Оқулық Ң гі I f L ' h p t L Триумф т алматы 2006 ббк 45 184

19
іске  асуда.  Сонымен  қатар  көптеген  мемлекеттерде  жаңадан
етті  түқым  шығарылуда,  етті  түқым  ірі  қарасының  саны 
көбейіп,  сапасы жақсаруда.  Ірі  қараның  өр  мемлекетте дамуы 
өр  түрлі.
Еуропа  мемлекеттерінің  көбінде  сүтті-етті  бағыттағы  ірі 
қараны  өсірсе,  ал  ірі  қараны  көбіне  табиғи  жайылымда,  екпе 
шөбі  көп  жерде  үстайды.  Сондықтан  жазғы  айларында  мал- 
дың  көбін  көк  майса  жөне  жайылымда  жайса,  қысқы  айла­
рында көбінесе сүрлем береді. Ал, мал азығының ішінде жемнің 
үлесі  —  20-30%,  ал  бордақылау  уақытында  —  30-40%  жетеді. 
Қысқы  айларында  ірі  қараны  көбінесе  байлап  үстайды,  әрі 
төулігіне 2 рет сауып,  екі рет мал азығын береді. Асыл түқым- 
ды  төл  өсіргенде  сүт жөне  жемді  аздау  беріп,  көлемді  азықты 
көбірек береді. Ал көптеген мемлекеттерде  (Англия,  Франция, 
Дания т.б.)  жасанды  сүт  пен  арнайы  жемді  көбірек  береді.  Ал 
бүзауларды  6  айлық  уақытынан  кейін  жазғы  айларында жай­
ылымда,  ал  қыс  айларында  сүрлем  және  басқа  көлемді  азық 
көп  береді.  Қашарлар  көбінесе  25—28  айлықтарында  бірінші 
рет  бүзаулауы  тиіс.  Ал  етке  арналған  төлді  көбінесе  14—18 
айлығына  дейін  өсіріп,  бордақылап  етке  өткізеді.  Жаз  айла­
рында  төлді  жайып  семіртеді  де,  немесе  байлап  үстап  борда- 
қылайды.
АҚШ-та ірі қара шаруашылығы жақсы мамандырылған, сүтті 
түқымға жататын ірі қара солтүстік-шығыс және батыс штатта- 
рьша  шоғырланған.  АҚШ-тың  орталық  жөне  оңтүстік  аймақ-
тарының  жаилымдары  едәуір  көп,  сондықтан  ол  аимақтарда 
етті  түқымға  жататын  ірі  қара  шоғырланған.  Ал  сүггі  ірі  қара 
түқымын  жартылай  жайып,  жартылай  қолда  үстап  бағады,  өр 
1  кг сүтке 400 г жем азығы жүмсалып,  рационның  25-27% жаз- 
ғы жайылымға есептелінсе ,17% сүрлем жөне  18 % көлемді азық 
қүрайды.  Қыста  малды  байлап  үстайды,  кейінгі  уақытта  1/5 
бас байламай бос үстайтын болды.  Оның экономикалық үтым- 
дылығы әте жоғары,  өрі қаржылық тиімділігін өсірудегі қолда- 
нылатын төсіл, ол мадцарды ірі фермаларда шоғырландыру. Төл 
өсіргенде  көбіне  жасанды  сүт  жөне  арнайы  жемді  қолданады. 
Тез  жетілгіш  сүтті  ірі  қара  сиырлары  ерте  бүзаулайды,  оған
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

джерсі, голштинфриз сиырлары жатады (2 жастарында), ал швиц 
сиырлары  2,5  жылда.  Сүтті  сиырларды  3-4  жыл  ғана  сауып, 
одан  мол  өнім  алып,  содан  кейін  етке  өткізеді.  Ал  аса  сүтті 
сиырларды  көп  жыл  үстайды.
Етті 
ірі қара шаруашылығы да жақсы мамандырылған. АҚТТТ-
тың оңтүстік штаттарында бүзауларды 7-8 ай бойы енесіне теліп 
жайылымда  үстайды.
Рацион қүрамының 60%-ы жайылым, 22%-ы жем,  18% -  сүр- 
лем жөне  көлемді мал  азығы.
Бүзауларды  енесінен  бөлгеннен  кейін,  жүгеріні  көп  егетін 
аймақтарға  ауыстырып,  тірідей  салмағы  400-450  кг  жеткенше 
бордақылайды.  Қарқынды бордақылау мезгілдерінде жемді мо- 
лымен  (өсіресе,  жүгері жемін)  пайдаланады.
Канадада  сүтті  ірі  қара  шаруашылығы  жайлымы  мол  шы- 
ғыс  аймақтарына  шоғырланған.  Қыс  айларында  сүрлем  мен 
егіннің  қалдықтарын  көп  пайдаланады.  Етті  ірі  қара  бүл 
мемлекеттің  батыс  аймақтарында,  халқы  аздау,  бірақ  жайы- 
лымы мол жерлерге шоғырланған. Төл өсіру, бордақылау тәсілі 
АҚШ-қа көп үқсайды.  Батыс аймақтарында төлді 7-8 айға дейін 
енесімен  бірге  үстап,  ал  шығыс  аймақтарында  оларды  борда- 
қылайды.
Американың  оңтүстігіндегі 
Б разилияда,  Аргентинада 
және 
Уругвайда ірі қара көп шоғырланған.  Бүл мемлекеттерде етті ірі 
қара  ш аруаш ы лы гы   негізгі  мал  ш аруаш ы лы ғы   болып 
есептелінеді. Көптеген аймақтарьшда ірі қараны жыл бойы жай­
ылымда үстайды,  ал жемді аз береді.  Сондықтан төлдерін  2-2,5 
жылдықтарында тірідей салмағы 400-500 кг жеткенде  ғана  етке 
өткізеді.  Шаруашылық  аралық  мамандандыру  АҚШ-қа  кара- 
ганда  аз дамыған.
Азия мемлекеттеріндегі ірі қарадан алынатын өнім  өте төмен.
Көптеген  Азия  мемлекеттерінде  ірі  қарамен  қатар  буйволды
өсіреді. Барлық мал жыл бойы жайылымда болады, әрі ірі қараны
ет және жүмысқа пайдалану үшін қолданады. Ал өндірісті қала
аймактарында  сүтті  ірі  қараны  өсіреді.  Әсіресе  голштинфриз,
айршир,  джерсі  жөне  т.б.  Еуропа  жөне  Америкадан  әкелінген 
сүтті  ірі  қара  малдарының  түқымдары.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ 
5

Жаңа  Зеландия  және  Австралияда  сүтгі  жөне  етгі  бағытгағы 
ірі  караны  өсіреді.  Бүл  мемлекеттерде  ірі  қараны  жыл  бойы
жайылымда  бағады.
Сүттің  көпшілігін  май,  ірімшік  және  қүрғақ  сүт  дайындау 
үшін  қолданады.  Ал  етті  ірі  қара  жайылымы  мол  аймақтарда
өсіріледі.
ФРГ-да  сүтті  сиырлардың  сүті  өте  жоғары,  мысалы,  «Гус- 
тово»  фермасында  эр  сиырдан  6389  кг-нан  сүт  сауған.  Келе- 
шекте  өр  сиырдан  6000  кг-нан  артық  сүт  сауу  мөлшерлері 
белгіленген. Әрбір  100 га егіндікке 87 бас ірі қара, оның ішінде 
35  сиырдан  келеді.  Жалпы  өнімнің  ішінде  ауыл  шаруашылық 
өнімі  50%-ға жетеді.  Сүт өнімі  1980 жьілы  1970 жылмен  салы- 
стырғанда  10%  өссе,  ал  өр  сиырдың  орташа  сүті  3554  кг  жет- 
кен.  Бүл  мемлекетте  мал  азығын  дайындауға  көп  көңіл 
бөлінеді,  өрі  бүл  жүмыс  жақсы  механикаландырылған.  Мал 
азығының  қүрамына  36%  көк  майса,  38%  сүрлем  жөне  26%
шөп,  әр түрлі  гранулалар  кіреді.
Болгарияда -  35 сүт кешені жүмыс атқарған.  «Локарско» сүт 
кешенінде әр сиырдың сүті 3200 кг-нан 4000 кг-ға дейін көбей- 
ген. Ал әр адамға шаққанда кісі басына  192 кг-нан 250 кг неме-
се  30%-ға дейін  өскен.
Венгрияда 
-   400-дей  мамандырылған  мемлекеттік  сүт  фер-
малары  салынған.  Әсіресе,  «Агарт»  атты  шаруашылығында  әр 
сиырдан  5000  кг-ға  дейін  сүт  сауылған.  1970  жылмен  салыс- 
тырғанда  1980 жылы  сүт өнімі  48%-ға дейін  арткан.
Польша  мемлекеті  ірі  қараның  сүтті-етті  бығытымен  айна- 
лысады.  1970  жылдан  1980  жылға  дейін  ірі  қара  басы  10220 
мыңнан  11337  мың  басқа дейін  өскен,  ал  сүт  өнімі  14988  мың 
тоннадан  16499  мың  тоннаға  дейін  немесе  10%-ға  дейін
көбейтілген.
Әр сиырдын сүті 2252 кг-нан 2771  кг-ға дейін немесе 23%-ға 
өскен.  Әр  адамға  есептегенде  осы жылдары  461  кг-нан  481  кг- 
ға дейін артқан.  Алдыңғы қатарлы  «Шарвос»,  «Гайсво»,  «Суш» 
жөне  «Жегово»  атты  шаруашылықтардың  табындарында  305 
төулік  ішінде  өр  сиырдың  сүті  4730-5318  кг-ға,ал  сүттерінің 
майлылығы  3,98-4,22%-ға дейін  жеткен.
" 
”  
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Кубада  ірі  караның  Зебу  атш   ата  тектесін  есіреді,  казіргі 
уакытгағыі  оның  саны  6 млн-га дейін жетгі.  Ірі  кара  саны  1153
«шннан  3955  мынга  дейін  өскен.  Мемлекетгік  шаруашылык- 
тардың  60%  малы  мамандавдырылу  және  шогырлаңдыру  арк-
адамға
і 
л  ----- 
V/U
есептегенде  вндірілетін  сұт  162  кг дейін  жеткен,  889  мьщ  ю н ­
ната дейш немесе 57%-га дейін өскен.  Орташа  әр —
 2235 
кг сүт саууда.
Чехословакияда  ірі  кара  басы  5002  мың  басқа  жеткен  Әр
сиырдан  2892  кг  сұт  сауады,  әр  адамга  есептегевде  368  кг-га 
жетеді.  Фермадағы  орташа  сиьтптгяпгтыи 
лпп  юлл  /=•___
сауады
сиыр
Румынняда  мамандырылған  60  сүт  кешені  мен  фермалары 
ар. 
жылдан  1980  жылға  дейін  ірі  қараның  саны  2274 
мың  бастан  3485  мың  басқа дейін  немесе  185%-ға  өскен,  сүт 
өнімі 3912 мың тоннадан 5480 мың тоннаға, немесе 40% өскен.
мемлекеттерде
Кейінгі деректер  бойынша  өр  адамға  есептегеңце  төмендегідей
өндіршген
Болгаридца 
Венгрияда 
ФРГ -да
Моңғолияда
Полыиада
Румынияда
тмд
Чехословакияда
88,9,  оның  ішінде  ірі  қара  еті
144,0
Ч һ
114,0
-II-
136,0
-II-
88,3
- //-
79,7
-II-
56,4
-II-
108,0
-  
12,8 
-  
12,6
-  22,9
-  41,9
-  14,7
-  13,9
-  25,0
-  
21,8
Венгрияда
Полыиада 
вакияда  —
Г ерманияда
Болгарияда
Румынияда  -
ет  өндірілген
ТМД
Моңғолияда
41,
58 және  Чехосло-
асылдандыру  жүмысына
сүгп-етті  түқымға жататын  сиырларын  етгі  түқымға  жа 
бүқалармен шағылыстыруда.  Оған: Шортгорн,  Герефорд
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

23
Шароле  т.б.  етті  түқымның  бүқалары  жатады.  Бүл  жағынан 
Венгрияда  осы  жүмыс дүрыс  жолға қойылған,  осы  мемлекетте 
жергілікті  сары  ала  сиырларын  Лимузин  түқымыньщ  бүқала- 
рымен  шағылыстырып,  жаңа  түқым  тобын  шығарған  (авторы 
профессор  Андраш  Мадьяри).
Еуропа  мемлекеттерінің  көпшілігі  ірі  қараның  сары  ала 
түқымын  өсіреді.  Осы  сары  ала  ірі  қарасының  түқымы  жалпы 
ірі  қараның  —  Венгрияда  —  88%-ы,  Чехословакияда  — 79,  Ру- 
мынияда  —  68,  Болгарияда  —  16%-ын  қүрайды.  Сары  ала  ірі 
қарасының  түқымы  Польша  мен  Германияда да  өсіріледі.  Жо- 
гарыда  аталған  мемлекетгердің  көпшілігінде  швиц  ірі  қарасы- 
ның  түқымыда  өсірілуде.Кейінгі  уақыттарда  көптеген  мемле- 
кеттерде  қара  ала  ірі  қарасы  өсірілуде,  себебі  бүл  түқым  сүтті 
ірі  қара  түқымындағы  аса  сүттісі.  Симментал  және  Швиц  си- 
ырларының  орташа  сүттілігі  3500—4000  кг,  қызыл  және  қара 
ала  сиырлары  —  4000-5000  кг.  Бірақта  мал  азығының
жетіспеуішлігіне  оаиланысты  сүтті  түқымға  жататын  сиырлар- 
дан  50-60%  ғана  сүт  алынып,  олардың  толық  генетикалық 
сүттілігі  анықталынбай  жатыр.
Етті  түқымға  жататын  ірі  қараның  өнімі  өте  жоғары.  16-18 
айлық  бүқашықтардың  тірідей  салмағы  500-600  кг  жетуде,  ал 
үша  шығымы  60%-дан да асуда.
Қазіргі  уақытта  жоғарыда  аталған  мемлекеттерде  ірі  қара 
малын  жаңа  өндірістік  технологияға  бейімдеу  жүмысына  көп 
көңіл  бөлінуде.  Мысалы,  Германияда — сүтті түқымға жататын 
жаңа түқым шығарылуда.  Ол үшін қара ала ірі қарасын джерсі, 
одан  алынған  үрпақтарын  голштин-фриз  ірі  қарасының  түқы- 
мымен  шағыстыруда.  Осындай жүмыс  Венгрияда да  жүріп  жа­
тыр.  Ол  үшін  симментал,  джерсі жөне  қара  ала  ірі  қарасының 
түқымдары  қолданылуда.  Чехословакияда  симментал,  айршир 
және кара ала ірі қараларын бірімен бірін шагылыстыруда. Бол­
гарияда  қызыл  сиырларды  Данияның  қызыл  және  англер 
ірі  қарасымен  шагылыстыруда.  Польшада  қара  ала  ірі  қарасы- 
ның  түқымын  кеңінен  пайдалануда.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Ірі  қара  малының  шығу  тегі
І
рі  қараның  шығуы  өте  күрделі  мәселе.  Бүл 
мәселенің  күрделілігінің  себебі  осы  уақытқа 
дейін  ғылыми,  немесе  сенерліктей  ешқандай  ірі 
қараның  шығуы жөнінде деректер жоқ.  Дегенменде 
қазіргі  уақытта  ірі  қараның  шығуы  жөнінде  кейбір 
қағидалар  пайда  болып  жүр.  Сонымен  қатар  бүл 
мәселе  келешекте де  кеңінен  зерттелуге  тиісті.
Ірі  қара  малының  шығуын  зерттеу  оның  эволю- 
циялық өсіп-дамуын қамтңцы. Аймағымызда жабайы 
мадцардың түрлері өте көп, біз үшін олардың кейбір 
түрлері  ғана  қажет,  өрі  ол  жабайы  түрлерінің  қай- 
сысы  қолға  үйретуге  қолайлы және  келешекте  жо- 
ғары  өнім  бере  алатындығына  мән  бергеніміз  жөн.
Малды  қолға  үйрету  орталықгары
А А   алды  қолға  үйрету  әр  түрлі  континенггерде 
" ■  ЖҮРДІ-  Малды  қолға  үйрету  орталықтары
жөншде  академик
ологиялық деректерге жүгіңе отырып, түбегейлі ең-
географиялық
ларға  байланысты  жануарларды  қолға  үйретуде  ба- 
сты-басты  орталық  және  қосымша  орталығы  бол- 
ғандығын  айтқан.  Малды  қолға  үйрету  орталықта- 
ры  жануарлардың  географиялық  жаралуымен
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

ертсцегі  адамзат  қоғамының  өркендету  сатысына  байланысты 
болды.  Демек,  үй малдарының  эволюциясын және түқым пай- 
да  болуын  адамзат  қоғамының  өркеңдеуі  жөне  экономикалық 
даму  сатысымен  байланысты  қарау  керек.
Малды  қолға  үйрету  орталықтарының  барлығы дерлік  суб-
тропикалық жөне  тропикалық  аймақтарда  орналасқан.  Малды
қолда  үйретудін  алғашқы  орталықтары  жақын  шығыста
(Оңтүстік  Түркия,  Палестина,  Күрдістан,  Иран,  Орта  Азия) 
болған.
Алғаш қолға үйретілген малдардың ата-тегі өте кең ареалды
жаиласа  (қасқыр,  қорқау қасқыр және т.б.),  үйретілген ортасы
бір.  Аз  жерде  тараған  үй  малдарының  (қодас,  бантенг,  гаян,
енеке,  бүғы және т.б.) қолға үйреткен ортасы да қазба жүмысы
кезінде (неолит дәуірі қабатынан) табылған. Ірі қара, қой, ешкі,
шошқа  біздің  дәуірге  дейінгі  6-5  мың  жыл  бүрын  солтүстік
Африкада  және  Орта  Азияда  4-3  мың  жыл  бүрын  табылған.
Демек,  малды  қолға  үйретудегі  алғашқы  орталықтарының  бірі 
Орта Азия.
Ашхабат маңындағы Ақау атты мекенде неолит дәуірінің Орта 
ғасырға  дейін  өмір  сүрген  қоқыс  және  қола  қорытқан  орын 
табылып,  бүл  жерде  малдың  көптеген  түрлерінің  қолға,  үйге 
үйретілгені  анықталды.  Малдардың  жаңа  жерлерге  таралуына 
халықтың  шығыстан  батысқа  қоныс  аударуы  көп  эсер  етгі. 
Халықпен  бірге  мал  да  ауысты.  Біздің  эрамызға  дейінгі  5-4 
мыңыншы жылдарды Азиядан  Еуропаға қоныс аударған халық 
өзімен  бірге  қолға  үйреткен малды да  ала жүрді.
Қоныс  аударған халық жыл  бойы  Кавказ,  Балқан тауларын 
Кіші Азияны мекендеп  қалып, қолдағы мал жаңа ортаның ауа- 
райы,  жер  жағдайына  көндігіп  жергілікті  малмен  будандасып, 
өзгере  бастады.  К,олға  үйретілген  малдың  көпшілігін  олардан 
әр түрлі өнім алатындықтан, ауылшаруашылық малы деп атай- 
ды,  өиткені  ондай  мал  ауыл  шаруашылығы  өндірісінің  маңыз- 
ды  саласы.  Мамандардың  көпшілігі  малды  қолға  үйреткен  6 
орталығы  бар деп  санайды:
1. 
Қытайлык 
малайзиялық  (Вьетнам,  Лаос,  Камбоджа, 
Тайланд,  Шығыс  К,ытай).  Осы аймақта Оңтүстік  К,ытай немесе
---------------------------------------- ---------------- ------------ 25
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Үнді шошқасы, солтүстік Қытай шошқасы, тауық, үйрек, қытай 
қаздары,  бал  арасы,  жібек  қүрты,  ит  үйретілген.
2. Үнділік (Үнді, Солтүстік Пакистан, Бирма, Непал) — зебу, 
гаял,  енеке,  тауық,  үнді  мысығы,  ит,бал  арасы  үйретілген.
3.  Оңтүстік  Батые  Азия  (Солтүстік  —  Шығыс  Түркия, 
Солтүстік  Шығыс  Сирия,  Иран,  Ирак,  Кавказ,  Ауғанстан)  ірі 
қара,  жылқы,  қой,  ешкі,  шошқа,  нар-мая,  көгершін.
4.  Орта теңіз (Орта теңіз жағалауы,  Солтүстік Шығыс Паки­
стан,  Оңтүстік  Шығыс  Франция,  Италия,  Швейцария,  Юго­
славия,  Болгария,  Греция,  Албания,  Оңтүстік  Батые  Сирия, 
Иордания,  Египет)  ірі кара,  батыс  жылқысы,  етті жылқы,  кой, 
ешкі,  шошқа,  үйрек,  қаз,  үй  қояны.
5.  Андылык  (Солтүстік  Анды,  Оңтүстік  Мерина,  Эквадор, 
Перу,  Оңтүстік  Батыс  Боливия) мускат үйрегі, теңіз шошқасы, 
күрке  тауық.
6.  Африкалық  (Солтүстік  ИІыгыс  Африкасы)  — страус,  ци- 
арна,  мысық,  ит,  есек,  шошқа.
Үй  малдарының  ата  тегін  қолға  үйрету
Археология  гылымы  ертедегі  дүние  тарихын  оның  техника- 
мен  қарулануын  және  мөдениетінің  даму  сатысына  сәйкес  өр 
түрлі кезендерге бөледі: жас гасыр  (палеомит,  мезолит,  неолит); 
қола — жас гасыр (энзеолит, қола гасыры, темір гасыры). Ертедегі 
дүние  мал  жөне  егін  шаруашылығы  таяу  Шыгыста  біздің  эра- 
мызга дейінгі  8-7  мыңыншы жылдары  басталгандыгын  көрсетгі.
Неолит гасырында аң аулап балық үстап күн кору Солтүстік 
Еуропада  Шыгыс  Еуропаның  тогайлы  орманды  аудандарында, 
Сібірде,  Амур  жагалауында,  Тынық  Мүхит  жагалуында  жөне 
т.б.  аймақтарында өркендеді.  Үй жануарларының тагы ата-тегін 
қолда  үйрету  мезолит  дөуірінде  (біздің  эрамыздан  12-10  мың 
жыл бүрын) жас гасырдың жаңа дөуірінде (неолит) біздің гасыр- 
дан  10-7  мың  жыл  бүрын,  палеолит  дөуірінде  7-2  мың  жыл 
бүрын  басталган.  Таяқ,  таспен қаруланган  адам  от жагып,  тай- 
таласумен  тағы  жануарларга  шыққан.  Әрине,  мүндайда  тагы
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

аңцарды  терең  сайға,  үңгірге  қуып  тығып,  өлсіреген,  немесе 
өлі жас енесінен бөлініп қалған жануарларды үстап алып,  үйге 
үйрепіі,  азықтандырып,  тағы  жыртқыш  жануарлардан  қорғап, 
күтіп-бағып, қолға үйреткен. Жас малды есейгенге дейін өсіру, 
мал өнімі мен тағамның қайнар көзі бодцы. Ерте дүние дөуіріңде
қасқыр,  қорқау қасқыр  елді  мекенге  жақын келетін  бодцы да, 
адамдарға  олардан  қорғану  қажеттілігі  туындады,  аңшылық 
қүраладары  керек  болды,  сонымен  қатар  адамдар  түрағын  жа- 
ғалаған  аңцар  тезірек  қолға  үйретіле  бастады.  Eric  жөне  мал 
шаруашылығының  оркендеуі  адамзат қоғамының  түрақтануы-
на өсерін тигізді де,  адамзапың тез кобеюінін севтпы н
1
2
қараньщ  жабайы  түрі  және  туыстас
1 
-
ТУР
зебу.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

1-суретке  крсымша.
3  — як,  4  — бантенг,  5  — үй  буйволы,  6  — зубр.
ІРІ  КАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

29
Ірі  қараның  арғы  атасы  Тур.  Ірі  қара  сүт  қоректілер  класы- 
на,  жоғары  сүт қоректілер тармағына, жүптүяқтылар отрядына
— күйіс  қайырушылар отряд тармағына,  қуыс  мүйізділер  отба- 
сына,  немесе  өгізтектілерге  жатады.  Турдың  тараған  орталық- 
тары Еуропа,  Солтүстік Америка,  Азия  (Қытай,  Сирия,  Палес­
тина).  Кайназой  дөуірінде  Тур  батпақты,  өзен  жағалауындағы 
далалы жерді,  сазды,  ну  орманды  мекен  еткен.
Тур өте алып, сүтті жануар болған, түсі қара, қара ала, мүйізі 
үлкен алға бағытталған.  Мүйізінің салмағы  10-15  кг дейін жет- 
кен, сирақтары күшті, шоқтығының биіктігі  160 (аналығы),  210 
(аталығы)  см  жеткен.  Салмағы  810-1200  кг.  Олар  үлкен  табын 
қүрып  тіршілік  еткен.  Турдың  үш  түрі  болған:  Еуропалық, 
Азиялық,  Африкалық.
Турдың әрбір түрі сол аймақта 
ш ы қ қ а н  
ірі қара түқымдары- 
ның  арғы  тегі  бодцы.  Мысалы,  Еуропа туры  ірі қараның  Сим- 
ментал,  Голланд жөне  Шортгорн,  Абердин-Ангусс,  Швиц,  Ге- 
рефорд,  Джерсей,  Холмогор,  Қырдың  қызылы,  Украина  когі 
түқымдарының  атасы  болып  саналады.  Азия  турынан  қазақ, 
кырғыз,  қалмақ,  якут және  т.б.  түқымдар тараған.  Африка ту­
рынан Африка континентінен тараған ірі қара түқымдары шық- 
қан. Бертін келе тагы жануар Тур Еуропа және Азия жерлеріндегі 
адам  бара  алмайтын түпкірлерінде  ғана  қалып,  XVII  ғасырдың 
басында  бірен-сараны  ғана  қалды.  1599  жылдары  Полыпадан 
Мазовий  Қорығында  24  тур  қалды  деген  мөлімет  бар.  Сырт 
пішіні  турға  үқсас  жануарларға  Украина  кок  түқымы,  Корси­
ка,  Испания  бүқалары жатады.
Шығу  тегі  бойынша  огізтектілерді  екі  топқа  бөледі: 
Өгіздер 
және 
Енеке.
Өгіздер 
ірі караның туыстас түрлерінен түрады. Олар — көдімгі 
ірі қара Қодас, оның қолға үйретілгені де, тағы түрі де кездеседі. 
Бидон  (Воз-Бизон),  Үнді  шотмаңдайлылары,  Зебу  болып 
бөлінеді.  Енеке  қолға  кейінірек  үйретілген.  Бірнеше  түрі  бар. 
Үйдің енекесі Арни.  Кейбір жағдайда ірі қара түқымдарын гео- 
графиялық  принципті  қолданып  бөледі.  Мүндай  жағдайда  ірі 
қара түқымдарын ойпаңдық,  таулық жөне далалық деп  бөледі. 
Бірақ  қазіргі  кезде  бүлай  бөлу  ірі  қара  малының  арасындағы
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

30
айырмашылықты  ашып  бере  алмайды.  Мысалы,  Еуропаның 
ойпаң  аймағында  Шығарылған  голланд  түқымы  қазіргі  кезде 
жер  шарының  түкпір-түкпірінде  өсіріледі.  Осы  төсілдермен 
қатар  ірі  қара  мал  түқымдарын  олармен  жүргізілген  асылдан­
дыру  жүмысының  деңгейіне  қарай  бөледі.  Мүндай  жағдайда 
жабайы,  зауыттық және  ауыспалы  үш  топқа  бөледі.
Жабайы  (абориген)  түқымына  табиғи  жағдайлар  өсерінен
пайда  болған  түқым  малын  айтады,  мысалы,  кавказ,  қыргыз, 
қазақ,  сібір  ірі  қара малдары. 
Ш
Зауыттык түқым малының  пайда болуы  үзақ  уақыт,  адам­
зат  араласып,  сүрыптау,  жүп  тандау,  жеткілікті  азықтандыру- 
дың  нөтижесінде  пайдалы  түқымдық  қасиеті  бекіген  (өнімдік 
ерекшеліктері  жөне  сырт  пішіні,  дене  бітімі)  малды  айтады. 
Қорыта  айтқанда,  сыртқы  орта  мен  малдың  өнімін жақсартуға 
тырысқан адам еңбегі нөтижесінде пайда болған түқым. Мүндай 
түқым малына ғалымдар лебеды,  истобе түқымдарын жатқыза- 
ды. Егер келешекте асылдандыру — селекциялық жүмыстар жете
қолданылса,  мүндай  түқым  малы  зауыттық  түқымға  ауысты- 
руға  өбден  болады.

жүктеу/скачать 23,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: