салқындық басталды:1320 жылы 1223 жылы Қалқада өтті:Моңғолдардың орыстармен алғаш қақтығысы Русьтағы халық жиналысы: Вече Салықтарыдығ жиналуын бақылайтын адам: басқақ 1380 жылы Куликово Даласында болды: Дмитрий Донской әскері Мамай әскерін жеңіліске ұшыратты Тоқтамыс Мәскеуді алды: 1382 жылы Русьтің Алтын Ордаға тәуелділігі тоқтатылды: 1480 жылы Русьтің Алтын Ордаға тәуелділігі тоқтатылды: Угра өзеніңдегі қарсы тұрудың нәтижесінде Алтын Орданың ыдырауы тездеткен оқиға: Тоқтамыстың 1395 жылғы жеңілісі Жошы ұлысының Еуразиялық держава ретінде дамуы қандай фактор әсерінен тоқтатылды: Алтын Ордадағы биліктің ішкі дағдарысы; Ұлы Жібек жолындағы сауданың бәсендеуі: ХІҮ ғасырдың соңғы ширегінде Даладағы экономикалық дағдарыс; Тоқтамыстың жеңілуі және алтынордалық қалалардың қиратылуы Орда Ежен ұлысы қалай аталады: Ақ орда Шайбанилердің жеке ұлысы: Көк орда Ақ орда қай жылы ыдырап кетті: 1428 жылы Әбілхайыр хан сайланған уақытта қанша жаста болды: он жеті Әбілхайыр Дешті Қыпшаққа қай жылы кетті: 1456-1457 жылдары Әбілхайыр қай жылы қайтыс болды: 1468 жылы Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде құрылған мемлекет: Мағолстан мемлекеті XIV ғасырдың ортасында Мағолстан мемлекетін қай тайпа иеленді :Дулат тайпасы Тоғлұқ Темір қай жылы таққа келді :1347 жылы Мағолстан әмір Темірдің шабуылына ұшырады: 1370-1380 Мағолстан Шығыс және Батыс болып қай жылы бөлінді; 1462 жылы Жәнібек ханның әкесі :Барақ хан Қазақ хандығында алғашқы хандық лауазымды иеленген кім :Керей хан Алғашқы қазақ мемлекеті ;Ақ Орда Әбілхайыр қашан қайтыс болды:1468 Ойраттар Мағолстан мен Сырдария бойындағы қалаларға шапқыншылығы қай жылы болды 1452-1457 жылдары 1456-1457 ж Әбілхайыр кімдерден жеңіліске ұшырады: Ойраттардан Әбілқайыр хан қайтыс болды: 1468 жылы ХІҮ ғасырдың ортасында Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде құрылған мемлекет: Моғолстан Моғолстан аумағына кірді: Жетісу, Қырғызстан мен Шығыс Түркістан (Қашқария) ‘’Өзбек ұлысы’’ ‘’Көшпелі өзбектер мемлекеті’’ деп аталған хандық; Әбілхайыр хандығы 1370-1380 жылдары Мағолстан кімнің шабуылына ұшырады : Әмір Темір Қазақ хандығының құрылуымен Шығыс Дешті Қыпшақта кімдердің билігі тоқтады: шайбанилер Керей ханның баласы: Бұрындық Бұрындық хан биллеген жылдар: 1480-1511 жж. 1495 жылы Орталық Қазақстанға билігін орнатты: Бұрындық хан 15 ғасырдың соңында Моғолстанның ыдырауы және Жетісу қазақтарының Бұрындық ханның билігін мойындауы ықпал етті:Қазақ тайпаларының бір мемлекетке бірігуіне Мәуераннахрда Шайбани әулеті басқарған жаңа мемлекет пайда болды.Шайбанилердің астанасы:Бұхара Шайбанилердің астанасы Бұхара болды,сондықтан бұл мемлекетті атады: Бұхара хандығы Қай сұлтан 1511 жылы Шайбани ханды жеңгеннен кейін,ақ киізбен көтеріліп,бүкіл қазақтың ханы болып сайланды: Қасым сұлтан Қасым хан билеген жылдар: 1511-1518 немесе 1523 жж. Қазақ-өзбек соғыстары тұтанды: ХҮІ ғасырдың бас кезінде Бұрындық хан қайтыс болған жері: Самарқанд Хиуа хандығын құрды: Шайбанилер Елбарыс пен Белбарыс хорезмді басып