Бағыттар
|
Түрік қағанаты
|
Батыс түрік қағанаты
|
Түргеш қағанаты
|
Уақыты
|
552- 603 ж
|
603 -704 ж
|
704 -756 ж
|
Терриориясы
|
Жетісу
|
Қаратаудан Жоңғарияға дейін
Жетісу
|
Шаштан Бесбалыққа дейін, Жетісу
|
Астанасы
|
Суяб
|
1.Суяб 2.Мыңбұлақ (жазғы орда)
|
1.Суяб 2. Күнгіт ( Іле бойы)
|
Билеуші титулы
|
Қаған
|
Қаған
|
Қаған
|
Әлеуметтік жағдайы
|
●Негізгі құрамы – түрік тілдес халықтар болды.
●Қытай шежіресі бойынша «теле» сөзінен
«түрік» сөзі шыққан.
●Түрік қағанаты құрамында 30-дан аса теле тайпасы болған.
●Теле – түрік тілдес тайпалардың ортақ атауы
|
●Қаған – қағанаттың бірінші басшысы,билеушісі, әскербасы
●жоғары лауазымдар –ябғу,шад,елтебер (қаған руына жататын ақсүйектер болды)
●Бұйрық, тархан –сот істерін жүргізушілер
●Бектер – жергілікті жердегі қағанның негізгі тірегі
● «Қара будундар» -қарапайым халық
● Селиф – салық жинаушы
●Жасауыл – селифтерді бақылаушылар
●Тат - құлдар
|
●Қағандық халқының негізгі құрамы түргештер болды
●Түргештер – сары және қара түргештер болып бөлінді.
|
Құрылу тарихы
Басқарған қағандары
|
●Ерте орта ғасырларда ірге тіккен біздің жеріміздегі алғашқы феодалдық мемлекет
●Түрік этнонимі қытай жылнамаларында 542 жылдан белгілі
●Түріктердің мемлекеттік дәрежеге көтерілуі 552 жылдан басталады.
●545 жылы түрік қолбасшысына қытай елшісі келіп, екі ел арасында бейбіт қатынас орнайды.
●Түріктер аварлардың (жужандар) қол астында болған.
●Осы кездегі авар билеушісі – Анағұй қаған.
1. Бумын - «елхан» атағын алған
2.Қара –Еске – Бумынның баласы
3.Мұқан – 552-554 ж.Қара Ескенің інісі
4.Тобо қаған
5.Иштеми – Бумынның інісі
|
●603 жылы Түрік қағанаты екіге бөлінгеннен кейін құрылды.
●Қағанаттың негізгі этникалық ұйтқысы – «он тайпа» он оқ будун тайпалары болды.
●Он тайпа – бұл бес тайпа дулу,
бес тайпа нушеби.
●Дулу мен нушибилар шекарасы –Шу өзені болды.
1.Тардуш (Дато) – алғашқы қағаны
2.Шегу -610 -618 ж.басқарды
3.Тон – 618-630 ж.басқарды
4. Ешбар Елтеріс – 634 жылы нушеби тайпасының қолдауымен қаған болды.
|
●704 жылы Батыс түрік қағанаты
орнына құрылды.
●Түргештер туралы алғашқы деректер «Күлтегін» ескерткішінде және қытай жазбасында кездеседі.
●VІғ.Шу, іле өзендері аралығын мекендеген.
1.Үшлік –алғашқы қағаны
2.Сұлу қаған – 715-738 ж.билік құрды.
3.Тұқарсан Құтшар –Сұлудың баласы
4.Жыпыр – 749-753ж.қара түргештер тарханы болған
|
Саяси жағдайы
|
●Түріктердің аварларға қарсы күресін басқарған – Бумын қолбасшы
●552 ж.Жужан қағандығы жеңіледі.
●Бумын қаған «елхан» атағын алады.
●Қара Ескенің кезінде түріктер аварларды екінші рет жеңеді.
●552-554 ж.Мұқан қаған кезінде аварлар мүлде жеңіледі және Қытай билеушілері жылына 100 мың тең жібек матасын төлеген.
●570-580ж.түрік қағанатының ықпалы шығыста күшті болды
●555 жылы түріктер Арал теңізіне дейін жеткен.
●563-567 ж.эфталиттермен соғысып, жаулап алды
●VІғ 70-ж.Түрік қағанаты СолтүстікКавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін үстемдік құрды.
●ішкі талас –тартыстан 603 ж.Түрік қағанаты Батыс және Шығыс түрік болып екіге бөлінді.
|
●Батыс түрік қағанатының саяси билігі күшейді –Шегу мен Тон қаған кезінде.
●Тон қаған кейбір ірі қалаларды қолына ұстап тұру үшін,қызын әйелдікке беру арқылы айла –шарғы қолданған.
●627 жылы Византияға көмекке әскер жіберген.
●630 ж.бастап билік үшін таластар басталған
●634 ж.Ешбер Елтеріс билікке келіп, «10 тайпа» -«он оқ будун» жүйесін енгізген.
●640-657ж.дулулар мен нушебилер арасында ұзақ тартыс болды.
●659 ж.Қытай Жетісуға басып кіреді, Ешбар қаған қаза табады.
●756 жылы Батыс түрік қағанаты орнына Түргештер келеді.
Шығыс Түрік қағандығы
●682- 744 ж. өмір сүрді
●Білге қаған, Күлтегін кезінді қуатты болды
●Қолбасшы Тоныкөк жауынгерлігімен даңқы шықты
●744 ж.Ұйғырлар құлатты
|
●Үшлік қаған елді 20 аймаққа бөліп, әр аймақ 7 мыңнан әскер шығарған.
●706 ж.Үшлік қайтыс болды
●715 ж.билікке Сұлу қаған келді
●Сұлу қаған кезінде түргештердің сыртқы саяси жағдайы қиын болды:
1.Батыста арабтар шабуылы
2. Шығыста Қытай қауіп төндірді
3.Шығыс Түрік қағандығы
●717 ж.Сұлу қаған Тан империясына барды
●Шығыс түрік қағаны Білгенің қызын баласына алып береді
●Сұлу қаған арабтарға табанды күрес жүргізді
●Арабтар Сұлуға «сүзеген», «мүйізді қаған» ат қойды.
●Сұлу 738 ж.Навакет қаласында өз қолбасшысы Баға тарханның қолынан қаза тапты
●Сары және қара түргештер арасындағы күрес 20 жылға созылды
●751 ж.Таразға жақын жерде Арабтармен бірлесе отыра, түргештер Атлах шайқасында қытайлықтарды жеңеді
●756ж.түргештерді қарлұқтар құлатады.
|
Шаруашылығы
|
●Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты
●Басты түлігі жылқы болды
●Отқа табынған
|
●Маусымды жайылымға негізделген жартылай мал шаруашылығы болды
●Испиджаб,Тараз,Талхир,Алмалық
қалалары дами бастады
●Қалалардың дамуында соғдылардың ролі басым болды
●VІІ ғ.басында түріктер отырықшылана бастады
●Жібек саудасы туралы қытай монахы Сюань Цзяньнің жазбасы бар
|
●Көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіру болды
●Сауда, қолөнер, аң аулау болды
●Шұрайлы жерлер қаған меншігінде болды
●Тараздан түргеш теңгелері табылды,704-766ж. соғылған.
|
