Келешектегі  мақсат  етті  типті  одан  әрі  асылдандыру,  ал  сүтті-

ГАЛЛОВЕЙ ірі кара малы  —
Англияның  байырғы  ірі  қара  малының түқымы,  ал  Шотланди- 
яның  таулы  жағдайында  өсіріліп  шығарылған.  Ірі  қара  малы- 
ның  түсі  қоңыр  немесе  сүрғылт  сары  келеді.  Мал  мүйізсіз, 
мүқыл.  Түқымның  айрықша  ерекшелігі  — жүні  үзын  (20  см-ге 
дейін)  немесе  шиыршықты  келеді.  Ал дене  қүрылысы жөнінен 
Абердин-ангусс  түқымына  үқсас  және  сүт  өнімділігі де  жақсы
екенін  көрсетті.
Бүзауларының  туғандағы  салмағы  27-29  кг.  Күн  тәулігіне 
800-ден  1200  граммға  дейін  салмақ  қосады.  Ірі  қара  малының 
орташа  салмағы  500  кг,  ал  бүқалары  850  кг.
Галловей  ірі  қара малы  етгі түқымға жатады.  Етінің  сапасы, 
дәмі жақсы. Ет шығымдылығы 65-68%. Ірі қараларының сүтгілігі
төмен  (1300-1700  кг).
Галловей  ірі  қара  малының  түқымы  Қазақстанның  Алма­
ты  және  Шығыс  Қазақстан  облыстарының  таулы  жайылым- 
дарында  өсірілетін  жергілікті  малдардың  еттік  сапасын  жақ- 
сарту  үшін  өкелінген.  Олардың  таза  түқымды  табындары 
Алматы  облысының  Райымбек  ауданы  шаруашылықтарында
өсіріледі.
44-сурет.
  Абердин-ангусс  ірі  қара  тұқымының  бұкдсы.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ
—
  -
  ■
4
5
-с
ур
ет
.
 
Г
ал
л
ов
ей
 
ір
і 
қа
ра
 
тұ
қ
ы
м
ы
н
ы
ң
 
б
ұ
қ
а
сы
.

ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

164
IUAPOJIE асыл  түқымды  ірі кцра малы
Францияның  шығыс  аймағында  жергілікті  ірі  қара  малын 
симментал,  кейін өткен ғасырдың  ортасында  шортгорн ірі қара 
малымен шағылыстыру  арқылы шығарған.  Алғашқы  кезеңдер- 
де  бұл  тұқымды  тек  қана  ет  алу  үшін  ғана  емес,  сүт  алу  үшін 
де өсіріп, сонымен қатар жүмыс малы есебінде де іріктеп, сүрып- 
тап өсіреді.  Бірақ та көп  уақыт бойы  ет өнімі  бойынша іріктеу, 
сүрыптаудың нәтижесі жақсы болып, жаңа сапалы және түқым 
қуалаушылық қасиеті жақсарып жаңа түқым пайда болды.  Бүл 
ірі кара малын асылдандыруда  1964 жылы шыққан  асылданды- 
ру  кітабының  маңызы  зор  болды.
Шароле  ірі  қара малы  Францияның  орталық  аймақтарын- 
да  жэне  Еуропа,  Америка  жэне  Африкаға  тарай  бастады. 
АҚШ-та  Шароле  ірі  қара  малын  Чарбрей  атты  асыл  түқым- 
ды  ірі қара малын  шығару  үшін пайдаланады.  Көптеген мем­
лекеттерде  Шароле  ірі  кара  малын  жергілікті  сүтті  жөне  етті 
ірі  қара  малымен  шағылыстыру  үшін  қолдануда.  Түсі  сары, 
сарғыштау,  кейде  ақ түске  айналып  кетеді,  түмсығы  ақ;  басы 
қысқа,  маңдайы  жалпақ;  мойыны  қысқа;  кеудесі  кең  және 
енді.  Шароле  өте  ірі  мал  (шоқтығының  биіктігі  133-135  см), 
аяғы  қысқалау дене  түрқы  үзын,  сүйегі дорекілеу,  дене  жүні 
жүқа.  Бүл  түқым  өте  төзімді.  Францияда  сиырларын  13-14 
жылға  дейін  үстайды.
Шароле түқымының бір ерекшелігі, басқа етті ірі қара түқы- 
мына  Караганда  тез  өсіп  жетіледі.
Бүзаулары  тәулігіне  940-1300  г  дейін  салмақ  қосса,  осы 
қасиетін  көп  жылдарға  дейін  сақтайды.  Бүзауларының  туған- 
дағы салмағы 40-48  кг,  енесінен айырғанда  -   270-340 кг;  сиыр- 
ларының  тірідей  салмағы  780-1045  кг,  бүкалары  1100-1500  кг. 
Бордақылаған мезгілдерінде денесінде  ет тканы ерекше  қалып- 
тасып,  ал  май  тканы  аздау  қалыптасады.  Бір  жылдық  бүқа- 
шықтарының  бордақылағаннан  кейін  тірідей  салмағы  450-500 
кг-ға жетсе,  18  айлықтағылары — 610-620 кг жетеді,  үша шығы- 
мы  60%-дан  70%-ға  дейін  жетеді.  Үша  шығымының  көптігіне 
қарамастан  үша  майы  аз.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

165
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ
4
7
-с
ур
ет
.
 
Ш
ар
ол
е 
ір
і 
ка
ра
 
тү
қ
ы
м
ы
н
ы
ң
 
б
ү
қ
а
сы
.

166
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ
ІМ
4
8
-с
ур
ет
.
 
Ш
ар
ол
е 
ір
і 
ка
ра
 
тү
қ
ы
м
м
н
ы
ң
 
си
ы
р
ы
.

167
С'иырларынын  сүті  Украинада  1800-2000  кг  жетсе,  сүтінін 
майлылыгы  4%-га  жеткен.  Ал,  Францияда  сиырларыиан  2500- 
4700  кг-га дейін  сүт сауса,  сүтінің  майлылыгы  3,7-3,9%  болган
Украинага  Шароле  ipi  кара  малын  1917  жылы  океліп, 
жергілікті  кок  түсті  ipi  кара  малы мен  шағылыстырған,  содан 
алынған  үрпақ  буындарының  етінің  сапасы  ore  жоғары  бол- 
ган.  Бордақыланғаи  пішпелерінін  тірідей  салмағы  1146  кг- 
га,  ал  үша  шыгымы  74%-га  дейін  жеткен.  Еті  жүмсак,  домді
болган.
1961  жылы  тағыда  Шароле  ірі  кара  малын  әкеліп,  Харьков 
облысынын  «Украина»,  Тамбов  облысынын  Моршан  тожірибе 
станциясында,  Саратов  облысы  Балашов  тәжірибе  станниясы- 
ның  фермасында,  Ставрополь  олкесінің  «Кумский»  совхозын- 
да,  т.б.  шаруашылыктарда  асыл  түкымды  мал  шаруашылыкта- 
рын  күрган.  1974  жылы  Мемлекеттік  асыл  түкымды  кітабы 
шыкты.  Шароле  ipi  кара  малының  бүкалары  Кдзакстаннын, 
Қостанай,  Ақмола,  Торгай т.б.  облыстарынын  мемлекеттік  мал 
асылдандыру станцияларына әкелінді.  Қостанай облысы  «Мос­
калев»  совхозында  шароле  ipi  кара  малынын  бүқалары  жана 
етті  ipi  кара  малы  түкымын  шыгаруға  пайдалануда,  бүкалар- 
дың үрпақтарын өнімділігі жагынан бағалағанда  1  жастық бүка- 
шықтарынын  тірідей  салмагы  430-440  кг-га  жеткен  сүтгі  және 
етгі  түкымды  сиырларды  Шароле  ipi  кара  малы  бүкаларымен 
өндірістік будандастыру тәсілімен де шагылыстырганда да жаксы 
нэтижеге,  кара  ала  түкымы  сиырларымен  шагылыстырган 
бірінші  үрпақ буындары  14-16  айлыгында  тірідей  салмагы  440- 
450  кг жеткен.  Сонымен  катар  олардың  үша  шыгымы  жогары-
лап,  үша  етінің  сапасы  жаксарған.
Келешектегі  асылдандыру  жүмысының  негізгі  багыты,  осы
Шароле  ipi  кара  малынын түкымдық  қасиетін,  әрі етінін жога- 
ры  сапасын  сақтау.
ЛИМУЗИН асьы  түюымды  ipi кара малы
  —
Францияда  шыққан,  өсіп-дамуы  оте  тез,  ipi  кара  мал  болып 
сипатталады  (сиырларынын  шоктығының  биіктігі  135  см-ге,
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

бұқаларынікі  145  см-ге  дейін),  еті  жақсы  жетілген,  ал  сүйегі
жүқа.  Басы  к.ысқа,  маңдайы  жалпақ,  кеудесі  талпақ,  арқасы
жөне белі біркелкі, енді; бөксесі үзын, бөксе еті жақсы жетілген.
Түсі  қызыл,  қызыл-қоңыр,  түмсық  және  көз  айналасының 
жүндері  ақшыл.
Алғашқыда  Франциядан  Лимузин  ірі  қара  малын  Кана- 
даға,  Англияға,  Венгрияға жөне  т.б.  мемлекеттерге  әкеліп, 
жергілікті  сүтті  және  етті  түқымды  ірі  қара  малымен  ша- 
ғылыстырған.  Лимузин  ірі  қарасы  қандай  аймақ  болма- 
сын  жақсы  бейімделеді.  Сиырларының  сүті  1200-1800  кг, 
сүтінің  майлылығы  3,6-4,0% ,  енесінен  7-8  айлықтарында 
айы рғанда  тір ідей   салмақтары   2 4 0 -3 0 0   кг  ж е т с е ,  ал 
тәулігіне  900-1000  г  салмақ  қосады.  Францияда  төлдерін 
қарқынды түрде бордақыланғанда бір жылдың  ішінде тірідей 
салмақтары  500  кг-ға  дейін,  ал  үша  шығымы  70%-ға  жет-
кен,  сиырларының  тірідей  салмағы  590-650  кг,  бүқала- 
ры  -   1000-1100  кг. 
•
Ставрополь  өлкесі  «Новопавловский»  совхозына  1961  жыл-
дан  бастап  әкеліне  бастаған.  Лимузин  ірі  қара  малының  бука-
лары  сүтті  және  етті  ірі  қара  сиырларын  шағылыстыру  үшін
қолдануда.  Бүрынғы  КСРО  шаруашылықтарында,  әсіресе  Рос-
сияда  қара  ала  сиырларын  Лимузин  ірі  қара  малының  бүқала-
рымен  шағылыстырған,  оның  үрпақ  буындарының  бүзаулары-
ның туғандағы тірідей салмағы 42 кг,  ал  14 айлығында — 416 кг 
болған.  Үша  шығымы  59,3%.
Лимузин  ірі  қара  малының  бүқаларын  Қазақстанда  Қ ос-
танай,  Семей,  Торғай  облыстарының  шаруашылықтарына
өкелінген.  Бүл аймақтарда Лимузин ірі қара малы жергілікті
етті  жөне  сүтті  ірі  қара  малының  сиырымен  шағылысты- 
рылды.
Бүл түқымды асылдандыру жүмысы етінің  сапасын  одан  әрі
жақсарту,  әрі  Лимузин  ірі қара малын  өндірістік  будандастыру 
үшін  қолдануда.
Францияда  тағы  да  көп  тараған,  әрі  біздің  мемлекеттерге 
әкелінген  -   Мен-анжу  ірі  кара  малы.  Мен-анжу  жергілікті  ірі 
кара  малы  дургам  (шортгорн)  ірі  қара  малымен  шагылыстыру
168
_______________________________________
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

169
арқылы  шығарған.  Өте  ірі  қара  мал  болып  есептелінеді,  сүйегі 
дөрекілеу,  түсі  қызыл-ала,  еті  жақсы  дамыған.  Сиырларының 
тірідей  салмағы  600  кг,  кейбіреуі  —  1080  кг  кг,  бүқалары  — 
1200  кг.  Францияда бүл  түқымды сүт өндіру  үшін де  қолданы- 
лады.  Сауын  сиырларының  орташа  сүті  3000-4000  кг,  майлы­
лыгы 3,6%-дан 4,2%-ға дейін. Біздің мемлекетгерімізде бүл асыл 
түқымды  ірі  қара  малын  жергілікті  сиырларды  өндірістік  бу- 
дандастыру үшін және кейбір түқымдарға қана алмастыру үшін 
қолдануда.
49-сурет.
  Лимузин  ірі  кдра  түқымының  бұқасы.
КИАН асыл  түқымды  ірі 
а малы  —
Дүние  жүзіндегі  ірі  қара  малының  ішіндегі  денесі  өте  ірі  қара 
мал  (сиырларының  шоқтығының  биіктігі  152-158  см, 
бүқаларынікі  165-170  см).  Бүл  түқым  Италияда  шығарылған, 
шығу  тегі  жагынан  даланың  көк  түсті  ірі  қарасына  туыстас. 
Көп  уақытқа дейін  Киан  ірі  қарасын  жүмысқа  жөне  ет  өнімін 
алу  үшін  пайдаланып  келді.  1927  жылдан  бастап  бүл  түқым-
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

170
ның  етінің  сапасын  жақсарту  үшін  асылдандыру  жүмысы 
жүргізіле  бастады,  оның  бүл  түқымды  жақсартуда  маңызы  зор 
болды. Қазіргі уақытта Киан ірі қарасы ет өнімі бойынша ерекше 
көзге түседі. Италиядан Бразилияға, Аргентинаға, Канадаға және 
т.б.  мемлекетгерге әкелінген, ол аймақтарда Киан ірі қара малы 
жақсы  жерсініп  жергілікті  ірі  қара  малы  сиырларын  шағылыс- 
тыру  үшін  қолданылған.
Сақа  малдарының  түсі  ақшыл  көк,  түмсығы,  көз  айналасы, 
қүйрығының  шашағы  қара  болып  келеді.  Бүзауларының  ту- 
ғандағы  түсі  күрең  болып  келеді.  Дене  түрқы  үзын  (денесінің 
үзындығы  орташа  173  см),  сүйегі  мықты,  аяғы  үзын;  басының 
үлкендігі  орташа,  мүйізі қысқа,  арқасы және  белі  біркелкі,  әрі 
тегіс,  етгері  жақсы  жетілген.  Бөксесі  үзын,  біркелкі,  ал  кейбір 
сиырларының  қүйымшақ  сүйегі  котеріңкі.
Киан ірі қара малының өсіп-дамуы жоғары,  әрі жем-шоші жақ- 
сы пайдаланады. Бүзауларының туғандағы тірідей салмағы 42-55 кг, 
тәулігіне  қосатын  салмағы 
1000-1400  г-нанда  асады. 
6  айлық  төлдерінің  тірідей  салмағы  225-260  кг,  сиырлары 
720  кг,  бүқалары  1200-1400  кг.  Кейбір  сиырларының  тірідей 
салмағы  900  кг-ға,  бүқалары  1800  кг-ға  жетеді.  Борда- 
қыланған малдарының үша шығымы 60-65%, еті жүмсақ, дәмді, етінің 
майы аздау. Торг айға дейін сиырларының тәулік сүті  12-15 кг.
Ресейге  осы  ғасырдың бас  кезінде,  Украинанъщ көк  сиыры- 
мен шағылыстыру  үшін  әкелінді,  одан альшған  үрпақ  — буын- 
дарьшың  тірідей  салмағы  артып  және  етінің  сапасы  жақсарды. 
Бірақ  бүл  жүмыс  әрі  созылмады.  1968  жылы  Киев  облысының 
«Терезино»  тәжірибе  станциясына  өкелінді.  Киан  ірі  қара  ма­
лынын  бүқаларын  жергілікті  түқымның  сиырларын  шағылыс- 
тыруға  пайдаланды.
Италияның  етті  ірі  қара  малына  тағы  Романоль  жөне  Мар- 
киджан  түқымдары  жатады.  Бүл  түқымдар  көк  дала  ipi  қара 
малының  негізінде  шыққан.  Романоль  асыл  түқымды  ipi  кара 
малы коптеген жылдар бойы  кок дала ipi кара малын  асылдан­

жүктеу/скачать 23,36 Mb.