алып Хиуа хандығын құрды Қасым ханның заңдар жинағы атауы: Қасым ханның қасқа жолы Қасым ханның кезінде Қазақ хандығы болды: Қазақ хандығы толықтай тәуелсіз және егемен мемлекет болды Хақназар хан билік еткен жылдар: 1538-1580 жж. Қазақ хандығында ең ұзақ тақта отырған:Хақназар хан Қасым ханның ұлы: Хақназар Хақназар билік етті неше жыл: 30 жылдан астам Хақназардан кейін Бұхара ханы қолдауымен хан болды: Шығай Шығай хан билік еткен жылдар: 1580-1582жж Қай хан 1594-1595жж Мәскеу өкіметімен келіссөздерде Орыс патшалығымен әскери одақ жасауға ұмтылды: Тәуекел хан Есім ханның заңдар жинағы: Есім ханның ескі жолы Жәнібек ханның ұлы: Қасым сұлтан Қай жылы Бұрындық хан Орталық Қазақстанға билігін орнатты: 1495 жылы Қай хан 1519-1520жж әскери жорықтар кезінде ноғайларды бірнеше рет жеңіліске ұшыратып,Қазақ хандығын Еділ жағалауларына дейін кеңейтті: Қасым хан Қазақ хандарының билігін болашақ Кіші және Ұлы жүз жерлеріне таратты: Бұрындық хан Есім хан билеген жылдар:1598-1628 жж. Тұрсын хан билік еткен жылдар: 1613-1628 жж. Есім сұлтан хан атағын ресми түрде мұрагерлікке алды: 1598 жылы 1613 жылы Аштархани Имамкули хан қазақтардың жоғарғы ханы және Ташкент билеушісі деп жариялады: Тұрсын сұлтанды Имамкули хан мен Тұрсын ханның арасындағы соғыс тұтанды: 1620-1622 жж. Имамкули ханмен шайқаста Тұрсын хан әскер саны: 100 мыңдай жауынгер Қазақ мемлекеттілігі ру-тайпалық жүйемен біріккен бірлігі: Аумақ, билік,халық. Қазақ қоғамында саяси билік басқарылады: Хан,билік,құрылтай,ұлыс. Хан сайлауда көбінесе құқыққа ие болады: Жасы үлкен ер адам. Күнделікті тұрмыста және хан ұйымдастырып тұратын жиында қызмет көрсетеді: Атқосшылар. Сұлтанның басты саяси құқығы: Билікті мұрагерлікке алуы. Ақ сүйектердің жиналып , маңызды қоғамдық істерді шешетін жалпы жиналыс: Құрылтай. Құрылтай қазақтың құқықтық жинақтарымен бекітілді: Ұлы жасақ. Билер халық мүдделерін қорғайтын өзіндік бір ұстаным: Ұлттық үкімет. Ойрат басқыншылығы мен хандықтың күрделі жағдайға байланысты батырлардың қоғамдағы рөлі өсті: XVII-XVIIIғ Мемлекет басында монархиялық тұлға: (көсем,патша,хан). Ұлы Дала көшпелілерінің мемлекеттілігіне биліктің үштігі тән: Хан,билер,халық. Шағын көшпелі қауымдастықтарда тәуелсіз болды: Рулар. Қазақ хандығында мемлекет екі жүйе түрінде көрініс тапты:жоғарғы билік институты,биліктің ру: Тайпалық ұйымы. Шығыстан ойраттардың шапқыншылығы жиіледі: XVIғасырдың екінші жартысында. Көшпелілердің соңғы империясы: Жоңғар хандығы. Жоңғар хандығының бірінші ханы: Эрдени батур. Жоңғар хандығында хан атағын алды: Галдан-Бошокту хан. Жәнібек хан ойраттармен болған шайқаста қаза тапты: 1630ж Ер жүректігі, жеңістері үшін Салқам (айбынды) атағын алды: Жәңғір хан 1643 жылы Жәңгір хан шағын әскермен келді: 690 адаммен. 1643 жылы болған шайқас: Орбұлақ шайқасы. Орбұлақ шайқасында Жәңгір хан қолданды: Ататын қаруды Тәуке хан кезіндегі заңдар жинағы: «Жеті жарғы» Қазақтар шабуыл жасап жоңғар хандығы жаулап алған өз аймақтарын қайтарды: 1718-1719 1726жылы үш жүздің құрылтайы өткен жер: Ордабасы Галдан-Церен Ұлы жүз жеріне соққы берді: 1735 жылы Қазақтардың біріккен әскеріойраттарға Бұланты өзеніңде соққы берді: 1726 жылы Бұланты өзеніңдегі шайқас орны: «Қалмақ қырылған» Аңырақай шайқасы болды: 1729-1730 жж. Аңырақай шайқасының орны: Балқаштан оңтүстік шығысқа қарай 120 шақырым жер Қазақ даласын “Шығыстың кілті және қақпасы” деп атады: I Петр . Император Анна Иоановна Кіші жүзді протекторат құқықтарымен Ресейдің қол астына қабылдау туралы грамотаға қол қойды: 1731 жылы 19 ақпанда Мемлекет аралаық қатынастар түрі: Протекторат. Орынбор экспедициясы құрылды: 1734 жылы Орынбор қаласының негізі қаланды: 1735 жылы Орынбордың алғашқы губернаторы: И.И.Неплюев 1780 жылы Кіші жүздегі хан билігін жоюға әрекеттенді: О.Игельстром “Сібір қырғыздары туралы жарғы” қабылданды: 1822 жылы Облыстар бөлінді: Округ, болыс, ауыл “Орынбор қырғыздары туралы жарғы” қабылданды: 1824жылы Арал мен Сырдария сағасында Сырдария шебін құрайтын форттар пайда болды: 1840 жылы 1853 жылы орыс әскері қоқандық бекінісін басып алды: Ақмешіт “Басқару туралы уақытша ереже” шығарылды: 1867-1868жылы Облыстарды губернаторлар басқарды және оларды бөлді: Уездерге “Далалық облыстарды басқару туралы Ереже” қабылданды: 1891жылы Орынбор-Ташкент теміржолы салынды: 1899-1905 жылдары Қоныс аударған шаруалар жеңілдіктер ретінде: Тегін жер, егіншілікпен, саудамен айналысу құқығын алды Әрбір болысқа кірді 10-12 ауыл Ішкі министрлігіне бағындырылды: Молдалар 1866 жылы Ташкент алынғаннан кейін құрылды: Түркістан генерал-губернаторлығы Қазақтар мекендеген облыстарда «Басқару туралы уақытша ереже» шығарылды: 1867-1868 жж Орынбор генерал-губернаторлығына кірді: Орал және Торғай облыстары Батыс Сібір генерал-губернаторлығына кірді: Ақмола және Семей облыстары Түркістан генерал-губернаторлығына кірді: Жетісу және Сырдария облыстары Бұрынғы Бөкей ордасының жері кірді: Астархань губерниясына Генерал-губернаторлықтағы барлық әскери және азаматтық билік шоғарланды: Генерал-губернатордың қолында Әрбір болысқа кірді: 10-12 ауыл «Далалық облыстарды басқару туралы Ереже» қабылданды: 1891 жылы Далалық генерал-губернаторлықтың құрамына кірді: Сырдария облысынан басқа барлық облыстар Жатарқтар дегеніміз: Малынан айырылған, көшіп-қонуға мүмкіндігі жоқ кедейленген адамдар Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталды: 1860 жылдардың ортасында Емельян Пугачев бастаған шаруалар соғысының уақыты: 1773-1775 жж. Пугачев өлім жазасына кесілді: 1775 жылы қаңтар Қазақтар көтеріслке қатысу себебі: Еркіндік пен жер сыйлайды деген үмітпен Қазақтарға Жайық пен Ертіс, Еділдің оң жағалауындағы, Каспий теңізі, Ембі мен Сағыз өзендері бойындағы қысқы қоныстарға қайтып оралуға рұқсат берді: ІІ Екатерина Далада уақытла тыныштық орнады: 1776 жылдың жазына қарай Кіші жүз қазақтарының Срым Датұлы бастаған көтеріліске қатысуы: 1783-1797 жж. Ұлы Далада аштық болды: 1783 жылы 1785 жылы басында Батыр Сырым қол астында болды: 6 мыңнан астам сарбаз Көтерілісшілер талап етті: Жайық өзенінің аржағындағы жерлерді қайтару, Нұралы ханды биліктен шеттету 1796 жылы Кіші жүзде кім хан сайланды: Есім сұлтан 1797 жылы Есім ханды өлтіреді: Сырым жасақтарының бірі Жоламан Тіленшіұлының көтерілісі туындады: 1823 жылы Көтерілістің басты себебі: Хандық биліктің жойылуы Ж.Тіленшіұлы көтерілісі қайта тұтанды: 1835 жылы Ж.Тіленшіұлы көтерілі кезінде көтерілісшілер саны жетті: 3 мың адамға Саржан Қасымұлы өлтірілді: 1836 жылы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс болды: 1836-1838 жж. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс өтті: Бөкей ордасында Исатай мен Махамбет ту астында жиналды: 2 мыңдай адам Исатай мен Махамбет хан ордасын қоршады: 1837 жылы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт- азаттық көтеріліс: 1837-1847 жж. Кенесары 1838 жылы басып алды: Ақмола бекінісін Кенесарыға кешірім жарияланған жыл: 1840 Кенесары Қасымұлы хан болып сайланды: 1841 жылы Мәселелерді конститутция белгілеген шектерде өздері шешетін мемелекет аумағының бөлігі: Автономия 1 Думаның қазақ депутаттарының ішінде болды: Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, Б.Құлманов ІІ Думаның құрамындағы қазақ депутаттары: Б.Қаратаев, М.Тынышбаев І Думаға Семей окгугі бойынша депутат болып сайланды: Әлихан Бөкейханов Петербург университетінің заң факультетің бітірген, “Айқап” журналының редакторларының бірі: Б.Қаратаев ІІ Дума таратылды: 1907 жылы Қазақ зиялыларының көзқарастарын білдірген алғаш газет – журналдар пайды болды: 1910 жылы 1911-1915 жылдары қазақ прозасының орнауына үлкен үлес қасқан журнал: “Айқап” “Айқап” журналын шығарып отырды: М.Сералин “Қазақ” газеті шыққан жылдар: 1914-1918 жж. “Қазақ” газетін шығарғандар: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов 1906-1912 жылдары Далалық Өлке мен Жетісуға қоныс аударды: 500 мыңдай славяндық отбасы Қоныстандыру саясатының нәтижесі: Қазақтар жаппай жерлерінен айырылу Қазақтардың тыл жұмыстарына жұмылдыру туралы жарлық шықты: 1916 жылы шілде 1916 жылғы көтерілістің сипаты: Отаршылдыққа қарсы 1916жылғы көтеріліс қамтыды: Торғай және Ақмола облыстарын, Ертіс жағалауы мен Жетісу Торғай облысында сардарбек болып жарияланды: Ә.Жанболсынов, А.Иманов Көтеріліс созылды: 1917 жылдың ақпанына дейін “Алаш” ұлттық патиясы құрылды: 1917 жылы шілде “Алаш” партиясын басқарды: Ә.Бөкейханов Алаш аумақтық-ұлттық автономия жарияланды: 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен екінші сьезде Алашорда Уақытша халықтық кеңесте болды: 25 адам “Алаш” партиясы бағдарламасының жобасы “ Қазақ” газетінде жарияланды: 1917 жылы 21 қараша Бағдарламаны жасағандар: Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, М.Дулатов Бағдармалада жарияланды: либералды-демократиялық құндылықтар Алашорда орналасты: Семей қаласында Түркістан (Қоқан) автономиясы құрылды: 1917 жылы қараша айында Түркістан (Қоқан) автономиясы құрылды: Қоқанда өткен Түркістан мұсылман съезінде Түркістан (Қоқан) автономиясының басында тұрды: М.Тынышбаев пен М.Шоқай Алаш көбасшыларынан айырмашылығы: М.Шоқай аумақтық автономияның жақтасы болды Қоқан автономиясын талқандады: 1918 жылы ақпан айында Қызыл армия бөлімдері Жәдидизм дегеніміз: Мұсылман әлеміндегі реформашық қоғамдық-саяси қозғалыстың жақтастары Жәдид сөзі білдіреді: Араб тіліне “жаңа” деген мағына ХХ ғасырдың бас кезіндегі жаңа үлгідегі мұсылман мектептерін атады: “Жаңа әдісті мектептер” Мұсылман газеттері мен журналдары шығарыла бастады: ХІХ ғасырдың соңы Саяси жағынан жәдидтер жақтады: Конститутциялық-парламенттік құрылысты (республиканы) Жәдидшілдіктің негізін қалады: Қырым татарларының қоғамдық қайраткері және публицист Исмаил Гаспринский 1883 жылдан бастап шыққан Бірінгі түркітілдес газет: “Терджиманды” (“Аудармашы”) Панисламизм идеясы: Ислам модернизмі Түркі халықтарының мәдени және саяси біріктіруге бағытталған идеология және қоғамдық- саяси қозғалыс: Пантүркизм 1917-1918 жылдардағы Түркістан (Қоқан) автономиясының негізі болды: Пантүркизм Дәстүрлі мұсылман педогигкасында оқыту тілі: Араб тілі Орынбордағы жәдидтік медресе: “Хусаиния” Уфадағы жәдидтік медресе: “Ғалия” Жетісудағы жәдидтік медресе: “ Мамания” Ә.Бөкейханов Ресейдің конститутциялық-демократиялық партиясына кірді: 1905 жылы 1911 жылғы шығыстанушы және публицист Барлыбек Сыртанов құжат жобасы: “Қазақтар елінің жарғысы” Жарғы бойынша Қазақстанда биліктің үш дербес тармағы: Заң шығарушылық, атқарушылық, сот билігі “Ресей халықтары құқықтарының декларациясы” мен “Ресейдің барлық мұсылман енбекшілеріне” үндеуі қабылданды: 1917 жылы қараша Қазақстанда Кеңес өкіметі орнады: 1918 жылы наурызда Ленин “Қырғыз өлкесін басқару бойынша революциялық комитет туралы уақытша ережеге” қол қойды: 1919 жылы 10 шілде Орынборда РКФСР жарғысымен құрылды: РКФСР құрамындағы Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалисттік Республикасы (ҚАКСР) 1920 жылы 26 тамызда құрылды: Қырғыз (Қазақ) АКСР “Қырғыз АКСР еңбекшілері құқықтарының декларациясы” қабылданды: 1920 жылы 4 қазан ҚАКСР-ға берілді: Адай және Маңғышлақ уездері Түркістан Республикасының құрамына кірді: Ташкент Түркістан Кеңестерінің ҮІІІ съезінде сайланды: ОАК Түркі халықтарының коммунисттік партиясы мен Түркі Кеңес Республикасын құру туралы шешім қабылданды: 1920 жыыл Партияның Ү өлкелік конференциясында КСРО құрылды: 1922 жылы желтоқсанда КСРО-ға енген алғаш төрт республика: Украина КСР-і, Белорусь КСР-і, Закавказье КФСР-і, РКСФР “КСРО-ны құру туралы декларация” мен “КСРО-ны құру туралы келісімшар” қабылдады: 1924 жылы қаңтар Қазақстан Кеңестерінің съезі өтті: 1925 жылы сәуірде Қазақстан Кеңестерінің съезде қабылданды: Республика атын Қазақ АКСР деп өзгертті ҚазАКСР-ның астанасы болды: Ақмешіт қаласы Астана Алматы қаласына көшірілді: 1929 жылы Биліктің жоғарғы өкілдік орғаны: Кеңестер съезі Тоталитарлық жүйе орнады: 1930 жылдың бас кезі Қазақ КСР құрылды: 1936 жылы Қазақстанның кеңестік республикалық мемлекеттілік кезеңі: 1936-1991 жылдар Елде демократиялау басталды: 1953 жылы, Сталин өлімінен кейін 1985 жылы КОКП ОК-ның Бас хатшысы М.С.Горбочек жүргізген реформа: “Қайта құру” Алматыда Желтоқсан оқиғасы орын алды: 1986 жылы Желтоқсан оқиғасының себебі: Қазақ КСР-і басшысы Д.Қонаев қызметінен босату, Т.В.Колбинлі тағайындау Жариялылық толқынында алғашқы қоғамдық ұйымдар пайда болды: 1987 жылы Ұйымдар сипаты: Экологиялық, тарихи-ағартушылық, ұлттық-мәдени Қайта құрудың екінші кезеңі: 1987-1988 жж. Қайта құру үшінші кезеңі: 1989-1990 жж. КСРО халық депутаттарының І съезі өтті: 1989 жылы мамыр “Қазақ КСР-ндағы тілдер мен тіл саясаты туралы” Заң қабылданады: 1989 жылы 22 қыркүйек КСРО халық депутаттарының ІІ съезінде жойылды: КСРО Конститутциясының 6 бабы КСРО- да президент қызметі мен президенттік лауазымдар қабылданады: 1990 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР Президенті қызметі белгіленді: 1990 жылы 24 сәуірде Тұңғыш Президенті болды: Қазақстан Компартиясының Бірінші хатшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды: 1990 жылы 25 қазан Компартияның республика аумағында қызметі тоқтатылды: 1991 жылы 28 тамыз Қазақстанда бірінші бүкілхалықтық Президент сайлауы өтті: 1991 жылы 1 желтоқсан “Беловеж келісімі” қабылданды : 1991 жылы 8 желтоқсан “Беловеж келісімі” осы мемлекеттер арасында болды: Ресей, Украина, Белорусь “Беловеж келісімі” нәтижесі: 1922 жылғы КСРО құру туралы шарт жойылды, ТМД қгрылды Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп өзгертті: 10 желтоқсан Тәуелсіздік күні: 1991 жыл 16 жетоқсан Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті: Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның бірінші Конститутциясы қабылданды: 1993 жылы Екінші, қазіргі қолданыстағы Конститутциясы қабылданды : 1995 жылы Конститутцияға түзетулер еңгізілді: 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 жылдар Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды: 1995 жылы 1997 жылы Қазақстан елордасы көшірілді: Астана қаласына Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті ретіндегі өкілеттігін тоқтатылғаны жөнінде жариялайды: 2019 жылы 19 наурыз 2019 жылы 21 наурыз ант қабылдап, Қазақстан Республикасының Президенті болды: Қасым- Жомарт Тоқаев Қазақстан Республткасының Президенті Қасым- Жомарт Тоқаевтың №6 Жарлығымен Астана қаласының атауы Нұр-Сұлтан болып өзгертілді: 2019 жылы 23 наурыз Қазақстандың жаңғыру үлгісінің ерекшелігі: Экономикалық реформалардан басталуы Қазақстанда қанша шағын және орта кәсіпкерлік бар: 700 мыңнан астам “Егеменді мемлекет ретінде Қазақстанның орнығу және даму стратегиясы” қабылданды: 1992 жылы “Қазақстан – 2030” стратегиясы қабылданды: 1997 жылы Бағдарламада қанша ұзақмерзімді мақсат қойылды: 7 Бағдарлама мақсаттарының алғашқысы: Ұлттық қауіпсіздік 2000 жылы жалпы ішкі өнім өсу қарқыны: шамамен 10% құрады “2020: көшбасшылыққа бастайтын қазақстандық жол” стратегиялық жоспары қабылданды: 2010 жылы “Қазақстан – 2050” стратегиясы қабылданды: 2012 жылы желтоқсан “Қазақстан – 2050” стратегиясы басты мақсаты: 2050 жылға қарай Қазақстан дүниежүзінің ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіру Үшінші жаңғыруы үдерісі басталды: 2017 жылы “Балапан” бағдарламасы еңгізілді: 2014 жыл “Балапан” бағдарламасы мақсаты: Білім берудің бәсекеге қабілеттілігін арттыру “Ақпаратты Қазақстан – 2020” мемлекеттік бағдарламасы қабылданды: 2013 жылы “Ақпаратты Қазақстан – 2020” бағдарламасының мақсаты: Ақпараттық қоғамға өту үшін жағдайлар жасау Индустриялық- инновациялық даму бағдарламасы қабылданды: 2014 жылы 2019 жылы Қазақстан өңдеуші өнеркәсіп өндірген өнім көлемін арттырды: 43% “Нұрлы жол – болашаққа бастар жол” инфрақұрылымдық даму бағдарламасы арналды: 2015- 2019 жж. “Нұрлы жол – болашаққа бастар жол” мақсаты: Бырыңғай экономикалық нарық қалыптастыру “Нұрлы жол – болашаққа бастар жол” бағдарлама міндеті: Тиімді көліктік – логистикалық инфрақұрылым құру, отандық машина жасау т.б. Денсаулық сақтауды дамытудың “Денсаулық” жоспары есептелді: 2016-2019 жж. “Денсаулық” жоспарының мақсаты: Халықтың денсаулығын нығайту “Денсаулық” жоспары жоспарлары: 2020 жылға қарай өмір сүру ұзақтығын 73 жасқа дейін ұлғайту Тілдерді қолдану мен дамыту бағдарламасы қабылданды: 2011 жылы Тілдерді қолдану мен дамыту бағдарламасының мақсаты: Мемлекеттік тілдің кең ауқымды қолданысын қамтамасыз ету Бағдарлама 2020 жылға қарай жоспары: мектеп бітірушы 100% қазақ тілін В1 деңгейінде білу, халықтың 15% үш тілді меңгеру Материалдық мәдениет тұрады: Жәдігерлерден (адамдар жасаған заттар) және Технологиялардан (жәдігерлерді жасау тәсілдері) Материалдық мәдениетке жатады: Баспана, киім- кешек, қару- жарақ т.б. Қазақ халқының дәстүрлі баспанасы: Киіз үй Киіз үйдің ағаш қаңқасы бөлшектенетін торлы қабырғалар: Кереге Киіз үйдің дөңгелек төбесі: Шаңырақ Шаңырақты ұстап тұратын иілген күмбездік: Уық Киіз үйдің ағаш бөліктері жасалалы: Тал, қайың, қараағаш, көктерек Киіз үйдің бөліктері: Ошақ, қонақтарға арналған орын, еркетерге арналған, әйелдерге арналған бөлік, босаға Киіз үйдің орталығы: Ошаққа арналған орын Қазақтарда аса маңызды қолөнер түрі: Ағаш өңдеу Үй іші кәсіпшіліктерінің ішіндегі негізгісі: Киіз басу Еденге төсеу үшін пайдаланылады: Текеметтер Қабырға кілемдерінің өрнектері: Жануартектес жәре өсімдіктектес Әйелдердің дәстүрлі кәсіпшіліктері: Тоқымашылық пен кестелеу Сәндік- қолданбалы өнердің ең ежелгі түрі: Өрнек Қазақ халқында өрнек салу өнері басым болды: ХІХ ғасырға дейін Өрнектің түрлері: Геометриялық, өсімдіктектес, жануартектес, антропоморфты Қандай да бір этносқа тән білімдер мен дүниетанымдық идеялар жүйесі: Этностың рухани мәдениеті Рухани мәдениетке кіреді: Діни сенімдер, салт-дәстүрлер, дәстүрлі музыкалыш әдебиет, дүниетаным, меркелер мен ойын-сауық Адамның ақыл-ой (менталды), мәдени және сезім ұстанымдарының, дүниетанымыгың жиынтығы: Діл Қазіргі кезде қазақ халқының діні: Ислам Орталық Азия мен Ұлы Далада ислам пайда болғанға дейін діндер: Манихейлік, Зороастризм, Христиан, Буддизм мен бақсылық Түркілердегі басты дін: Тәңіршілік (көк Тәңірге табыну) Тәңірге табыну тән: Барлық түркі-моңғол халықтарына Тәңіршілік бойынша ғалам бөлінеді: Жоғарғы, орта, төменгі Жоғарлы әлемнің әміршісі, адамдардың тағдыры мен дүниеде болып жатқан құбылыстардың барлығын басқарады: Тәңір Орта әлемдегі басты құдырет: Қасиетті Жер-су Төменгі әлемнің әміршісі: Адамдардың өлімін билеп- төсейтін Еркілік О дүниелік әлеммен дәне рухтар мен байланысты жүзеге асыратын, әртүрлі сиқырлар жасайтын, адамды ембеуге қабілеті бар адам: Бақсы Суннизм: Исламдағы екі негізгі бағыттардың бірі Суннизм мектебі әдеттегі құқық: Адат Исламның Далада таралуы жүрді: Сопылықтың көмегімен “Кіші қажылық” болып есептелді: Ясауи кесенесіне бару “Үлкен қажылық” болып есептелді: Меккеге бару Қазақтардың арасында мұсылман діншілдігі арта түсті: ХІХ ғасырда Осы күнге дейін, көбінесе дәстүрмен байланысты қоғам: Қазақ қоғамы Нышандық мәні бар бірқатар қалыптасқан іс-әрекеттер қатары: Ғұрып Адам, топ немесе қоғам қабылдаған мінез-құлықтың қалыптасқан бейнесі: Әдет Ұрпақтан-ұрпашқа берілетін және қоғамдық қатынастарды реттейтін түсініктер мен ғұрыптар (жорала) жиынтығы: Дәстүр Ана мен бала, бала босануға байланысты салттар: Шілдехана, бесіктой, “ қырық күндік” Балаларға байланысты салттар: Қырқынан шығату, тұсаукесер, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу Үйленуге байланысты салттар: Құдалық, қыз ұзату, неке қию, келін түсіру, үйлені тойы Жерлеу- еске алу салттары: Көңіл айту, қайғыру, еске алу Әскери магия мен ата- балаларға табыну ғұрыптарымен байланысты музыкалық жанр: Жыр Мифтік түрде бейнелейтін эпикалық дастандардың бірі: “ЕрТарғын”, “Қыз Жібек”, “Еңлік-Кебек”, “Қозы Көрпеш- Баян сұлу” Алғашқы күйді шағарушы: Қорқыт Аңшылар мен батырлардың аспабы: Сыбызғы Жеті ішекті аспап: Жетіген Ішеткі аспап: Адырна, сырнай, керней Ұрмалы аспартар: Даңғыра, дабыл Тілікті аспап: Шаңқобыз Қазақстанның Батыс жәре Орталық аймақтарында дамыды: Күй Орталық және Шығыс Қазақстанда дамыды: Ән мектебі Жетісуда дамыды: Айтыс Суырыпсалма ақындардың сөз жарысы: Айтыс Күй өнерінің өкілдері: Қ.Сағырбайұлы, Дәулеткерей, Т.Қазанғапұлы, Д.Нұрпейсова Ән мектебі өкілдері: Баржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса Азияның көптеген халықтарына ортақ мереке: Наурыз Наурыз парсы тілінен аударғарда білдіреді: Жаңа жыл Наурыз тойланады: Күн мен түн тенелген күні Наурыз көже дәмдері: Су, ет, тары, тұз, май, бидай, айран Ұлттық ойындар: Көкпар, күрес, арқан тарту, атжарыс, қыз қуу т.б. Рамазан айындағы оразадан кейінгі мереке: Ораза айт Құрбандық шалу мерекесі: Құрбан айт Қазақ халқы қолданатын күнтізбе: Он екі жылдық Мүшелге негізделген “Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру” мақаласы шықты: 2017 жылы сәуірде “Сакральді Қазақстан” жобасы жасалды: 2017 жылы мамыр айында Сакральді сөзінің мағынасы: Ерекше құрметтейтін, қасиетті Сакральді орындар бөлінеді: Макросакральді және Микросакральді Жалпыұлттық маңызы бар орындар бөлінеді: 4 топқа Жалпыұлттық маңызы бар нысан: 100 сакральді насан Ерекше құрметтелетін табиғи нысандар: Әулие- Ақмешіт тауы (Ұлытау), Хан Тәңірі шыңы, жүктеу/скачать 102,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|