domestica M edik) жатады. Алмүрттың тіршілік үзақтығы
телітуш іге ж әне сортына байланысты 30 ж ы лдан 100
ж ы лға дейін созылады. Өнімді 15-30 ж ы л береді. Әр
гектардан орта есеппен 100-150 ц өнім алынады. Отыр-
ғызылғаннан кейін 3-8 ж ы лда жеміс салады.
Мәдени алмүрт ағаш ы ны ң биіктігі 4-15 м болады.
Қазіргі кезд е д үние ж үзін де ал мүрттың 10 мыңға ж уы қ
сорты бар. Қазаңстанның оңтүстік шығысында 10 сорты
өсіріледі.
Алмүрт ағашы алма ағашымен салыстырғанда қысңы
суыңңа төзімсіз. Қ азаңстанда оңтүстік және оңтүстік
шығыс аймақтарда өсіріледі. Алмүрт ағашы тау етегінде
жаңсы өседі.
Б еке ( т уы сы - Cydonia M ill.)
Cydonia Mill, туысына бір түр - кәдімгі беке (Cydonia
oblonga M ill) жатады. Беке — бағалы жеміс дақылы, ол
4 мың жылдан бері өсіріледі.
Қ азаңстанда беке О ңтүстік Қ азақстан облысының
оңтүстік аудандарында жөне тау етегінде өсіріледі.
Беке - ж ары қ жөне ж ы лу сүйгіш, ыстықңа төзімді
дақыл. Бекенің ағаш төрізді және бүта төрізді түрлері
кездеседі. Бекенің ағаш төрізді түрінің биіктігі 5-6 метр,
ал бүта төрізді түрінің биіктігі 1-2 м болады. Ж емісті ерте
жөне жыл сайын салады. Отьгрғызылғаннан кейін 3-5 жыл
дан соң жеміс сала бастайды. Эр гектардан орта есеппен
150-180 ц өнім береді.
Ж емістері ңатты, сағақсыз, жас күйінде жеуге жара-
майды. Ж емістерінің өзіне төн хош иісі бар. Ж емістері
өңдегеннен кейін өте бағалы. Беке ағашы 30-50 ж ылға
д е й ін ж е м іс б ер ед і. Қ а з а қ с т а н д а б е к е н ің 3 сорты
ауданд астыры лған .
7
С щ е к т і ж емістілер тобы
Бүл топтың қүрамы на шие, тәтті шие, алхоры, алш а,
өрік, шабдалы, ш ырғанаң (тікен жиде) кіреді. Сүйекті
жемістілер тобына ж ататы н өсімдіктердің шырғанаңтан
басңасы раушан гүлділер түңымдасына (Rosaceae L.) жа-
тады. Сүйекті жемістілер жеміс-жидек дақылдарының
8 ,6 % 'ы н ңүрайды.
^
Ш ие ( т уы сы - Cezasus L .)
Cerasus L. туысына ш иенің 200-ге ж уы ң түрі кіреді.
Ш иенің негізгі түрлеріне мыналар жатады: дала шиесі,
қүм шиесі, түкті шие, магалеб шиесі (антипка).
Шие сыртқы түріне жөне жеміс салу типіне қарай бүта
тәріздес және ағаш тәріздес болып бөлінеді.
Б ү та тәр ізд ес а ға ш т а р д ы ң бірн еш е д ің і болады .
О ларды ң бойы ны ң б и ік т іг і 3 м -ге ж етед і, т ір ш іл ік
үзаңтығы - 15-20 ж ы л. Ж емістерінің түсі ңара ңоңыр,
шырыны түсті. Мүндай жемістерді морелъ немесе гриот
деп атайды. Отырғызылғаннан кейін 3-4 ж ы лда жеміс
бере бастайды.
Ш иенің ағаш төріздес түрінің биіктігі 5-7 м болады.
Өсу ңуаты мен жеміс салу сипаты бойынша төтті шиеге
ж ақы н болады. Гүлді бүршіктері төмен температураға
төзімсіз келеді, сондыңтан ш иенің бүл тобы оңтүстік
аудандарда тараған. Олардың жемістерінің түсі ңызғылт,
шырыны түссіз. Ондай жемістерді аморелъ деп атайды.
Шие Ңазаңстанның барлың аймақтарында өсіріледі.
Шие - сүйекті жемістілердің іш індегі ңысңа ең төзімді
дақы л. Қ үрғақш ы лы ққа төзім ділігі ж оғары . ПІиенің
ж емістері ж ас күйінде жөне өңделген күйінде тағам
ретінде пайдал аны лады . Ағаш тәріздес ш иенің тірш ілік
үзақтығы —
20-30 жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-5 ж ы л
да жеміс сала бастайды.
8
Тәтті шие ( туысы
-
Cerasus avium Моепсһ)
Тәтті шиенің барлың сорттары Cerasus avium Моепсһ
түрінен пай да болған. Тәтті ш иенің биіктігі 8-12 м-ге
дейін жетеді. Ағаштарының тірпгілік үзақтығы - 50-80 жыл.
Отырғызылғаннан кейін 4-6 жылда жеміс сала бастайды.
Эр гектардан орта есеппен 100-150 ц алынады.
А л х о р ы ( т уы сы - P ru n u s L .)
P ru n u s L. ту ы сы н а ал х о р ы н ы ң 40 тү р і ж атад ы .
Алхорының негізгі түрлеріне мыналар жатады: үй ал-
хорысы, уссурий алхорысы, канада алхорысы, алш а,
шомырт, шомырт өрік.
Алхорының ең көп тараған түрі - үй алхорысы (Prunus
domestica L.). Үй алхорысының биіктігі 6-12 м-ге жетеді,
баңта өсіргенде оның бойын 3,5-4 м-ге дейін шектейді.
Үй алхорысының тірш ілік үзаңты ғы - 25-30 ж ы л.
Отырғызылғаннан кейін 3-5 ж ылда жеміс сала бастайды.
Эр гектардан орта есеппен 200 ц өнім алынады.
Ө рік ( т уы сы - A rm en ia ca M ill)
Өріктің көптеген сорттары көдімгі өріктің (Armeniaca
vulgaris L a m ) түрінен пай да болған. Өрік — Оңтүстік
Қ азақ стан облы сы нда кең ін ен тараған д ақ ы л . Өрік
ағашы биік (5-8 м) немесе өте биік (10-15 м) болып өседі.
Өнімді отырғызылғаннан кейін 3-5 жылда бере бастайды.
Өнім беру үзаңтығы - 20-30 ж ы л. 40-80 ж ы л тірш ілік
етеді. Эр гектардан орта есеппен 100-120 ц өнім береді.
Өрік - ж ары қ пен ж ы лу сүйгіш дақы л жөне көктемде
б асқ а ж ем іс а ға ш т а р ы н а қ а р а ға н д а ерте гү л д ей д і.
Қ үрғаңш ы лы ққа төзімді. Қазаңстанда өріктің 6 сорты
аудандастырылған, оның үшеуі еуропалық жөне үшеуі
Орта А зиялы ң сорттар.
9
Ш абдалы ( т уы сы — Persica M ill)
Ш абдалының сорттары кәдімгі шабдалының ( Persica
vulgaris M ill) түрінен пайда болған. Шабдалы Оңтүстік
Қ азақстан облысында, Ңызылорда облысының оңтүстік
аудандарында ж әне А лматы облысының Ж аркент ау-
даны нда өндірістік баңтарда өсіріледі. Қ азір гі кезде
ш абдалының ж ер жүзінде 5 мыңға ж уы ң сорты белгілі,
Қазақстанда 21 сорты бар.
Ш абдалы бүта тәріздес немесе ағаш тәріздес болып
өседі (биіктігі 3-8 м). Өнімі мол, ж ы л сайын және жемісін
ерте бере бастайды (2-3 ж ы лдан кейін). Т ірш ілік ету
үзаңтығы -1 0 -3 0 ж ы л, пайдалану мерзімі - 7-15 ж ыл. Әр
гектардан орта есеппен 120-180 ц өнім алынады.
Ш абдалы - тез пісіп, тез өсетін, ж ар ы қ пен ж ы лу
сүйгіш дақыл.
Ж и д ект ілер тобы,
Ж идектілер тобына бүлдірген, таң қурай, қар ақ ат,
түш ала, ж үзім , актинидия жатады. Ж идек даңылдары
тез және ерте пісіп, ж ы л сайын түраңты өнім береді. Ж и-
двк өсімдіктері суықңа төзімді, сондыңтан Қазақстанның
орталық, батыс жөне солтүстік аймақтарында өсіріледі.
Ж и дек даңы лдары көп тарам аған, өйткені ж идектер
зиянкестермен көп зақымдалады, өрі өнімін ж инап алу
қи ы н . Ж и дектер наш ар саңталады ж өне ү зақ ж олға
тасымалдауға жарамсыз.
Ж а ң еа ц т ы жемістер тобы
Бүл топңа жаңғаң, бадам, пісте ағашы, орман жаңғағы,
фундук, пекан, талшын жатады.
Ж аңғаң Juglandaceae түқы м дасы на, Ju g la n s туы-
сына, regia түріне ж атады. Ж аңғаң ағаш ының биіктігі
15-20 м-ге дейін жетеді. Ағаштарының тіршілік үзаңтығы -
200-300 ж ыл. Отырғызылғаннан кейін 4-6 жылдан соң
жеміс сала бастайды. ЭДСаңғақ ағаш тары 20-30 ж ы л мол
10
өнім береді. Әр ағаш тан орта есеппен 100-150 кг өнім
алынады. Ж аңғаң — ж арың және ж ы лу сүйгіш дақыл.
Көктемгі суыңңа сезімтал келеді. Топырақтың ылғалына
талабы ж оғары .
Ж аң ғақты ж емістер бүталы немесе үлкен ағаш ты
болып келеді. Бүл дақылдардың басңа жеміс-жидек өсім-
діктерінен айырмашылығы — түқымдары жеуге пайдала-
нылады. Ж аңғаң жемістілердің түқымдарында 70% -ға
дейін май, 8-21% нәруыз, А ,В ,Е,Р дөрумендері болады.
Қ азаңстанда ж аң ғақ өсім діктері аз тараған, оның
себебі бүл даңылдардың қысңы суыққа төзімділігі нашар.
С убт ропикалы қ дақы лдар тобы
Бүл топңа жататындар биологиялың ерекш еліктері
бойынш а екіге бөлінеді: цитрустілер жөне әр түрлі
жемістілер. Цитрустілерге апельсин, мандарин, лимон,
грейпфрут жатады.
Эр түрлі жемістілерге зәйтүн, қүрма, інжір, анар, жиде
жатады. Субтропиктік даңылдар суыңқа төзімсіз келеді,
ж ы лу сүйгіш . Цитрус жемістерінде лимон ңыш ңылы,
пектин, А, В, С дөрумендері, минералдық заттар көп бола
ды. Олардан компот, цукат, сироп даярлайды жөне эфир
майы, лимон қы ш қы лы алынады. Қазаңстанда цитрус
өсімдіктерін Оцтүстік Қазақстан облысында оранжереяда
(әйнекті гүлжайда) өсіруге болады.
Т р о п и к т ік дақы лдар тобы
Бүл топқа манго, банан, ананас, қауы н ағаш ы (па
пайю), қүрма пальмасы, кокос пальмасы жатады. Бүл
даңылдар жер ш арының тропиктік белдеуінде өсіріледі.
Достарыңызбен бөлісу: |