Оқулық Ң гі I f L ' h p t L Триумф т алматы 2006 ббк 45 184
жүктеу/скачать 23,36 Mb. Pdf көрінісі
|
ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ мемлекетке әкелуде. Бірінші рет Ресей жеріне XVII ғасырдың аяғында - XVIII ғасырдың басында әкелген. Бүл түқым Ресей- де жергілікті холмогор, тагил, украинның ақбас жөне бестужев ірі қара малының түқымдарын шығаруға көп әсерін тигізді. Гол ландия ірі қара түқымы одағымыздағы әулие-ата және бушуев ірі қара түқымдарын шығаруда көп роль атқарды. Кейінгі уақыттарда Голландия жөне АКДІІ-тың голштин ірі кара малдарыньщ түқымдары одағымыэдың шаруашылықтарына әліде әкелінуде. Әкелінген бүл түқымньщ төлдері РСФСР, Украина, Бе ларусь, Литва Республикаларыньщ шаруашылықтарында шоғырлан- ған. Бүл шаруашылықтардағы сиырларының сүт өнімі өте жоғары, оргаша сүгі 4000 кг-нан 5500 кг-ға дейін, ал майлылығы 4,0-4,2%. РЕСЕЙДІҢ кдра ала ірі щрасының түкьімы ТМД-да аса сүтті түқымға жатады, өр аймақта жергілікті си ырларды голландылық қара ала түқымының бүқаларымен ша- ғылыстыру арқьілы шыққан. Жеке ірі қара мал түқымы болып 1959 ж. бекітілген. Осы түқымның малы Орталық Ресейде, Жай- ықта және Сібір аймақтарында шоғырланған. Украинаның Львов жэне Хмельницкий облыстарында тараған. Қазіргі уақытта Киев, Харьков т.б. Украинаның облыстарының шаруашылықтарында шоғырлануда. Кейінгі уақытта Беларусь жерінде де тарауда. Қара ала ірі қарасы сүтті түқымға жатқандықтан сүттілігі өте жоғары, дене бітімі мықты, сырттан қарағанда өдемі, түсі қара-ала. Сиырларының тірідей салмағы 550-650 кг бүқалары- ның 850-950 кг, кейбір бүқалары 1100 кг жетеді, үша шығымы 50-55%. Бүзауларының туғандағы тірідей салмағы үлкен (32-40 кг). Төлдерінің өсіп-дамуы жақсы, орташа тәулік салмағы 800- 1000 кг дейін өседі. 15-16 айлық тайыншалары 420-480 кг-ға жетеді. Асыл түқымды мал зауыттарьінда сиырларының орта ша сүттілігі 5500-6700 кг болса, майлылығы 3,8-4,0%, ал сүтінің белогы 3,15-3,40%. Аса сүтті сиырлары Ленинград облысы «Пет ров» асыл түқымды мал зауытында шоғырланған. Бүл шаруа- шылықта 1986 жылы орташа әрбір 1100 сиырдан 6861 кг-нан сүт сауса, оның майлылығы 3,92% жеткен. 108 _____________________________________________________________________________ _________________________________________ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 109 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 1 4 -с ур ет . К до а ал а тұ қ ы м ы н ы ң б ү қ а сы . ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 5- сур ет . К др а ал а тү қ ы м ы н ы ң си ы р ы . 111 v Бұл түқымның «Волга ЕГП-339» атты сиырынан 305 күн іпшше 17517 кг сүт сауып, оның майлыгы 4,2% жеткен, ал осы шаруашылықтың «Россиянка» атты сиырынан 1987 жылы 19162 кг сүт сауылған. Қара ала ірі кара малы Одагымыздын қандай аймагында бол - маеын жақсы жерсінеді, қазіргі уақытта Украина, Беларусь, Өзбекстан, ҚаЗақстан т.б. Республикаларда да шоғырланган. ГОЛШТИН ірі щ ра түқьшы Бүл түкым АКШ пен Канада да голландияның кара ала түқы- мы арқылы шықкан. Алғашқы уақыгта шыгарушы фермерлер жаңа түқымның сүттілігіне және өсіп-жетілуіне көп көңіл бөлген. 1871 жылы АҚІИ-та голштин ірі қара малының өсіру когамы қүрылган. 16-сурет. Голвітин ірі кара түқымының бұқасы. Голштин сиырларынын орташа тірідей салмағы 670 кг-нан 700 кг дейін, бүқаларынікі — 960 кг-нан 1250 кг дейін. Еркек бүзаула- рының тугандагы тірідей салмагы 44-47 кг, үргашыларыныкі — 38- ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 112 42 кг. Голштин малыньщ сыртқы бітімі сүтті түқымға үқсайды. Шоқтығының биіктігі орташа 144 см, бүқаларда - 158-160 см. Fалымдарының дерегі бойынша шлштин сиырларының желіні ас тау немесе қазан тәрізді, әрі желіні өте аумақты соған байланысты төулігіне 2 рет қана саууға болады, сауу жылдамдыгы 2,37 кг/мин. қара түқымының Бүл түқымның дене бітімі мықты, түсі қара-ала, бұл түқым- ның түсі қызыл ала сиырларда кездеседі. Қазіргі уақытта гол штин малының қызыл-ала түқымы да шыққан. Сүттілігі жагынан голштин түқымы дүние жүзінде бірінші орында. АҚШ галымдарының дерегі бойынша 1981 жылы гол штин түқымының сақа сиырларынан орташа — 7418 кг сүт са- уса, ал сүтінің майлылыгы — 3,61% болган, айршир сиырлары- — 5519 кг жөне 4,89%, гернзей сиырларынан 4991 кг және джерси — 4784 кг және 4,83%, шортгорн сиырларынан нан АҚШ шылықтарында дықтан голштин ірі қара малы әлемге кеңінен тарауда. Әсіресе жылдары 1988 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 113 жылы КСРО-да 137 шаруашылық голштин ірі қара мал түкы- мыч өсірумен айналысқан. 1987 жылғы санақ бойынша голш тин fpi қара малының қара ала түсті сиырларының саны 1 млн- нан асты, олардың сүт өнімі басқа сиырлар түқымына Караган да 230 кг-га дейін артық. Бүл түқым одагымызда жаңа сиыр түқымдарын шыгару үшін колданылуда. М.: қазақтың қара ала сиыры мен қызыл ала сүтті типтерін шыгаруда голштиннің қара ала және қызыл ала түқымдары пайдаланылды. ӘУЛИЕАТА асыл түқымды ірі кцрасы Қазақстанның оңтүстігінде және Қыргызстанның талас өлкесінде өсіріліп шығарылган. Оны өсіріп шыгаруга Голлан дия мен қазақ (қыргыз) ірі қаралары қатынасты. Дене түлгасы жагынан Голландия ірі қарасына үқсайды. Түсі қара ала, қара. Кейінгі 25-30 жылдың ішінде, асылдан дыру жүмысының нәтижелі болуының арқасында іріленді, дене түлгасы кеңейді. Қазіргі дене өлшемдері қара ала түқымды қара- лардан онша кем емес. Түрқы созыңқы, бөксесі жақсы дамы- ган. Желіннің үлкендігі орташа, пішіні жағынан әр түрлі. Асыл түқымды шаруашылықтардагы орташа сүт өнімділігі сауу маусымы үш жэне одан да көп ірі караларыныкі 2500-3500 кг-га дейін, ал сүттерінің майлылыгы 3,8-4,0%. Үлкен сиыр лардьщ орташа тірідей салмагы 550 кг-га дейін жетеді. Бүқаларының тірідей орташа салмагы 780-850 кг. Бордақы- ланган пішпелерінің, өгізшелерінің және ірі қараларының еттілігі жақсы, ет шыгымы 49-55%-га дейін. Бүл ірі қараның түқымы жергілікті жагдайга Қазақстанның оңтүстік облыстарына жақсы бейімделеген. Қан тамырлары- ның зиянды ауруларына өте төзімді жөне ол ауруларга көп шалдықпайды. Сондыктан бүл түқым Қазақстанның оңтүстік облыстарындагы ең негізгі сүтті ірі қара малы болып табылады. Әулиеата ірі қарасының асыл түқымдарын өсіру жүмысымен Шымкент облысының «Победа» колхозы, «Октябрь», «Пахта- Арал», «Турксиб» совхоздары, ал Жамбыл облысының «Жам- был» қант-қызылша совхозы айналысқан. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ІРІ КАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 116 Бұл тұқымның ең жақсысы Атлас 490, Веселый 1047, Борь ки 9041 жөне Абрикос бүқаларының линиясынан тараған. Ірі қара сүтінің майлылығын арттыру жағынан Атлас 490 линия- сының бүқалары үлкен эсер еткен. Олардың үрпақтары да өте жақсы өсті. I Бүл түқымды асылдандырудың негізі - сүттілігін, сүтінің майлылығьш көбейту және конституциясының мықтылығын арттыру. \ ) •' * р ЭСТОНИЯНЫ Ң крра ала ірі кцрасы Жергілікті ірі қараларды Голландия, остфриз, жөне Шығыс Пруссия ірі қараларының бүқаларымен өндіре шағылыстыру арқылы шығарылды. Ондағы мақсат буданның сүттілігін көбей- ту, өрі көлемді азықты жақсы пайдалану болды. Бүл түқымды асылдандьфу XIX ғасырдың екінші жартысынан XX ғасырдың ортасына дейін, былайша айтқанда 100 жылға таяу уакыт жүмсалды. 1951 жылы эстонияның қара ала ірі қарасы асыл түқымды мал деп бекітілді. Эстонияның кара ала ірі қарасы сүтті түқымға жатады. Ең жақсы асыл түқым табындары эстонияның «Виизу», «Костиве- ре», «Кохйла», «Кехра», «Кехтна» жөне басқа совхоздарында тараган. Асыл түқымды эстониялық мал шаруашылығы ғылы- ми-зерттеу институтының тәжірибе станцияларында шоғырлан- ған. Дене пішіні сүйірлеу, бүкіл түрқы сопақтау, ал артқы жағы аз-кем жалпақ, ішті келеді. Кеуде, бел, арқа омыртқалары түзу, үзын өрі сымбатгы. Сирак- тарының жіңіппселігі орташа, түзу, буындары айқын көрініп түра- ды, түяқ бітісі мықты. Еті орташа дамыған. Желіні үлкен, әрі аумақ- ты, терісі жүқалау жүмсақ. Эстонияның кара ала ірі карасы басқа одақтас республикаларга әкелінген. Әсіресе, көпшілігі Беларусь КСР-іне, Мөскеу жэне Ленинград облыстарында, аздап Украина мен Қазақстанның шаруашылықтарына өкелінді. Әкелген жерлерге коңілдегідей бейімделді, жерсінді. Бүл түқымның бүкаларын ба ска ірі кара малымен будандастыру үшін қолданады. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 117 ■ ■■ ■ — — ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 2 1 -с ур ет . Э ст он қа ра ал а тү ст і ір і кд ра гү қы м ы н ы ң си ы р ы . 119 Үлкен ірі қараларының тірідей орташа салмағы 500-550 кг, ал жақсы табындарда 600 кг-ға дейін. Бұқаларының салмағы 900-1000 кг-ға дейін, тіпті одан да артығырақ. Ірі қараларының сүттілігі орташа 3500-4000 кг, ал сүтінің майлылығы 3,8-3,9%. Жалпы, бүл түқым сүт өнімділігімен және жеген азыгын сүтпен жақсы өтей алатындығымен көзге түседі. Ет сапасы да Жақсы. Қазір бүл түқымда бірнеше бүқаның линиясы бар. Олар: Линберг Н — 2363, Мазсум — Ролланд Н — 1595, Атлет Н — 2385, Пярта Н — 2505. Бүл линиядан тараған ірі қаралардың сүттілігі жөне сүтінің майлылығы басқа ірі қаралардан едөуір көп. Пиймик Н — 25490 атты ірі қарадан бір маусымда 10321 сүт алған, сүтінің майлылығы 3,51% болған. Міне, осындай сүтті сиыр бүл түқымда көп. Эстон ірі қарасының түқымы Қазақстанға ірі қаралар мен өндіріс орталықтарының төңірегінде мамандырылаған сүтті мал шаруашылығын қүру үшін әкелінген. АНТЛЕР (АНГЕЛЬН) ірі кдрасының түқымы Ангельн аймағында жергілікті ірі қараны асылдандыру ар- қылы шығарылған. 1879 жылы ірі қара мал шаруашылығын дамыту үшін үйымдасқан үйымның ангельн ірі қарасын асыл дандыру және сүтейтудегі көп еңбегі зор. Соның нәтижесінде қазіргі англер ірі қарасының көрсеткіштері өте жоғары: шоқ- тығының биіктігі 128-130 см, дене түрқы үзын, ал желіні те- гене тәрізді. Соңғы 60 жылдың ішінде сиырларының сүті 1600 кг-ға дейін артты, ал сүтінің майлылыгы 3,88%-дан 4,62%-ға дейін жоғарылады. Аса сүтті сиырларының сүті 10-11 мың кг-га, ал сүтінің майлылыгы — 6,29%-га дейін жетті. Бүл түқымның түсі — қызыл. Бүзауларының тугандагы тірідей салмагы 30-37 кг, сақа сиы рлары ны кі 5 0 0 -5 6 0 кг, бүқаларыныкі — 900-1000 кг. Ангельн ірі қарасын ертеде Дания мемлекетінің шаруашы- лықтарына көп әкеліп, дания қызыл ірі қарасын шыгаруга пай- дал анған. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 120 Өткен ғасырда бүрынғы Совет мемлекетіне де әкеліне бас- таған, әсіресе Балтық теңізі бойындағы республикаларға, бүл аймақта эстонияның және латвияның қызыл ірі қарасын шы- ғаруға әсерін тигізді. Сонымен қатар біздің еліміздегі қырдың қызылы және белорусияның қызыл түқымды ірі қарасын шы- ғаруда да көп үлес атқарды. Үлы Октябрь Социалистік Рево- люциясынан кейін де ангельн ірі қарасы бүрынгы КСРО-ның солтүстік-батыс, Украина т.б. аймақтарына әкеліне бастады. Қазақстанда англер ірі қарасының бүқалары 1970-1980 жылда ры әкелініп, Қостанай, Целиноград, Торғай, Қарағанды облы- старыньщ мемлекеттік мал асылдандыру станцияларына шо- гыр ландыры лган. Бүл бүқалардың үрығымен жергілікті қырдың кызылы, латвиялық қызыл қоңыр сиырларын қолдан үрық- тандырған. Соның нәтижесінде бірнеше мыңдаган f c 3/ 4, 7/ буынды үрпақтар алынған. Негізі бүл аталған ірі қара түқым- дармен туыстас, себебі шығу тегі бір. Англер ірі қара сиырла- рының Украина т.б. аймақтарындағы орташа сүттілігі 3600- 3800 кг, ал сүтінің майлылыгы 4,5-4,6%. Желінінің индексы 42-45. Қазақстан шаруашылықтарында англер ірі қарасымен асылдандырылган қырдың кызыл және латвияның қызыл қоңыр сиырларының асыл түқымды шаруашылықтарындагы сүті ор таша 3500-4000 кг, ал сүтінің майлылыгы 3,8-4,4%-га жетті, әрі жергілікті сиырлардың желшдері жақсарып, көбіне астау және тегене тәрізді болады, сонымен қатар мыңдаган сиырлардың сырт пішініде (экстерьері) түзелді. Алынган буын үрпақтары- ньщ сиырлары машинамен саууга лайықты болды. Сонымен англер ірі карасы қазақстанның қызыл түсті ірі қараларын асыл- дандыруда пайдасы зор. ДЛН И ЯН Ы Ң цызыл түқымды ірі щ расы Дания мемлекетінде сүт өндірісінің дамуына, сүт тагамы- ның қажеттілігіне, әрі шет елдерге сүт тагамын сатуга байла нысты (экспорт) сүтті ірі қараның дамуына көп өсер етті. Өткен гасырдың бірінші жартысында жергілікті үсақ, өрі шамалы ірі ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 121 караны ангельн жоне қызыл солтүстік-шлезвиг, кейін шорт- горы ірі кара малының бүкаларымен шағылыстыра бастаған. Бірнеше жыл қатарымен алынған үрпақтарын ылғи сүт өнімі, сүтінің майлылыгы жене дене пішінінің (экстерьерінің) өдемілігі бойынша сүрыптау жүмысын атқарған. Соның нөтижесінде XIX ғасырдың аяғына таман үлкен бірнеше топ қызыл ірі қара та- бындары шыққаН, 1878 жылы оларды сүтті кызыл ірі қарасы деп атаган. Данияның қызыл ірі қарасын Швецияға, Норвегияға, Польшаға, Чехословакияға, АҚШ -қа өкелген, бүл аталған мемлекеттерде жергілікті ірі қараларьшың сиырлырымен ша- ғылыстырылған, әрі жаңа ірі қара түқымын шығару үшін пай- даланылған. Біздің мемлекеттерімізде өткен гасырдың екінші жартысынан бастап бүл түқымды Балтық теңізі бойындағы республикаларда жаңа ірі қара түқымын шығару үшін пай- даланған. 1934 жылы бүрынғы КСРО-ға дания қызыл ірі кара- сын көп өкеліп, оны Ленинград жөне Новгород облыстары- ның шаруашылықтарына шоғырландырған. Кейінгі уақыт- тарда данияның кызыл ірі қара малын Мәскеу, Ленинград және т.б. Ресей облыстарының, әрі Балтық теңізі республи- каларының, Беларусь, Украина, Молдавия, Қазақстан ша- руашылықтарына әкелген. Әсіресе қызыл түсті ірі қара малы қандай аймақтарда өсірілсе, сонда данияның ірі қарасы әкелінген. Дания қызыл ірі кара малының түсі — қызыл, сүтгі бағытқа жатады. Ал түқым ішінде сүтті-етті типке жататындығы көп. Данияда бүл түкымның еттілік қасиетін жақсартуға коп көңіл бөлінуде. Данияның кызыл ірі қарасының конституциясы (дене бітімі) мықты, шоқтығының биіктігі орташа (127-130 см), дене түрқы үзын (денесінің қиғаш үзындығы 155-157 см); басы жеңіл; кеудесі кең (65-69 см) және кеуде ені де кең (42-45 см), мойы- ны үзын және жіңішке, аркасы тік жөне енді, белі аздап кайқ- ылау, бөксесі кең және үзын, желіні жақсы жетілген, емшегі цилиндр тәрізді, дүрыс орналасқан, терісі жүқа, жүмсақ,дене еті орташа жетілген. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 122 Дания қызыл ірі кара сиырлары аса сүтті, өзі шыккан елінде кейбір сиырлардан жылына 11-13 мың кг-ға дейін сүт сауады. Бүл ірі қара төзімді, үзак уақытка дейін түракты сүт береді. Данияда бүл ірі кара сиырларынан ғүмыр бойы 91-93 мын кг- ға дейін немесе 4071-4430 кг сүт майын алады. Бүзауларынын туғандағы салмағы 33-37 кг, 6 айлығында — 160-180 кг. Сиыр- ларының орташа тірідей салмағы, 500-550 кг, ал кейбір сиырлардікі 650-700кг, бүкалардікі орташа 800-900 кг, кейбіреулерінікі — 1200 кг-ға дейін. Данияның қызыл ірі кара малының еттілігі жақсы дамыған. Бордақылағаннан кейінгі өгізшелерінің тәулігіне қосатын салмағы 800-1000 г, ал үша шығымы — 57%-ға дейін жетеді. Данияның қызыл ірі қара малының асыл түкымды мал ша- руашылықтарындағы сиырларының орташа сүті 4200-5600 кг- ға дейін жетуде. Сүтінің белогы 3,5-3,8%-ға жетеді. Желіннің индексі 42-45. Қазақстанда данияның қызыл ірі қара малының бүқалары Қ останай, Торғай, А км ола, Қарағанды облыстарының мемлекеттік мал асылдандыру станцияларына әкелінген, со нымен осы аймактардағы шаруашылыктарда, асыл түкымьшың бүкаларын жергілікті кырдың қызылы мен Латвиянын кызыл қоныр сиырларьш қашыруға пайдаланған. Соның нәтижесінде алынған 1 — үрпақ (1/2), 2 — үрпак (1/4) буындарының сиыр лары жылына 3500-4000 кг дейін сүт беріп, ал сүтінің майлы лыгы 3,8-4,2%-ға жеткен. Әрі жергілікті сиыр түқымдарынын асылдануына, сырт пішінінің (экстерьерлерінің) жаксаруына, желіндерінің сауу машинасына бейімделуіне коп эсер еткен, тағы алынған үрпақтары ірі қараның өндірістік негізде толык пайдалануына мүмкіншілік туды. ЩзІРДЫҢ К Ы ЗЫ Л түкымды ірі кррасы — саны жөнінен Кёңес Одағында симментал ірі карасынан кейін екінші, ал Казакстанда бірінші орын алды /О л сүтті асыл түкымга жатадыЛХУІ11 ғасырда Украин КСР-нщ Запорожье сүр ірі қараларын остфрисландия бүқаларымен өндіре шағы- ІР! ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ лыстыру арқылы асылдандырылып кейінірек бүл түқымның ірі кара малын ангельн ірі қара малының бүқаларымен шағы- лысхырды. It ) ; і Кубань, Батыс Сібір, Қазақстан жерлеріңде Жаңа жерсіндіру тәсілі жергілікті жааайы түюлйньщ қырдьщ қызыл өтп. сөитш өтп-өсіп тарайгбаста, сүтінщ майлылығьш мЯлыньщ арымен 6V мальі У Қырдың қызыл ірі қара малы қүрғақ қызыл сыдаандыру тасіді^арльіқ ьерін іржтетхаңдау арқь бейімделгіштігімен астыру арқ- аймақтарға • • сүтпліпн і өтгі. нтаненттпауа райы- еді. Малдың түсі қызыл. ТШнкы ;есімг Караганда іөксесі едә^гір да^ы- ғаі^. Сут бездері мен /кеүдЬці^іі\ортн бөдкі Акақсы дамыған. : орташа, еші/ек аралық- £ ш л № лшеқтершің үзындажы мен жуанд ры кең от^адшжанг Бүлшық е^ері, кеудесі,^гері асты клет*чаткалары, терісі ор таша дамыған. Ш ;не піщійі сүйірлеу, сүйейибуындары, ___г ғалары қаңқасыі [ъщ бірқатар\өліктері^білщіп түрады. Бүкіл түрқы сопаі және үзын, қүиымпгагы үзын. түрады, ал түқымды 1 артқы се жағы б; адай жалиақ X Jr өлшемдеркжбнінен кең, ақтарьгшңіііжа мықты. ындары айқын өнімділігі 30 ыл түқымды қара мальшың сүттілігі 9000-нан 12500 кг-ға дейін жетті. Ірі кара малының тірідей орташа салмағы 445-550 кг, ал бүқала- рының тірідей салмағы 800-1000 кг. Бордақыланған ірі қара мал- жылына жүктеу/скачать 23,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|