Оқулық Алматы : «Нұр пресс»

эндокриндік
бұзылыстар
, 
мысалы
– 
ергежейлілік
, 
нəсілдік
сипатқа
ие
. 
Ұрпаққа
ауыр
зиян
келтіретін
жағдаяттардың
бір
тобы
– 
ата
- 
аналардың
алкагольдік
жəне
нашақорлық
зиянды
əдеттерінен
. 
Нəсілдік
бағдарламаның
ауыспалы
 
бөлімі
адамға
тіршілік
жағдайларының
өзгермелі
шарттарына
икемдесіп
баруына
көмегін
тигізеді
. 
Нəсілдік
бағдарлама
жетілдіре
алмаған
адамның
сапа
-
қасиеттері
өмір
бойы
жүріп
жататын
тəрбиемен
толықтырылады
. 
Бағдарламаның
бұл
бөлігін
əрбір
адам
өз
бетінше
дамыта
алады
. 
Осылайша
табиғат
əрбір
адамға
өзіндік
даму
жəне
өзіндік
жетілу
жолымен
өзінің
адамилық
мүмкіндіктерін
іске
асыруға
жол
ашады
. 
Сонымен
, 
тəрбие
қажеттігі
адамға
оның
табиғатынан
берілген
. 
Балалар
өз
ата
-
аналарынан
нені
мұра
етіп
алады
– 
ақыл
əрекетіне
дайын
қабілеттерді
ме
немесе
қабілеттерді
дамыту
үшін
қажет
, 
мүмкін
болған
нышандарды
ма
? 
Эксперименталды
зерттеулерде
топталған
деректерді
талдау
бұл
сұрақтарға
нақты
бір
жауап
мүмкіндігін
берді
: 
нəсілдіктен
 
өтетін
 
қабілеттер
 
емес
, 
тек
 
қана
 – 
нышандар
.
Əулетке
өткен
нышанның
кейін
дамуы
да
мүмкін
не
қолайлы
жағдайлар
болмаса
, 
өшіп
кетуі
де
ықтимал
. 
Бəрі
жағдайға
байланысты
: 
егер
адамның
нəсілдік
бастаулары
нақты
қабілетке
өту
мүмкіндіктеріне
кез
болса
жəне
тұрмыс
шарттары
, 
тəрбиесі
, 
адам
мен
қоғамның
қажеттері
орынды
үйлесім
тапса
, 
нышан
қабілет
деңгейінен
көрінеді
. 
Барша
қалыпты
адамдар
табиғатынан
өзінің
ақыл
жəне
танымдық
күштерін
дамыту
мүмкіндігіне
ие
, 
сонымен
бірге
шексіз
рухани
дамуға
қабілетті
. 
Жоғары
жүйке
қызметі
типтеріндегі
айырмашылық
ойлау
процестерінің
жүрісін
ғана
өзгертуі
мүмкін
, 
ал
ақыл
-
парасат
əрекеттері
деңгейіне
олардың
ешқандай
əсері
жоқ
. 
Солай
да
болса
, 
бүкіл
дүние
педагогтары
нышандардың
ақыл
ой
қабілеттерінің
дамуына
кедергі
де
болатынын
айғақтайды
. 
Мысалы
, 
маскүнемдерден
туған
балалардың
бас
миындағы
енжар
жасушалар
, 
нашақорларда
болатын
гендік
құрылым
бұзылымдары
, 
кейбір
нəсілдік
психикалық
сырқаттар
– 
қабілеттердің
орнығуына
көп
кедергі
келтіреді
. 
Шылымкеш
ата
-
аналардан
туған
балалар
өкпе
ауруына
шалдыққыш
келеді
. 
Ақыл
-
ой
əрекетіне
негіз
–
жалпы
 
нышандармен
бірге
арнайы
 
нышандар
да
ұрпақтан
-
ұрпаққа
беріледі
. 
Белгілі
іс
əрекет
түрінде
адамды
қалыптастырудың
бастауы
осы
арнайы
нышандарда
. 
Егер
адамға
қажетті
жағдайлар
жасалса
, 
арнайы
нышандар
ерте
жастан
-
ақ
белгілі
болады
. 
Мұндай
нышандар
: 
əн
-
күй
, 
сурет
өнері
, 
математика
, 
лингвистика
, 
спорт
жəне
т
.
б
. 
үлкен
маңызға
ие
.
 
 
 
3.3. 
Іс
-
əрекет
 
жəне
 
тұлға
 
дамуы
 
Дамуға
нəсілдіктің
, 
қоршаған
ортаның
жəне
тəрбиенің
ықпалына
қосымша
əсер
ететін
аса
маңызды
жағдаяттардың
жəне
бірі
– 
бұл
тұлға

іс
-
əрекеті
. 
Іс
-
əрекет
ұғымы
қандай
да
жұмысты
орындау
үшін
жасаған
адам
қимыл
-
қозғалыстарының
бəрін
аңдатады
.
Тарих
тұңғиығынан
іс
-
əрекет
бабында
небір
дана
бақылаулар
бізге
дейін
жеткен
: «
балаңның
немен
жəне
қалай
шұғылданатынын
айтсаң
, 
оның
қандай
адам
болып
жетілетінін
айтып
беремін
»; «
қаңғыбас
болғанның
ешқайсысы
да
, 
дегеніне
жете
алмаған
»; «
қанша
тер
төксең
– 
сонша
емерсің
», «
адам
өз
бақытының
ұстасы
»; «
ерте
тұрғанның
ырысы
артық
»; «
еңбегіне
қарай
– 
сый
-
сияпаты
»; «
өнерлінің
қолы
гүл
» 
т
.
б
. 
Даму
нəтижелері
мен
іс
-
əрекет
қарқындылығы
арасында
тікелей
байланыс
болатыны
айдан
анық
. 
Бұдан
даму
процесінің
жəне
бір
жалпы
заңдылығы
ашылады
: 
оқушы
неғұрлым
белгілі
салада
көбірек
іс
-
əрекет
жасаса
, 
оның
сол
саладағы
даму
деңгейі
соншама
жоғары
келеді
. 
Əлбетте
, 
бұл
заңдылықтың
шексіз
қолданыла
беруі
мүмкін
емес
. 
Ол
жағдай
əрбір
адамның
қабілеттеріне
, 
жасына
, 
іс
-
əрекеттің
өзінің
қарқындылығы
мен
ұйымдасуына
тəуелді
келеді
. 
Іс
-
əрекет
барысында
адамның
жан
-
жақты
жəне
біртұтас
тұлғалық
дамуы
жүріп
жатады
, 
оның
қоршаған
дүниеге
көзқарас
, 
қарым
-
қатынасы
қалыптасады
. 
Таңдалған
іс
-
əрекет
көзделген
тұлғалық
қасиеттердің
қалыптасуына
ықпал
етуі
үшін
оны
қажетті
деңгейде
ұйымдастыру
жəне
келелі
бағдарлап
отыру
қажет
. 
Бұл
тəрбие
практикасында
өте
күрделі
іс
. 
Өкінішке
орай
, 
көп
жағдайларда
осы
күрделілік
даму
мүмкіндіктерін
шектейді
; 
кейде
тəрбиеленушілер
ең
қажетті
болған
жағдаяттарға
– 
қоғамдық
, 
еңбек
, 
таным
əрекеттеріне
белсенді
араласа
алмай
, 
енжар
бақылаушы
күйінде
қалып
, 
дайын
ережелерді
жаттаудан
ары
өте
алмайды
.
Балалар
мен
жасөспірімдердің
іс
-
əрекеттерінің
негізгі
түрлері
– 
ойын
, 
оқу
, 
еңбек
. 
Бағдары
бойынша
іс
-
əрекет
танымдық
, 
қоғамдық
, 
спорттық
, 
көркем
өнерлік
, 
техникалық
, 
кəсіптік
, 
құмарлық
(
гедоникалық
) 
болып
ажыралады
. 
Барлық
жастағы
оқушылардың
іс
-
əрекеттерінің
ерекше
түрі
– 
тілдесу
, 
қатынасу
(
ортақтасу
). 
Іс
-
əрекет
сипаты
бойынша
белсенді
(
актив
) 
жəне
енжар
(
пассив
) 
болуы
мүмкін
. 
Тіпті
, 
құрттай
ғана
сəбидің
өзі
белсенді
тіршілік
иесі
болып
көрінгенді
қалайды
. 
Ол
жасына
қарамай
үлкендерге
, 
қатарына

қандай
да
талаптар
қояды
, 
төңірегіндегі
кісілерге
, 
заттарға
, 
болып
жатқан
оқиғаларға
өз
қатынасын
білдіруге
тырысады
. 
Уақыттың
озуымен
қоршаған
орта
жəне
тəрбиенің
ықпалы
арқасында
белсенділік
көтерілуі
де
мүмкін
, 
кейде
төмендеуі
де
ықтимал
. 
Мысалы
, 
адам
көп
жұмыс
істеуі
мүмкін
, 
бірақ
іске
құлықсыз
, 
көңілі
құламай
, 
орындалуы
қалай
болса
,
солай
– 
енжар
. 
Əлбетте
, 
мұндай
іс
-
əрекет
адамды
жоғары
нəтижелерге
жеткізбейді
. 
Дамудың
тиімді
болуы
іс
-
əрекеттің
белсенділігіне
, 
көңіл
-
күй
жарасымдылығына
тəуелді
. 
Адам
таңдаған
ісіне
жан
-
тəнімен
кірісіп
, 
өзіндегі
бар
мүмкіндіктердің
бəрін
іске
жұмылдырып
, 
өзін
кемелденген
тұлға
ретінде
көрсете
білуі
қажет
. 
Мұндай
қызмет
адамға
қанағат
лəззатын
əкеліп
, 
шабыт
пен
қуаттың
көзіне
айналады
. 
Сондықтан
да
, 
іс
-
əрекеттің
маңыздылығы
оның
өздігінен
ғана
емес
сол
əрекетте
көрінетін
тұлға
белсенділігінің
деңгейіне
байланысты
.
Белсенділік
оқу
барысында
шəкіртке
тезірек
жəне
табысты
əлеуметтік
тəжірибе
топтауға
мүмкіндік
береді
. 
Оның
қарым
-
қатынас
, 
тілдесу
қабілеттерін
дамытады
, 
қоршаған
болмысқа
деген
көзқарасын
қалыптастырады
. 
Баланың
ақыл
-
парасатты
дамуын
танымдық
белсенділік
қамтамасыз
етеді
. 
Бұл
үшін
балаға
танымдық
мəселелерді
шешуімен
бірге
игерілген
білімдерді
практикада
қолдану
қажеттігі
де
тəн
болуы
тиіс
. 
Себебі
еңбектегі
белсенділік
тұлғаны
өзінің
рухани
жəне
адамгершілік
дүниесін
тез
арада
жəне
тиімді
қалыптастыруға
ынталандырады
, 
оны
көп
жəне
нəтижелі
еңбектенуге
бағыттайды
. 
Белсенділіктің
барша
көріністерінің
негізінде
бір
ғана
тұрақты
дерек
көзі
- 
қажеттік
орын
алған
. 
Адам
қажеттіктерінің
көп
түрлілігі
оларды
қанағаттандыру
үшін
қолданылатын
іс
-
əрекеттердің
де
сан
қилылығын
туындатады
. 
Өсіп
келе
жатқан
адамға
белсенділіктің
пайдалы
бағыттарын
көрсетіп
, 
алдамшы
қырларын
мейлінше
бəсеңсіту
– 
педагогтар
үшін
тұрақты
да
жəне
өте
күрделі
де
міндет
. 
Күрделілігі
– 
адамның
жеделдете
кемелденуі
дəуірінде
іс
-
əрекет
қажеттері
мен
сеп
- 
түрткілері
(
мотивтері
) 
өте
қозғалмалы
жəне
ауыспалы
келеді
. 
Сондықтан
, 
əртүрлі
жас
сатыларында
іс
-
əрекет
түрлері
ауысып
баруы
шарт
. 
Жалпы
мектептік
тəрбиенің
өзгерістер
ізімен
үлгере
орындалуы
өте
қиын
, 
солай
да
бола
, 
əрқандай
тəрбиелік
іс
мезетінен
бір
де
кешікпей
жүргізіліп
, 
келеңсіз
салдардың
алдын
алып
отыруы
қажет
. 
Əрбір
адамның
өзіндік
белсенділігі
оның
қабілеттері
мен
дарынының
дамуы
жəне
табыстарға
жетуінің
міндетті
кепілі
. 
Оқушы
тəрбиесімен
қандай
да
бір
ғажайып
тəрбиеші
шұғылданбасын
, 
оқушының
өз
əрекет
- 
ықыласы
болмаса
, 
ешқандай
нəтиже
болуы
мүмкін
емес
. 
К
.
Д
.
Ушинскийдің
пікірінше
, 
бала
өзі
оқуы
тиіс
, 
ал
педагогтың
қызметі
– 
оған
игерілуі
қажет
материалды
ұсынып
беру
, 
оның
оқу
процесін
басқару
. 
Осыдан
, 
дұрыс
қойылған
тəрбиеде
оқушы

педагогикалық
ықпалдың
тек
объекті
ғана
емес
, 
ол
сонымен
бірге
өз
тəрбиесін
белсенді
өз
қолына
алған
- 
субъект
.
Іс
-
əрекет
сияқты
тұлға
белсенділігі
де
таңдамалы
сипатқа
ие
. 
Тұлғаның
дамуы
кез
-
келген
əсерден
болмайды
, 
солардың
ішінде
адамның
өз
қажетіне
сай
келген
, 
оның
тұлғасына
жарасымды
болған
, 
шынайы
болмысқа
деген
оның
жеке
көзқарастарына
сəйкес
ықпал
болса
ғана
, 
бала
дамуы
қарқынды
жүреді
.
Тұлғаның
белсенділігі
дамудың
тек
алғы
шарты
емес
, 
оның
нəтижесі
де
. 
Қоғамдық
белсенді
, 
ынталы
, 
шығармашыл
жəне
өзі
мен
төңірегіндегі
қатысқан
адамдардың
бəріне
бірдей
жақсылық
пен
қуаныш
беретін
тұлға
қалыптастырушы
тəрбие
əрдайым
өз
мақсатына
жетіп
отырады
. 
Саналы
, 
педагогикалық
сынақтан
өтіп
, 
ұйымдастырылған
оқушы
іс
-
əрекеті
белсенділіктің
қай
түрін
де
қамтамасыз
ете
алады
. 
Өсіп
келе
жатқан
адамға
толық
іс
-
əрекет
мүмкіндігін
ашып
беру
, 
өз
күш
-
қуатын
белсенді
қолдануға
қажет
əрекет
тəсілдерімен
қаруландыру
, 
тұлғалық
ерекшеліктерді
жете
зерттеу
жəне
əр
тұлғаның
болмысындағы
табиғаттан
берілген
нышандар
мен
дарындылықты
мейлінше
жайып
салу
- 
əрбір
тұлғаның
даму
процесін
ақылгөйлікпен
бағыттаушы
ұстаз
-
педагогтың
өз
ар
-
намысы
мен
қоғам
алдындағы
борышы
. 
Сонымен
, 
оқушы
дамуының
маңызды
жағдаяттарының
бірі
– 
оның
меншікті
өз
əрекет
–
қызметі
. 
Мұғалім
қаншама
жақсы
бола
берсін
, 
өз
үстінде
еңбектенбеген
оқушы
көздеген
мақсатына
жете
алмайды
. 
Əрқандай
іс
-
əрекет
оқушы
ықылысымен
орындалып
, 
шартты
түрде
белсенді
болуы
қажет
. 
Орындаған
ісінен
шəкірт
лəззат
жəне
қанағат
табуы
лəзім
. 
Белсенді
іс
ешқашан
шаршатпайды
. 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: