Оқулық Алматы : «Нұр пресс»

15.4. 
Ынталандыру
 
əдістері
 
Тəрбиеленушіні
белгілі
іс
-
əрекетті
орындатуға
талаптандыру
ниетімен
қолданылатын
əдістер
тобында
ынталандырудың
орны
өз
алдына
. 
Бұл
əдістің
ежелден
-
ақ
мадақтау
мен
жазалау
түрі
белгілі
. 
XX 
ғасыр
педагогикасы
жəне
бір
өте
əсерлі
ынталандыру
əдісі
– 
жарыстыру
əдісін
алға
тартып
отыр
. 
Кейінгі
он
жылдықта
дəстүрлі
ықпал
əдістеріне
қосымша
субъектив
-
прагматикалық
 
əдістің
тиімділігі
жариялануда
. 
Ғылыми
зерттеулер
мен
практика
нақтылағандай
, 
бүгінгі
жастардың
ерекшелігі
- 
өмірге
болған
прагматикалық
(
пайдакүнемдік
) 
қатынасы
. 
Осыдан
қазіргі
заман
оқушысы
өзіне
, 
өз
жолдастарына
тəрбие
маған
не
береді
, 
неге
, 
қай
уақытта
ол
қажет
, 
одан
түсер
пайда
қандай
жəне
қаншалықты
деген
сұрақтарды
үстемелеп
қоятын
болды
. 
Осы
секілді
пайдакүнемдік
– 
прагматикалық
бағытты
ескере
отырып
, 
кейбір
шет
ел
педагогикалық
жүйелері
тəрбие
процесін
тəрбиеші
мен
тəрбиеленуші
арасындағы
коммерциялық
қатынас
сипатында
бағалайды
. 
Ал
мұндай
қатынас
өзегі
– 
пайда
. 
Əдіс
əлі
қалыптасып
, 
ресми
қабылданған
емес
, 
бірақ
тұрмыста
тəрбиеші
мен
тəрбиеленушілер
арасында
түзілетін
келісім
-
шарттар
жүйесімен
біртіндеп
тұрақтануда
. 
Мадақтау
– 
тəрбиеленушілер
 
əрекетіне
 
ұнамды
 
баға
 
беру
. 
Мадақтау
ықпалы
оқушының
ұнамды
көңіл
-
күй
сезімін
көтеруге
негізделген
. 
Осыдан
да
мадақтау
балада
өзіне
деген
сенім
орнықтырып
, 
жұмысқа
деген
жағымды
көңіл
қатынасын
оятады
, 
жауапкершілік
арттырады
. 
Мадақтау
түрліше
орындалуы
мүмкін
. 
Олар
арасында
тəрбие
процесінде
жиі
қолданылатындары
– 
қолдау
, 
қуаттау
, 
алғыс
жариялау
, 
құрметті
құқықтар
беру
, 
мақтау
қағаздары
мен
сыйлықтар
беру
жəне
т
.
б
.
Қарапайымды
бола
тұра
, 
мадақтау
өте
жауапкерлі
де
іс
. 
Мадақ
шектен
тыс
əсіреге
айналып
кетпей
, 
орынсыз
кем
де
болмауы
керек
. 
Санамен
сарапталмаған
əсіре
мадақ
баланы
бұзады
. 
Осыдан
мадақтаудың
психологиялық
қырлары
мен
оның
салдарын
ескерген
жөн
: 
1. 
Мадақ
-
марапат
сырттай
көзге
түсіп
, 
əйгілену
ниетімен
емес
, 
мақтаушы
мұғалім
мен
марапатталушы
оқушының
, 
яғни
екі
тараптың
бірдей
жан
дүниелік
қалауы
мен
қабылдауынан
болуы
шарт
. 
2. 
Мадақтау
арқылы
тəрбиеленушіні
басқа
балаларға
қарсы
қойып
алмауды
да
ойластырған
жөн
. 
Сондықтан
тек
табысқа
жеткен
оқушыны
ғана
мақтап
шектелместен
, 
шын
ықыласымен
еңбектенген
, 
өз
ісіне
адалдық
танытатындардың
бəріне
де
жылы
лебіз
, 
мадақ
сөзді
аянбаған
жөн
. 

3. 
Мадақ
қолдана
отырып
, 
кім
, 
не
үшін
, 
қаншалықты
сыйға
тұрарлық
екенін
сараптауды
ұмытпаңыз
. 
Əсіре
мадақ
астамшылдыққа
апарады
. 
4. 
Əрқандай
мадақ
жеке
тұлғалық
ерекшеліктерді
ескерумен
беріледі
. 
Өзіне
сенімі
жоқ
, 
үлгерімі
төмен
оқушыны
қолдап
-
қуаттау
қажет
. 
Қандай
да
ұнамды
сапасын
танып
, 
педагог
сол
арқылы
балада
сенім
оятады
, 
ұмтылыс
пен
дербестік
, 
кедергілерден
сескенбеу
қасиетін
баулиды
. 
Өзіне
тəрбиеші
, 
төңірегіндегі
адамдар
сенімін
артқан
бала
, 
өз
кемшіліктерін
де
«
жүгендеп
», 
оңды
жолға
түсе
бастайды
. 
5. 
Бүгінгі
мектеп
тəрбиесіндегі
басты
міндеттерден
жазбау
. 
Мадақтау
мəселесін
шешуде
өз
шəкірттеріңізбен
пікір
алысуды
да
жадтан
шығармаңыз
. 
Жарыс
, 
бəсеке
. 
Көп
бала
топтала
қалса
, 
сол
бойда
өзара
бедел
таластыра
бастайды
. 
Балалар
табиғатына
аса
тəн
құбылыс
– 
бəсекелестік
. 
Төңірегіндегілер
арасында
өз
беделін
танытып
, 
оны
бекіту
– 
əр
адамның
тума
қажеті
.
 
Ал
бұл
қажеттілікті
іске
асыру
басқалармен
жарысуды
керек
етеді
. 
Жарыс
нəтижесі
баланың
ұжымдағы
беделін
ұзақ
уақытқа
айқындап
, 
бекітеді
.
Жарыс
əдісімен
баланың
бəсекелестікке
деген
табиғи
қажеттігін
жеке
тұлғаға
жəне
жалпы
қоғамға
сай
қасиеттерді
баулитын
тəрбие
арнасына
бұруға
болады
. 
Өзара
жарыса
жүріп
, 
оқушылар
қоғамдық
қылық
тəжірибелерін
тез
игеріп
, 
тəн
-
дене
, 
адамгершілік
, 
эстетикалық
сапаларын
дамытады
. 
Жарыс
əсіресе
үлгерімі
төмен
оқушылар
үшін
аса
қажет
: 
өз
нəтижелерін
жолдастарының
жетістіктерімен
салыстыра
отырып
, 
өз
білімдері
мен
ептіліктерін
көтеруге
болған
қозғау
күш
алады
, 
оқуы
мен
өзіндік
тəрбиесіне
ден
қоя
бастайды
. 
Жарыс
ұйымдастыру
– 
оңай
іс
емес
: 
балалар
психологиясын
жете
тану
қажет
, 
біртұтас
маңызды
шарттар
мен
талаптарды
ұстану
əрі
орындау
керек
. 
Жарыс
тиімділігі
оның
ұйымдастырылуында
. 
Бұл
үшін
жарыстың
мақсаттары
мен
міндеттері
айқындалады
, 
бағдарлама
түзіледі
, 
баға
өлшемдері
белгіленеді
, 
жарыстыру
шарт
- 
жағдайлары
жасалады
, 
қорытынды
шығарылып
, 
жеңімпаздар
марапатталады
. 
Жарыс
өзіне
сай
күрделілігімен
əрі
қызықты
өткізілуі
тиіс
. 
Сонымен
бірге
жарыс
ережелері
соңғы
нəтижелерді
бағалап
, 
салыстыруға
келетіндей
нақты
болғаны
жөн
. 
қорытындылау
мен
жеңімпаздарды
анықтау
жариялы
болып
, 
бағалау
өлшемдері
қарапайым
, 
баршаға
түсінімді
болғаны
дұрыс
. 
Жарыс
бағдары
мен
мазмұны
айқын
болуы
тиіс
. 
Бүгінгі
таңда
мектеп
тəжірибесінде
сынып
, 
мектептің
озық
оқушысы
, 
пəн
білгірі
атақтарын
алу
жарыстары
өткізілуде
. 
Гуманистік
педагогика
жазалауды
да
жоққа
шығармайды
, 
бірақ
оның
шегін
, 
сипатын
, 
орындалу
жолдарын
өзгертуді
талап
етеді
. 

Жазалау
–
келеңсіз
 
қылықтарды
 
шектеп
, 
тежеу
 
үшін
, 
басқалар
 
алдында
, 
өз
 
тұрғысынан
 
айыбын
 
мойындау
 
сезімін
 
ояту
 
мақсатында
 
қолданылатын
 
педагогикалық
 
ықпал
 
əдісі
. 
Басқа
тəрбие
əдістері
секілді
жазалау
да
қылық
-
əрекеттердің
сырттай
себептерінің
тұлғалық
ішкі
ықылас
-
ниеттерге
ауысуына
негізделген
. 
Мектеп
тəжірибесінде
жазалаудың
келесідей
түрлері
қолданылуда
; 1) 
қосымша
міндеттер
таңу
; 2) 
кей
құқықтардан
айыру
не
шектеу
; 3) 
моральдық
сөгіс
, 
не
айып
тағу
. 
Тəрбие
барысында
жазалаудың
келесі
формалары
қабылданған
: 
жақтырмау
, 
ескерту
, 
сөгіс
 
жариялау
, 
алдын
 
ала
 
сақтандыру
, 
айыпқа
 
сай
 
талап
 
қою
. 
Жазалау
əдісінің
тиімділігін
анықтаушы
шарттар
төмендегідей
: 
1. 
Оқушы
«
пір
» 
тұтқан
абыройлы
адам
тарапынан
болған
жаза
əсерлі
келеді
. 
Келеңсіз
қылығы
тек
тəрбиеші
емес
, 
дос
, 
жолдастарының
да
жақтырмауына
, 
ескертуіне
ұшыраса
, 
айып
сезімі
күштілеу
болады
. 
Сондықтан
тəрбиеші
ұжымдық
пікірге
көбірек
жүгінгені
жөн
. 
2. 
Бүкіл
сыныпқа
жаза
қолдануға
болмайды
. 
3. 
Жаза
шешімі
қабылданса
, 
ол
орындалуы
шарт
. 
4. 
Жаза
тиімділігі
оның
оқушыға
түсінімді
болып
, 
оны
əділ
деп
қабылдауынан
. 
Өтелген
жаза
қайтып
еске
алынбайды
, 
оқушымен
қалыпты
қатынас
жалғасын
табады
. 
5. 
Жазала
, 
бірақ
оқушының
намысына
тиюші
болма
. 
Тəрбиеші
жазаны
өз
жек
көргендігінен
емес
, 
педагогикалық
қажеттіктен
қолданады
. «
Келеңсіз
қылық
- 
жаза
» 
формуласы
мүлтіксіз
орындалуы
шарт
. 
6. 
Жазалау
мəселесін
шешуде
негізінен
келеңсіз
қылықтарды
, 
болымсыз
мінез
бітістері
мен
əдістерді
шектеу
, 
тежеуге
бағытталған
тəрбие
əрекеттері
тізбегін
біртіндеп
қолданып
, 
басты
, 
мəні
нақты
, 
ұнамды
сапаларды
орнықтыруға
қаратылған
іс
-
əрекеттерге
өту
қажет
. 
7. 
Жазалау
əдісін
қолдануға
негіз
- 
дау
-
дамайлы
жағдай
(
ситуация
). 
Бірақ
көрінген
орынсыз
қылық
пен
ережеден
ауытқу
жанжал
туындатпайды
, 
сондықтан
, 
парықсыз
жаза
қолдана
беруге
болмайды
. 
Жазалау
мəселесінде
жалпы
, 
барша
жағдайға
жаза
тағайындау
мүмкін
емес
, 
əрқандай
тəртіп
бұзу
өзінің
дара
сипатына
ие
: 
оны
істеген
кім
, 
қандай
жағдайда
болды
, 
себептері
не
– 
осы
жəйттерді
ескерумен
жаза
жеңіл
не
өте
қатал
болуы
ықтимал
. 
8. 
Жазалау
- 
өте
ауыр
да
əсерлі
əдіс
. 
Жаза
таңдаудағы
педагог
қателігін
түзету
өте
қиын
. 
Сондықтан
, 
жүз
берген
жағдай
жөнінде
толық
та
анық
түсінім
болмағанша
, 
асығыстықпен
жаза
қолдануға
болмайды
. 
Кері
жағдайда
жаза
өз
əділдігі
мен
пайдасын
жоғалтады
. 
9. 
Педагогикалық
процестегі
жаза
– 
кек
алу
құралы
емес
. 
Балада
жазаның
оның
өз
пайдасы
үшін
қолданылып
жатқанына
сенім
тудырыңыз
. 
əрқандай
жаза
əр
баланың
жеке
ерекшеліктеріне
орай
қолданылғаны
дұрыс
. 

10.
Жазаның
жеке
балаға
,
оны
даралығына
сай
қолдануы
– 
əділдіктен
ауытқу
емес
. 
Бұл
өте
маңызды
проблема
. 
Егер
педагог
оқушының
жеке
тұлғалық
ерекшеліктеріне
мəн
беретін
болса
, 
жаза
да
, 
мадақтау
да
жікке
келеді
, 
ал
, 
егер
ол
тек
келеңсіз
қылықтың
өзіне
мəн
беріп
, 
қай
тəрбиеленуші
тарапынан
болғанына
назар
аудармаса
, 
жаза
түрлері
жіктелінбей
қолданылып
, 
тұлғалық
бағыт
заңдылығына
қайшы
келеді
. 
Мұғалім
өз
педагогикалық
позициясын
балаларға
түсіндіруі
шарт
, 
сонда
ғана
шəкірттер
жаза
əділдігін
мойындайды
. 
11. 
Əрқандай
жаза
педагогикалық
əдептілікті
, 
жас
кезеңдері
психологиясын
, 
сонымен
бірге
тек
жазамен
істі
оңғаруға
болмайтынын
түсінген
жөн
. 
Осыдан
да
жаза
басқа
тəрбие
əдістерімен
бірлікті
қолданылады
. 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: