Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013

I  ТАРАУ
Ж ЕМ ІС-Ж И ДЕК ӨСІМ ДІКТЕРІНІҢ 
БИОЛОГИЯЛЫ Қ ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ МЕН
М ОРФОЛОГИЯЛЫ Қ БЕЛ ГІЛ ЕРІ
1.1. Ж еміс-жидек өсімдіктерінің биологиялың
ерекшеліктері
Ә лемде  ж е м іс -ж и д е к   д а ң ы л д а р ы н ы ң   м ы ң д а ға н  
түрлері  өсіріледі.  Олар  60-тан  астам  тұқымдастар  мен 
200-дей туыстарға бірігеді.
Қ азаңстанда  ж ем іс-ж и дек  дақы лдары н ы ң   22  түрі 
өсіріледі, олардың 10-12-сі негізгілері болып табылады.
Қазаңстандагы жеміс-жидек даңылдарының 90% -дан 
астамы мына өсімдіктерден түрады: алма, алмүрт, шие, 
алхоры, өрік, шабдалы. Биологиялың белгілері бойынша 
ж ем іс-ж идек  дақы лдары ны ң  9 5 % -ы  рауш ан  гүлділер 
түқымдасына жатады.
Ж ем іс-ж и д ек   даң ы лдары   ш ы ғу  тегін е,  ж ем ісін ің  
ңүры лы м ы на,  биологиялы ң  жөне  өндірістік  ерекш е- 
ліктеріне қарай мынадай топтарға бөлінеді: шекілдеуікті, 
сүйекті жемістілер, жаңғақты, жемісті, жидекті жемістілер, 
субтропиктік жөне тропиктік дақылдар.
Ш екілд еуікт ілер  тобы
Ш екілдеуіктілер  тобына  мы надай  жемістер  кіреді: 
алма, алмүрт, беке, шетен, долана, ырғай, мушмула, қара 
жемісті арония. Бүл өсімдіктер раушан гүлділер (Rosaceae 
J u s s ) түқымдасына ж атады .
Қазаңстанда  ш екілдеуікті дақылдар  (негізінен  алма, 
алмүрт) жеміс-жидек өсімдіктерінің 74,6% -ын ңүрайды.
5

А лм а  ( туысы
  -
 
Malus M ill)
Алма  -   Қ азаңстанда  ең  көп  тараған  даңы л.  M alus 
M ill туысына алманың 50 түрі кіреді.  Н егізгі түрлеріне 
мыналар жатады: орман алмасы, кавказ алмасы, ңытай 
алмасы,  ж идек  алмасы ,  Сивере  алм асы ,  Н едзвецкий 
алмасы,  аласа  өсетін  алма,  ңырғыз  алмасы.  А лманың 
сорттары  негізінен  алманың  осы  түрлерінен  алынған. 
Қ азақ с тан д а   Сивере  а л м а с ы ,  Н е д зв е ц к и й   ал м асы , 
қырғыз алмасы өсіріледі. Дүние жүзінде адам ңолымен 
өсірілетін алманың барлың сорттары бір мәдени түрге -  үй 
алмасына (Malus domestic a Borkh) жатады. Алма ағашы 
тірш ілігінің  үзақты ғы   телітуш іге  ж әне  сортына  бай- 
ланысты  20  жылдан  100  ж ы лға дейін  созылады.  Алма 
ағашы түңымдың телітушілерде 30-дан 50 ж ы лға дейін, 
ал вегетативтік телітушілерде 15-25 ж ы л тірш ілік етеді. 
Өнімді орта есеппен 10-30 ж ы л береді. Интенсивті баңта 
өр гектардан 300-ден 500 центнерге дейін өнім алынады. 
Телітушіге жөне сортңа байланысты жемісті  2-3  ж ы лда 
сала бастайды. 
ШШШШщ'Щ
А лма  ағаш ы   өсу  қу аты н а  байланы сты   биік  өсетін
(8-12 м), орташа өсетін (5-8 м), аласа өсетін (2-4 м) болып 
бөлінеді. 
■
Қазақстанда  алмадан  өндірістік  өнім  беретін  негізгі 
аудандар  —
  Ң азаң стан н ы ң   о ң т ү с т ік   ж өн е  о ң т ү с т ік  
шығыс аймаңтары: Алматы, Оңтүстік Қазаңстан, Ж ам- 
был.  Соңғы  ж ы лдары   алм а  дақы лы   Ң останай,  Баты с 
Қазақстан, Ақмола облыстарына кеңінен таралып келеді. 
Дүние жүзінде алма даңылының 20 мыңға ж уы ң сорты 
аудандастырылған,  ал Қазаңстанда 40-тан  астам сорты
тараған.
А лм ц р т  ( т уы сы  — P y ru s L .)
Pyrus  L.  туысына  алмүртты ң  60  түрі  енеді.  Н егізгі 
түрлеріне  мыналар  ж атады :  көдімгі  алм үрт,  уссурий 
алмүрты, жиде жапыраңты алмүрт, қар түсті алмүрт.
6

Қазаңстанда  көдімгі  алмүрт  пен  жиде  ж апы рақты  
алмұрт  кең  таралған.  А лмүрттың  сорттары  негізінен 
алмүрттың осы түрлерінен алынған.
Дүние  ж үзінде  өсірілетін  алмүртты ң  барлық  сорт- 
тары  алмүртты ң  мәдени  түрі  -   үй  алм үрты на  (P yrus 

жүктеу/скачать 17,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: