-сурет. Жатаған бөрікбастар

Б ақы лау  сүрақтары
1.  Ж еміс  ағаш тары ны ң  бөрікбастары н  қалы птас- 
тырудың  негізгі  шарттары.
2. Ж еміс ағаштарының  бөрікбастарының  түрлері  және 
олардың  сипаттамасы.
3. Сиреті л ген  сатылы  бөрікбас  жөне  оны  ңал ыптастыру 
үшін  орындалатын  жүмыстар.
3.15. Ж еміс салып түрған бақта өнім жинау
Өнім  ж и н ау  -   баң  ш аруаш ы лы ғы ндагы   ең  ж ауапты  
ж ү м ы с .  Ж и н а у   ж ү м ы с т а р ы н а   ер те  б а с та н   д а й ы н - 
д а л у   қ а ж е т .  Ө н ім   ж и н а у   ж ү м ы с т а р ы н а   к ө п т е г е н  
мамандандырылған ш аруаш ылықтарда сырттан көптеген 
ж ү м ы с ш ы   ң о л ы   п а й д а л а н ы л а д ы .  С о н д а й -а ң ,  б үл 
кезеңдегі  ең  м аңы зды   ж үм ы с  -   ңүрал-ж абды қтар  мен 
ыдысты табу.  Сондықтан да ж ем іс өсіруш і агроном мен 
бригадир  түқы м дар  ж эн е  сорттар  бойы нш а  алы наты н 
өнім  м өлш ерінің  кварталдар  бойынш а  толы ң  анализін 
білуі қаж ет. Тек сонда гана қүрал-ж абды ңтарды ң, тасы ­
малдау қүралдары ны ң,  қойм аларды ң ж әне маусымдық 
ж ү м ы сш ы л ар д ы ң   қ а ж е т т і  саны н  дүры стап  есептеуге 
м ү м к ін д ік   туады .  Ж ем іс  өсіру ш ілер  б о л аш ақ  өнім ді 
ж ы л   бойы:  көктем д е  -   ж ем іс  ағаш тар ы н ы ң   гүлд еуі, 
ж а з д а   -   ж е м іс   т ү й ін д е р ін ің   м а у с ы м д ы қ   т ү с у ін е н  
к е й ін   ң ал ган   ж ем істер   сан ы ,  к ү з  бен  ң ы ста  -   ж ем іс 
м үш елеріне  салы н ган   гүлд і  бүрш іктер  саны  бойынша 
анықтайды.  Әрине,  өнімді  гүлдеуі ж әне гүлді бүршіктер 
саны бойынша аныңтауды жобалау десе де болады. Өйткені 
Қ азақстанда  бүл  мүш елерге  кері  эсер  ететін  ауа  райы: 
ерте көктемгі және кеш  көктемгі суықтар, күздігүнгі ауа 
тем пературасы ны ң  күрт  төмендеуі  ж и і  болып  түрады. 
Сондыңтан да анагүрлым дөл өнімді маусым айында жеміс 
түйіндерінің физиологиялың түсуінен кейін ғана анықтауга 
болады. Ол үш ін өрбір сорт бойынш а к вар тал  сайы н өсуі 
ж өн ін ен   ти п тік   деп  тан ы л ган   15-20  ағаш   белгіленеді.
140

Сейъіп, өуелі белгіленген ағаш тардан, содан кейін 1 гек ­
тардан алынатын өнім аныңталады. Егер жеміс ағаштары 
толы қ  ж ем іс  салы п  түрса  ж әне  олардың  көлемі  үлкен 
болса, онда бір ң аң қа бүтаңтағы жемістер саны саналып, 
алы нған  сан  (дана)  сол  сортты ң  бір  ж ем ісін ің  орташ а 
салм ағы на  көбейтіледі  де,  есепке  алы нған  бүтақты ң 
өнімі аны ңталады .  Содан  соң ағаш ты ң осындай бүтаң- 
тар ы   с а н а л а д ы .  1  б ү т а ң т а н   а л ы н ғ а н   өнім   сал м ағы  
бүтақтар  саны на  көбейтіледі  де,  1  ағаш тан  алы наты н 
өнім аны қталады .  1  гектардан алы наты н орташ а өнімді 
анықтау үшін 1 ағаштан алынған өнім бақтың 1 гектар даты 
жеміс ағаш тары ны ң саны на көбейтіледі.
Осындай түрғы да бүкіл бақңа сорттар бойынша жөне 
квартал бойынш а өнім аны қталады .
Ж еміс бағының өнімін алдын ала анықтау кезінде 
алынған мәліметтер мынадай үлгіде жазылады:
Дақыл Сорт
Ауда- 
ны, га
Өнімділігі,
(ц/га)
жалпы 
түсім, ц
Өнім жинаудың
күнтізбектік
мерзімдері
Өнім 
жинаудың 
үзақтығы, күн
басталуы
аяқталуы
А л д ы н   а л а   ө н ім д і  а н ы қ т а у   н е г із ін д е   б р и г а д а д а  
жөне  ш аруаш ы лы қта  өнім  ж инау  ж оспары   ж асалады . 
О нда  ө н ім   ж и н а й т ы н   ж ү м ы с ш ы л а р д ы ң ,  ж ө ш ік т е р  
мен  контейнерлердің  сандары  көрсетіледі.  Сондай-ақ, 
ж ем істі  сақ тау   оры ндары на  ж и н ау   ж өне  оларды   ж ас 
күйінде  сатуға  ж өнелту  мәселелері,  өнім  ж и н ауға  ңа- 
ж етті саты лар, саты -орындыңтар, себеттер,  тиеу-түсіру 
ж әне тасы малдау қүралдары  да есепке алынады.
Ж ем іс  ш ар у аш ы л ы ғы н д а  ж ем істі  үзу  уаң ы ты н ы ң  
зор маңы зы  бар.  Ж емістердің пісуіне ауа райы  көп өсер 
етеді. Мысалы, ыстың және қүрғақ ауа райында ы лғалд ы , 
сал ң ы н   ау а  р а й ы н а   ң ар аган д а  ж ем іс  т е зір е к   п іседі. 
Мерзімінен бүрын піскен немесе тым пісіп кеткен жемістер 
үзақ сақталмайды , дөмі де наш ар болады.
Ж ем істің пісуі ек і дәреж еге бөлінеді:  үзілу дөрежесі 
ж әне түты ну немесе техн и калы қ пісу дөрежесі.
Ү зілу дөрежесі деп ж ем істің өсуін жөне органикалы қ 
заттарды  ж инауды  аяқтауы н  айтады . О рганикалы ң зат-
141

тар ж емістердің үзілгеннен кеиін өоден пісуге жөне қа- 
лыпты дөм, хош иіс пен рең қалыптастыруға қаж ет болады.
Т үты н у  немесе  т е х н и к а л ы ң   пісу  д әр еж есі  кезін д е 
ж ем істер д е  сол  со р тң а  тән   ж өн е  т ү т ы н у ға   ж ар ам д ы  
белгілер бай қалады . 
; Ц | J1
Ж ем іс  дақы лдары ны ң  өнімі  ж ем істің  үзілу дәреже- 
сін де ж и н ала бастайд ы .
А лм а  мен  алм үртты ң ж азды ң  сорттарында,  сүйекті- 
лер мен ж идек дақы лдары ны ң үзілу ж әне түты ну дөре- 
ж ел ер ін д е  п ісу і  б ір-б ір ін е  сай  к е л е д і.  Сай  к ел м еген  
ж а ғ д а й д а   а й ы р м а ш ы л ы қ   бірн еш е  к ү н н ен   не  бір-бір 
ж ары м   аптадан  аспайды.  А лм а  мен  алм үртты ң  күзд ік 
ж әне  қы сты ң  сорттары ны ң  түты ну дөрежесіндегі  пісуі 
үзілу дәреж есіндегі  пісуінен соң  1-3  айдан  кейін баста­
лады .  Ж ем іс өсіруш і ж ем істі ты м ерте ж инауды ң оның 
тауарлы қ сапасын наш арлататы ны н білуі тиіс. Өйткені 
ерте үзілген ж ем істің түсі сортына сай келм ейді, дәмдік 
сапасы төмендейді, ж ем іс сақтау кезінде солып қалады . 
Ең бастысы, ж алпы  өнім деңгейі томен дейді. Оның себебі 
ж инау алдындағы соңғы онкүндікте ж азды ң сорттардың 
ж ем іс  м ассал ар ы   0 ,5 % -ға  ж у ы қ ,  к ү з д ік   сорттар  1% 
ж ә н е  ң ы с т ы қ   со р ттар   2 % -д а й   ү л ғ а я д ы .  Ж ем іс тер д і 
кеш   ж и н аған д а,  ж ем істер  ты м   пісін  кетеді  де,  ү зіл іп  
түседі,  сақтау кезінде саңы рауқүлаң ж эн е бактерия та- 
рататы н  ауруларға тез  ш алды ғады .  Кейбір  сорттардың 
ж үм сағы   бурыл  тартады ,  ж ем іс  ағаш тары н ы ң   суы ққа 
ш ы дам ды лы ғы  күрт төмендейді. Сондықтан ж емістерді 
дер кезінде ж инау керек. Себебі әр сорттың өзінің үзілетін 
пісу  дәреж есі  болады.  Сол  nicy  дәреж есі  оны ң  ж огары  
сапасы н,  сақтау  кезінде  ж ем істердің  ш ы дам ды лы ғы н 
ңам там асы з  етеді.  А лм а  мен  алм үртты ң   ж азды ң   жөне 
к ү зд ік   сорттары ны ң  үзілетін  пісу дәреж есінің  белгіле- 
рі -  сорттарға тән  негізгі  түсі  ж әне ж абы н  түсі.  Н егізгі 
түс  ж асы лдан  сарғы ш   түске,  ал  ж абы н  түс  аш ы ң  ж әне 
типтік түске айнал ады . К үздік жөне қы сты қ сорттардың 
ж е м іс т е р і  ж а б ы н   т ү с ін е   то л ы ң   ен ген д е  ж и н а л а д ы . 
Б үл  кезде  оларды ң  түқы м дары   аш ы қ  қоңы р,  ж ы лты р 
түсті  болады .  С ағағы нан  ж ем ісі  тез  ү зіледі.  Көптеген 
мам анданды ры лған ж ем іс ш аруаш ы лы қтары нда жеміс-
142

тің nicy дәрежесін аны қтау үш ін йодкрахмалды үлгі пай- 
дал аны лады .  Ол йодтың әсерімен крахм алдың қою көк 
түскө боялуы на негізделген.  ЭКеміс түстврінің дөрөжвсі
5  балды қ  ш к а л а   бойы нш а  ан ы қ тал ад ы .  Ж ем істердің 
ү з іл е т ін   п іс у   д ә р е ж е с ін   а н ы ң т а ғ а н д а   ж е м іс т е р д е  
крахм алды ң мы надай қүрам ы  болуы тиісг ж азды қ алма 
сорттары үш ін 1-2 балл, күздік және кеш  күздік сорттары 
үш ін 2-3 балл, ңы сты қ сорттары үш ін 3-4 балл. Аныңтау 
үшін ортасынан тілінген жемісті 2-3 г калий йодиді мен 1 г 
кристалды йодты 100 г суға езген ерітіндіге 2 минут салып 
алады.  Ж ем істерді  үзудің  ең  қолайлы   көрсеткіш і  бояу 
ңабы қш аға  ж ақ ы н   ж ерде  немесе  өзегінен  қаш ы ғы раң 
ж иектерінде болса ғана дүрыс деп табылады.
Қ а зір г і  кезд е  ал м а  мен  ал м ү р т  ж ем іст ер ін ің   пісу 
дәреж есін  ан ы қтау  үш ін  арнайы   аспап  -   пенетрометр 
паид аланы  лады. Бүл аспап көмегімен жемістердің ж үңа 
ңабығының беріктігін аны қтай д ы . Пісу кезінде жемістің 
ж үң а ңабы ғы ны ң беріктігі томен дейді.
Егер алма мен алмүрттың жаздың сорттары басқа ж аңқа 
жіберілетін болса, олардың жемістерін түтыну дәрежесіне
5-8  күн  қ ал ған д а  үзу  керек.  С үйектілердің  ж ем істері 
Қазақстанның оңтүстік облыстарынан солтүстік, орталық 
және шығыс облыстарына тасымалданатын болса, түтыну 
дереж есіне  4-7  күн   ңалғанда,  техн и калы ң   өңдеу  үш ін
2-3  күн   ңалғанда үзіледі, ал жас күйінде сол жерде саты- 
латын болса, үзілу дөрежесінде жиналады.
40-сурет. 

жүктеу/скачать 17,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: