Оқулық Алматы : «Нұр пресс»

Өмір
өнегесі
ұдайы
оңды
болса
, 
тіпті
жақсы
, 
бірақ
олай
бола
бермейді
, 
балаға
əсер
етуші
кері
өрнек
аяқ
астында
. 
Оқушылар
назарын
өмір
, 
адам
келеңсіздіктеріне
аударып
бару
, 
болымсыз
қылықтар
салдарын
талдап
, 
олардан
қорытынды
шығару
–
міндетті
шарт
. 
Мезетімен
орынды
пайдаланған
ұнамды
үлгі
тəрбиеленушіні
жаман
қылықтан
сақтандыруға
жəрдем
беретінін
де
ескерген
жөн
. 
Тəрбие
тəрбиешінің
жеке
басы
үлгі
-
өнегесіне
, 
оның
қылық
-
əрекетіне
, 
қамқорлығындағы
балаларға
қатынасына
, 
дүниетанымына
, 
іскерлігі
мен
абыройына
тəуелді
. 
Ұстаз
үлгісінің
оңды
ықпалы
оның
сөзі
мен
ісінің
жарасымдылығына
, 
балалардың
бəріне
бірдей
ақ
пейілді
қатынасына
орай
арта
түседі
. 
Бұл
тəрбиешінің
беделіне
, 
ол
бастаған
істің
жүйелілігі
мен
бірізділігіне
де
байланысты
.
Сонымен
, 
сана
қалыптастыру
əдістері
тұлғаның
ізгілену
тəрбиесінде
маңызды
рөл
атқарады
. 
Мұндай
əдістер
түрі
: 
əдептілік
əңгімелері
, 
түсіндіру
, 
ұғындыру
, 
əдептілік
сұхбаттары
, 
үгіттеу
, 
сендіру
, 
көрсетпе
нұсқау
, 
үлгі
тəрбие
əдістерінің
тиімділігі
олардың
қалай
қолданылуына
, 
педагог
таңдаған
гуманистік
бағытқа
тəуелді
. 
15.3. 
Іс
-
əрекет
 
ұйымдастыру
 
əдістері
 
Тəрбие
көзделген
 
əрекет
-
қылық
 (
поведение
) 
типін
қалыптастыруы
міндетті
. 
Тұлға
тəрбиелілігі
түсінік
, 
ұғымнан
көрінбейді
, 
ол
адамның
нақты
іс
-
əрекетімен
бағаланады
. 
Бұл
тұрғыдан
іс
-
əрекет
ұйымдастыру
мен
қылық
қалыптастыру
тəрбие
процесінің
өзегі
ретінде
қарастырылады
. 
Аталған
топтағы
əдістердің
бəрі
тəрбиеленушілердің
практикалық
 
іс
-
əрекетіне
негізделген
. 
Мұндай
іс
-
əрекетті
басқару
үшін
педагог
оны
құрамды
бөліктерге
– 
нақты
істер
жəне
қылықтарға
жіктейді
. 
Қажетті
тұлға
сапаларын
қалыптастырудың
жалпыланған
əдісі
– 
жаттықтыру
. 
Балада
қалыптасатын
қылық
, 
əрекеттің
қай
-
қайсысы
да
жаттығып
, 
дағдыланудан
. 
Балаға
басқалардың
қалай
жазатынын
əңгімелеп
, 
жазуға
, 
атақты
күйші
өнерін
көрсетіп
, 
домбыра
тартуға
үйрету
мүмкін
емес
. 
Тəрбиеленушіні
мақсатты
бағытталған
белсенді
əрекетке
ынталандырмай
, 
жоспарланған
мінез
бітісін
де
орнықтыруға
болмайды
. 
Жаттықтыру
мəні
– 
талап
етілген
əрекеттерді
көп
мəрте
қайталаумен
автоматты
орындалу
дəрежесіне
жеткізу
. 
Жаттығулар
нəтижесі
– 
тұлғаның
бекіген
сапалары
: 
əдеттер
мен
дағдылар
. 
Жаттықтыру
істерінің
тиімділігін
келесі
шарттар
анықтайды
: 1) 
жаттығулар
жүйесі
; 2) 
олар
мазмұны
; 3) 
түсініктілігі
мен
жеңілдігі
; 4) 
көлемі
;
5) 
қайталау
жиілігі
; 6) 
бақылау
мен
түзету
; 7) 
тəрбиеленушілердің
тұлғалық
сапалары
; 8) 
жаттығулардың
орындалу
мерзімі
мен
орны
; 9) 
жеке
-
дара
, 
топтық
, 
ұжымдық
жаттығулар
формасы
; 10) 
жаттығу
сеп
-

түрткілері
мен
оған
деген
ынта
себептері
. 
Жаттығулар
жиілігі
, 
көлемі
жəне
жетіскен
нəтижелер
арасында
тікелей
тəуелділік
бар
: 
жаттығу
 
неғұрлым
 
көп
 
орындалса
, 
олар
 
жəрдемімен
 
қалыптасушы
 
сапалар
 
дамуы
 
да
 
соғұрлым
 
жоғары
 
келеді
.
Бұл
тəуелділік
тұлғалық
ерекшеліктерімен
реттеліп
барады
. 
Бірдей
тең
деңгейлі
сапаны
қалыптастыру
үшін
əр
оқушының
орындайтын
жаттығуларының
саны
əрқилы
: 
бір
бала
көзделген
сапаға
аз
санды
жаттығудан
жететін
болса
, 
екінші
біреуінде
ондаған
, 
жүздеген
жаттығу
əрекеті
қажет
. 
Сапа
неғұрлым
күрделі
келсе
, 
оған
байланысты
əдеттерді
қалыптастырып
, 
тұрақтандыру
үшін
соғұрлым
көп
 
жаттығу
 
орындап
, 
көп
 
мəрте
 
қайталау
 
керек
. 
Жаттығулар
жүйесін
жоспарлауда
тəрбиеші
ең
алдымен
өз
тəрбиеленушілеріне
қандай
дағдылар
мен
əдеттерді
қалыптастыруы
қажет
болатынын
ойластырып
алғаны
жөн
. 
Жаттығулардың
көзделген
қылық
-
əрекетке
сəйкес
 
болуы
(
адекватность
)
– 
əдісінен
баланың
өмірлік
қажетті
, 
мəнді
жəне
пайдалы
дағдылары
мен
əдеттері
қалыптасады
. 
Сондықтан
жаттығулар
қалай
болса
, 
солай
ойдан
шығарылмай
, 
өмірден
алынуы
тиіс
. 
Бірінші
кезекте
жалпы
адамзаттық
ізгілі
сапалар
тұрғызушы
жаттығулар
пайдаланылады
. 
Тұрақты
дағдылар
мен
əдеттер
қалыптастыру
үшін
жаттығуларды
мүмкін
болғанша
ерте
жастан
қолданған
дұрыс
. 
Жас
организм
қай
əсерді
де
тез
қабылдайды
. 
Əдеттенген
адам
өз
сезімін
басқара
біледі
, 
құмарлықтарына
тоқтау
береді
, 
өз
ниеттерін
басқалар
мүдделерімен
салыстырып
, 
бағалай
алады
. 
ұстамдылық
, 
өзіндік
бақылау
, 
ұқыптылық
, 
тəртіптілік
, 
қатынас
мəдениеті
– 
бəрі
де
тұрақтанған
əдеттер
негізінде
туындайтын
ізгілі
адам
сапалары
. 
Жаттықтыру
əдістерінің
тиімділігіне
себепші
маңызды
шарттардың
бірі
- 
біртұтас
 
жаттығулар
 
жүйесінің
 
біртіндеп
күрделеніп
баруы
. 
Кіші
сынып
оқушыларында
мінез
-
құлық
мəдениетін
қалыптастыруда
келесідей
шамалап
түзілген
ілгерілі
жаттығулар
жоспарын
ұсынуға
болады
. 
Гуманистік
тəрбиеде
де
қатаң
əдістер
қолданылады
. 
Бірақ
əңгіме
оны
қалай
пайдалануда
. 
Осындай
шешімді
əдеттердің
бірі
– 
талап
. 
Тəрбие
барысындағы
талап
тəрбиеленуші
əрекетінің
ынталылығын
көтеруге
не
оны
тежеуге
қажет
талаптар
тікелей
не
жанамалы
болып
келеді
. 
Тікелей
 
талап
– 
анық
, 
дəл
, 
нақты
. 
Жанамалы
 
талапта
əрекетке
келтіретін
талаптың
(
кеңес
, 
өтініш
, 
сенім
, 
қолдау
, 
құлақ
-
қағыс
жəне
т
.
б
.) 
өзі
емес
, 
ал
сол
талаптан
туындайтын
психологиялық
жағдаяттар
: 
толғаныс
, 
күйзеліс
, 
мүдде
, 
ұмтылыс
. 
Жанама
талаптар
арасында
аса
көп
қолданылатындары
:
Кеңес
-
талап
. 
Бала
санасына
ықпал
жасаумен
педагог
қойған
талаптың
қажеттігін
, 
пайдасын
түсіндіреді
. 
Мұндайда
кеңестің

қабылдануы
не
қабылданбауы
педагог
беделіне
, 
оның
оқушымен
қатынасына
тəуелді
.
Ойын
 
талап
. 
Əрқандай
талаптарды
қою
үшін
тəжірибелі
мұғалім
баланың
ойынға
құштарлығын
пайдаланады
. 
Бала
ойынды
қызығушылықпен
орындай
жүріп
, 
өзі
байқамай
талаптарды
да
қабылдайды
. 
Бұл
талап
əдісінің
өте
ізгілікті
жəне
тиімді
формасы
, 
бірақ
оны
қолдануда
аса
жоғары
педагогикалық
шеберлік
қажет
. 
Сенім
 
талап
. 
Мұндай
əдіс
, 
əдетте
, 
сыйластық
жайлаған
ортада
іске
асады
. 
Өтініш
 
талап
. 
Педагог
пен
тəрбиеленуші
арасында
достық
, 
жолдастық
қарым
-
қатынас
болған
жағдайда
өз
тиімділігін
береді
. 
Үйретіп
 
көндіру
– 
көзделген
сапаны
жылдам
əрі
жоғары
деңгейде
қалыптастыру
үшін
қолданылады
. 
Кейде
бала
мұндай
талапты
ауырсынады
, 
өжеттікпен
қарсы
шығады
. 
Солай
болса
да
, 
көндіру
баланың
өзі
үшін
қажет
. 
Гуманистік
педагогика
адам
құқына
қарсы
қатаң
əдістерді
қолданудан
аулақ
, 
дегенмен
орынды
жерінде
бұл
əдісті
жұмсарта
, 
басқа
əдістермен
, 
əсіресе
ойынмен
бірлестіре
пайдаланғанды
жөн
санайды
. 
Үйретіп
көндіру
жəне
оны
ойынмен
бірлестіру
бала
табиғатына
сай
келеді
.
Үйретіп
көндіру
тəрбие
процесінің
барша
кезеңдерінде
де
тиімді
, 
бірақ
бала
дамуының
алғашқы
сатысында
əбден
қажет
. 
Бұл
əдісті
пайдалану
шарттары
:
1. 
Тəрбие
шарттарын
екі
тараптың
да
анық
, 
дұрыс
түсінуі
. 
Егер
тəрбиеші
алдына
қойған
көндіру
мақсатының
мəнін
, 
пайдасын
жете
пайымдамаса
, 
онда
əдіс
баланы
түгелдей
бағындырумен
орындалады
. 
Баланың
өзі
нені
қажетсінетінін
түбегейлі
түсінген
жағдайда
ғана
əдіс
өз
нəтижесін
береді
. 
2. 
Қандай
да
талапқа
көндіруде
, 
айтар
ойыңызды
сөзбен
анық
, 
түсінімді
өрнектеңіз
, 
ерекше
пікіріңізді
«
олай
бол
да
, 
солай
бол
» 
деп
қайырмаңыз
. 
Дұрысы
«
Көршіңе
сəлем
берсең
– 
ол
да
жылы
сəлемдеседі
», «
Салақтың
болашағы
жоқ
, 
тырнағы
өскен
, 
құлағы
кір
– 
адам
шоршытады
» 
сияқты
насихат
жолымен
ұғындырған
жөн
. 
3. 
Əрбір
уақыт
аралығына
қонымды
, 
оқушы
мүмкіндігіне
сай
əрекет
жоспарлаңыз
. 
Асығыстық
мақсатты
жақындатпайды
, 
керісінше
,
алыстатады
. 
Алғашында
дəл
орындауға
, 
кейін
тез
орындауға
үйретіңіз
. 
4. 
Қалай
орындалуын
, 
одан
болар
нəтижені
көрсете
біліңіз
. 
Салақтық
пен
тазалықты
, 
ұқыптылық
пен
салғырттықты
нақты
мысалмен
көрсете
түсіндіріп
, 
бала
жанын
қозғаңыз
, 
өз
тəрбиесіздігінен
ұялып
, 
оқушыны
өзінің
келеңсіз
əрекетінен
жеркенуге
мəжбүр
етіңіз
. 
5. 
Көндірудің
бірізді
– 
параллель
схемасын
қолданыңыз
. 
Егер
тұлға
сапаларын
біртіндеп
, 
кезегімен
тəрбиелейтін
болсаңыз
– 
уақыт
жеткізе
алмаймыз
. 
Барша
сапаларды
параллель
де
қалыптастырып
болмайды
. 
Сондықтан
, 
қай
сапалар
өзара
табиғи
байланысты

болатынын
анықтап
, 
оларды
бірқатар
тəрбиелеңіз
, 
екіншіде
қай
сапа
қандай
қасиетке
негіз
боларын
біліп
алып
, 
оларды
бірінен
соң
екіншісін
қалыптастырыңыз
. 
6. 
Көндіру
тілектестік
пен
мүдделілікке
негізделген
, 
бірақ
бірқалыпты
қатаң
, 
үздіксіз
бақылау
бар
жерде
нəтижесін
береді
. 
Бақылау
оқушының
өзіндік
бақылауына
ұласуы
қажет
. 
7. 
Көндірудің
педагогикалық
тиімді
нəтижесі
ойынмен
бірге
келеді
. 
Бала
белгілі
қағидаларды
ойын
барысында
еш
зорлықсыз
-
ақ
, 
өз
қалауымен
орындайды
. 
Көндіру
үшін
баланы
ойынға
тартудың
себептері
: 1) 
қажетті
іс
-
əрекет
мақсаты
оқушылар
үшін
тартымсыз
болса
; 2) 
мақсатқа
жету
жолы
іс
логикасына
орай
баланы
жалықтыратын
, 
қолайсыз
болса
. 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: